Orzesze

Orzesze (śl. Orzesze, Uorzesze, niem. Orzesche) – miasto i gmina w województwie śląskim, w powiecie mikołowskim.

Według danych z 31 grudnia 2010 r. miasto miało 19 304 mieszkańców.

Położenie

Orzesze położone jest na południowej krawędzi Wyżyny Śląskiej.

Według danych z 1 stycznia 2010 r. powierzchnia miasta wynosiła 83,79 km². Miasto stanowi 35,8% powierzchni powiatu.

Według danych z roku 2002 Orzesze ma obszar 82,89 km², w tym: użytki rolne 38%, użytki leśne: 53%.

W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa katowickiego.

Miejscowość położona jest wzdłuż ważnej drogi krajowej nr 81 łączącej Katowice ze Skoczowem.

Przez Orzesze przebiega ponadto droga wojewódzka nr 925 (Rybnik – Orzesze – Ruda Śląska – Bytom).

Sąsiednie gminy: Czerwionka-Leszczyny, Łaziska Górne, Mikołów, Ornontowice, Suszec, Wyry, Kobiór, Żory.

Środowisko naturalne

W mieście usytuowane jest wzniesienie zwane Górą św. Wawrzyńca (357 m n.p.m.), często mylone z Górką św. Wawrzyńca (333 m n.p.m.), na której znajduje się zabytkowy kościółek.

Demografia

Dane z 30 czerwca 2004:

Dzielnice

W skład Orzesza wchodzą:

• Gardawice
• Jaśkowice
• Królówka
• Mościska
• Orzesze
• Woszczyce
• Zawada
• Zawiść
• Zazdrość
• Zgoń

Edukacja

• Zespół Szkół im. Poległych na Pasternioku
  • Liceum ogólnokształcące
  • Gimnazjum nr 1
• Gimnazjum nr 2
• Gimnazjum nr 3

W mieście znajduje się również:

• 8 szkół podstawowych
• 9 przedszkoli

Historia

Pierwszą wzmiankę historyczną o wiosce znaleźć można w dokumentach z czasów Heleny, księżnej raciborskiej (XV w.), w których wymienia się wieś rycerską Orzesze. Do XIII w. ziemie orzeskie należały do ziemi krakowskiej, na początku XV w. weszły w skład księstwa raciborskiego, by wreszcie po utworzeniu księstwa pszczyńskiego, pozostać przez pięć stuleci w jego granicach.

Najstarszą budowlą w Orzeszu jest kościółek na Górze św. Wawrzyńca. W czasach reformacji zaniedbany i zdewastowany, stał się według opowiadań siedzibą miejscowych rozbójników Juraszka (lub Łukaszka) i Andreaszaka.

Ludność Orzesza żyła pod panowaniem Piastów, Przemyślidów i Habsburgów, a po wojnach śląskich władzę na tą częścią Śląska przejęli Hohenzollernowie.

Podczas plebiscytu w 1921 r. 1050 mieszkańców głosowało za Polską, a 852 za Niemcami. W wyniku ustaleń Rady Ambasadorów od 1922 Orzesze znalazło się w granicach Polski.

Po zajęciu Orzesza przez Wehrmacht, w pierwszych dniach II wojny światowej, Niemcy przystąpili do likwidacji "niebezpiecznych" Orzeszan. Byli to głównie dawni powstańcy śląscy. 3 września 1939 r. silne oddziały Freikorps i SS otoczyły miejscowość. Następnego dnia w niewielkim lasku zwanym "Pasterniokiem", Niemcy zamordowali 29 mieszkańców Orzesza. W miejscowości od 1942 roku funkcjonował jeden z sieci obozów koncentracyjnych przeznaczonych dla Polaków na Śląsku - Polenlager 28 znajdujący się w Kolonii Marii, w budynkach szpitalnych.

W latach 1945-54 siedziba gminy Orzesze.

Od dnia 1 stycznia 1956 r. miejscowość zaliczano do osie­dli. 2 lipca 1962 roku Orzesze otrzymało prawa miejskie, jednocześnie uzyskało również prawo do posługiwania się herbem, który jest wybierany przez Radę Miejską. Obecny herb został zatwierdzony Uchwałą Rady Miejskiej w dniu 24 stycznia 1992 r., jest to krzew orzecha laskowego z kwiatostanami męskimi. Krzew składa się z trzech kona­rów i dziesięciu gałęzi. Tarcza herbu jest w kolorze błękit­nym, krzew w kolorze złotym (żółtym). Nazwa Orzesze wg językoznawców nawiązuje do miejsca, gdzie rosną orzechy.

W ostatnim spisie powszechnym prawie 14% mieszkańców zadeklarowało się jako Ślązacy.

Przemysł

Pierwszą hutę na terenie gminy zbudowano w 1719 r. W rejestrach z końca XIX wieku wymienia się w Orzeszu łącznie 4 huty. W 1838 r. Franciszek Winkler wybudował hutę żelaza, którą przerobiono na fabrykę szkła. W XIX w. było w Orzeszu, Jaśkowicach i Zawadzie równocześnie kilkanaście kopalń, które później połączono tworząc kopalnię "Fryderyk-Orzesze". Do dziś zachowały się niektóre za­budowania oraz hałdy i zapadliska. W Orzeszu działało także kilka kamieniołomów. Od 1856 r. funkcjonuje linia kolejowa Katowice-Racibórz, także w 1856 r. oddano do użytku nowy dworzec kolejowy. Współcześnie w Orzeszu działa tylko huta szkła, złoża kopalniane wyczerpały się w latach międzywojennych. Obecnie na terenie miasta działa duża liczba przedsiębiorstw, wśród nich takie jak: Pol-Am-Pack S.A. oddział Huta Szkła "ORZESZE", Fabryka Materacy Janpol, Igloland, FVZ.

Oświata

W 1820 r. w Orzeszu powstała pierwsza szkoła w odnowionym pomieszczeniu miejscowego folwarku. Jej pierwszym nauczycielem został Antoni Miarka, ojciec Karola Miarki. W 1838 r. z powodu rozwoju przemysłu liczba mieszkańców zaczęła gwałtownie wzrastać. Wybudowano murowany budynek, z dwoma pomieszczeniami, w których uczyło się 389 dzieci. W 1868 r. powstała nowy budynek szkoły, w którym dziś znajduję się poczta, przy ulicy Rybnickiej. W tym samym roku dzieci wyznania ewangelickiego rozpoczęły naukę we własnej szkole. W 1903 r. wybudowano, odpowiadającą ówczesnym potrzebom placówkę, której fragmenty przetrwały do dziś. Zajęcia w szkole odbywały się do roku 1939. Placówka wznowiła działalność w 1945 r., jako Szkoła Podstawowa nr 1 w Orzeszu. Pierwszym dyrektorem został Jan Tlatlik. W 1962 r. podjęto, zgodnie z hasłem "tysiąc szkół na Tysiąclecie", decyzje o budowie kolejnej placówki, Szkoły Podstawowej nr 2. W wyniku reformy oświaty, SP nr 1 została przemianowana na Gimnazjum nr 1. W 2002 r. w budynku Gimnazjum nr 1 rozpoczęła działalność pierwsza szkoła średnia w Orzeszu: Zespół Szkół im. Poległych na Pasternioku.

Kultura

W Orzeszu koordynacją życia kulturalnego miasta i organizowaniem imprez kulturalnych zajmuje się Miejski Ośrodek Kultury. Ośrodek ten organizuje koncerty muzyki poważnej, koncerty kolęd, wieczory okolicznościowe, zjazdy chórów i orkiestr, ponadto konkursy, wystawy teatralne, kiermasze, biesiady, spotkania autorskie, występy grup teatralnych. Na arenie regionalnej i międzynarodowej reprezentuje miasto Chór "Dzwon" oraz zespoły śpiewacze: "Szarotki" i "Jaśkowiczanie". Ważną rolę spełnia również Miejska Biblioteka Publiczna i jej filie udostępniające mieszkańcom cenne zbiory. W Orzeszu działa również od 1998 r. Integracyjna Grupa Teatralna POMOST.

Grupa założona i prowadzona jest przez Iwonę Woźniak, składa się z osób niepełnosprawnych oraz młodzieży powiatu mikołowskiego. Grupa regularnie wystawia przedstawienia, ponadto co roku organizuje letnie warsztaty teatralne, pozwalające doskonalić warsztat pracy wszystkich jej członków.

• Festyn Integracyjny organizowany przez Dom Pomocy Społecznej – maj
• Rodzinny Rajd Rowerowy – maj
• Turniej Skata – maj
• Koncerty majowe i listopadowe
• Festyn "Powitanie lata" – czerwiec
• Zjazd Chórów i Orkiestr – czerwiec
• Dni Orzesza – wrzesień
• Dożynki Orzeskie – wrzesień
• Spotkania Artystów Nieprofesjonalnych – październik
• Śląskie Biesiady – wrzesień i listopad
• Wieczory kolęd
• Turniej Piłki Siatkowej o Puchar Burmistrza – grudzień
• Turniej Tenisa Stołowego – grudzień
• Orzeska ALPN – Amatorska liga piłki nożnej

Sport

Działalnością sportową w Orzeszu zajmują się trzy kluby: MKS "Sokół" Orzesze, LKS Woszczyce oraz LZS Gardawice. Orzeski Sokół tradycjami sięga dwudziestolecia międzywojennego. Wychowanką "Sokoła" była Otylia Tabacka-Kałużowa uczestniczka IX Letnich Igrzysk Olimpijskich w Amsterdamie. W orzeskim "Sokole" ćwiczył Eberhard Barniczek, który zakwalifikował się do olimpijskiej reprezentacji gimnastycznej Polski na Igrzyska Olimpijskie w Amsterdamie. W większości dzielnic funkcjonują również amatorskie drużyny piłki nożnej. Na terenie miasta działa również "Orzeska Amatorska Liga Siatkówki", w jej skład wchodzi 10 drużyn.Ponadto w Orzeszu działa klub "Oyama Karate" przy szkole podstawowej nr 2, zrzeszający około 60 osób, zarówno dzieci jak i dorosłych.Klub istnieje od około 8 lat i ma na swoim koncie wysokie sukcesy.

Turystyka

Przez teren Orzesza przechodzą dwa szlaki turystyczne:
Szlak Historii Górnictwa Górnośląskiego

• Trasa: Katowice – Dolina Trzech Stawów – Murcki – Kostuchna – Podlesie – Mikołów – Łaziska Górne – Brada – Góra Św. Wawrzyńca – Orzesze Jaśkowice – Góra Ramża – Bełk – Stanowice – Leszczyny – Kamień – Wielopole – Rybnik

Szlak Obrońców Polskiej Granicy niebieski

• Trasa: Makoszowy – Nowy Świat – Halemba – Wirek – Lasy Kochłowickie – Śmiłowice – Paniowy – Bujaków – Góra Św. Wawrzyńca – Stara Szklarnia – Zawiść – Łaziska Średnie – Wyry – Gostyń – Paprocany

Na terenie dzielnic miasta znajdują się również liczne stawy, zajmujące ok. 10% powierzchni gminy.

Noclegi i wyżywienie:

• Hotel i restauracja Timberland Orzesze
• Gościniec Pszowski
• Zajazd Kasztelański – Orzesze

Zabytki

• Kościół pw. św. Wawrzyńca z XVI wieku – jest to obiekt w stylu gotycko-renesansowym,jednonawowy, kryty gontem, z ciekawymi kamiennymi portalami przy drzwiach. W kościele znajduje się herb rodowy fundatora.
• kościół pw. św. Piotra i Pawła w Woszczycach z lat 1878-1880 w stylu historyzmu, z elementami neoromańskimi i neogotyckim, według projektu królewskiego pruskiego budowniczego Moebiusa; obok znajduje się plebania z 1812.
• Kościół pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny – wybudowany w latach 1926-1930 wg projektu Józefa Kuliga, jest to świątynia trójnawowa zbudowana na planie krzyża, utrzymana w stylu neoromańskim.
• Barokowy pałac – z I poł. XVIII w., położony w Zawiści, na uwagę zasługują kolebkowe sklepienia piwnic oraz obra­mowania okien i drzwi. W pałacu znajduje się unikatowy okrągły piec kaflowy z XIX wieku Obiekt ten był dwukrotnie przebudowany i rozbudowany – w 1911 r. przez ówczesnych właścicieli Hegenscheitów oraz w 1955 r. – adaptacja na ośrodek leczniczo-wychowawczy dla dzieci, funkcjonujący do dnia dzisiejszego. W sąsiedztwie pałacu znajdują się daw­ne zabudowania dworskie.
• XIX-wieczny pałac – zbudowany w stylu neobarokowym, usytuowany w centrum Woszczyc. Jest to budynek parterowy, murowany, z mansardą i elewacjami zdobionymi piękną sztukaterią. Odremontowany i zagospodarowany w latach dziewięćdziesiątych XX wieku.
• dwór w Gardawicach z 1866, wybudowany przez właściciela Gardawic Ludwika Adlera w stylu historyzmu z elementami neobaroku; obok dworu znajdują się pozostałości po parku.
• kilka krzyży przydrożnych z XIX wieku.

Upamiętnione miejsca walk z lat wojny 1939-1945:

• Orzesze, ul. św. Wawrzyńca – pomnik dla uczczenia pa­mięci Polaków zamordowanych w latach 1939-1945 w niemieckich obozach zagłady.
• Orzesze-Jaśkowice – pomnik ku czci ofiar terroru. W dniu 3 września 1939 r. żołnierze Wehrmachtu przeprowadzili w Orze­szu "krwawą niedzielę", rozstrzeliwując 20 Polaków, wśród nich jedną kobietę.

Wspólnoty wyznaniowe

Kościół rzymskokatolicki

• Parafia Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Orzeszu
• Parafia św. Wawrzyńca w Orzeszu
• Parafia św. Apostołów Piotra i Pawła w Woszczycach
• Parafia Narodzenia św. Jana Chrzciciela w Jaśkowicach Śląskich
• Parafia Męczeństwa św. Jana Chrzciciela w Zawiści
• Parafia Miłosierdzia Bożego w Zazdrości
• Parafia Przemienienia Pańskiego w Zawadzie
• Parafia św. Antoniego z Padwy w Zgoniu
• Parafia św. Maksymiliana Kolbego w Gardawicach

Kościoły protestanckie

• Kościół Ewangelicko-Augsburski – parafia w Orzeszu
• Kościół Chrześcijan Baptystów – zbór w Orzeszu

Inne

• Świecki Ruch Misyjny "Epifania" – zbór w Jaśkowicach-Orzesze