Lipa (powiat jaworski)

Lipa (niem. Leipe) – wieś w Polsce położona w województwie dolnośląskim, w powiecie jaworskim, w gminie Bolków, na Pogórzu Kaczawskim (Pogórzu Złotoryjskim), u podnóża Gór Kaczawskich w Sudetach.

W latach 1975-1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa jeleniogórskiego.

Obecnie we wsi znajdują się cztery sklepy, bar, szkoła podstawowa, straż pożarna, zakład kamieniarski, suszarnia zbóż, sala wiejska i klub (służące mieszkańcom), biblioteka, ośrodek zdrowia, a także 125 domów jednorodzinnych i 8 budynków wielorodzinnych.

Historia

W źródłach pisanych pojawiła się po raz pierwszy w 1305 r. jako Lypa. W początkowym okresie swej historii była związana z górnictwem rud miedzi, które kilka razy przeżywało okresy rozkwitu i zastoju. Zaczęło się prawdopodobnie w XIV w. i to bardzo obiecująco, gdyż Lipa uzyskała wówczas prawa wolnego miasta górniczego, zachowane jednak niezbyt długo – do następnego stulecia.

W XIV w. wieś należała do rodzin von Schrimer i Lauterbachów. Pod koniec XIV w. przeszła pod panowanie Caspara von Crakan Schwoynitz oraz jego brata Hansa, byli oni właścicielami miejscowego młyna i folwarku. Następnie przeszła w ręce rodziny von Zedlitz i do 1552 r. stanowiła jednolitą własność. W 1552 r. wieś została podzielona na trzy części pomiędzy synów Bartłomieja Zedlitza i niedługo później, w 1571 r. znów podjęto jakieś prace górnicze, brak jednak bliższych danych o ich zakresie i wynikach. Później z tradycji górniczych pozostało wydobycie wapieni i wypalanie wapna – przypomina o tym stary (prawdopodobnie XIX-wieczny) kamieniołom wapieni krystalicznych i wapiennik w dolinie Lipnicy, w lesie przy drodze do Mysłowa (ok. 800 m. od krańca wsi, po lewej stronie). Następnie poszczególne części wsi przechodziły kolejno na von Reibnizów, von Nimtschów, von Rosenbuschów, Scholzów, hrabiów von Stillfried-Rattonitzów, von Sprengerów, rodzinę Kramst.

Istnieje hipoteza, zgodnie z którą zakrystia obecnego kościoła była w XIII w. kapliczką górniczą, rozbudowaną w późniejszym okresie przez templariuszy. To właśnie temu zakonowi przypisuje się wzniesienie zamku w Lipie i założenie najstarszej we wsi kopalni Elisabeth. We wsi wydobywano bowiem kamień budowlany, a próbowano wydobywać hematyt, rudę miedzi (rejon Żeleźniaka i Radzimowic), żelazo, uran, złoto i srebro. W literaturze pojawia się określenie Złote Jamy, mogące potwierdzać występowanie w tym rejonie złota. Wieś otrzymała prawo osady gwareckiej. Wieś związane jest też z wydobyciem wapienia, w okolicy znajdują się pozostałości pieców do jego wypalania.

Od XVIII w. we wsi znajdowały się dwa kościoły, dwie szkoły wyznaniowe i dwie plebanie.

Wieś dwa razy niszczyły przechodzące wojska – podczas wojny trzydziestoletniej i podczas wojen napoleońskich (w 1813 r.).

W XIX w. we wsi znajdowało się ok. 240 domów. Przed II wojną światową we wsi były zlokalizowane trzy folwarki i dwa pałace z parkami. W części tych dóbr znajdowały się później dwa PGR-y. Przed drugą wojną światową funkcjonowały tu 3 młyny, tartak, browar i kilkunastu rzemieślników.

W 1945 r. wieś włączono do Polski, zaś jej dotychczasowi mieszkańcy zostali wysiedleni do Niemiec. Na krótko po II wojnie światowej kościół ewangelicki rozebrano, uzyskując w ten sposób materiał budowlany, a wyposażenie zniszczono bądź ukradziono. Niektóre dobra znajdują się obecnie także w innych kościołach.

W 10 lipca 2005 r. wieś obchodziła swoje 700-lecie, co upamiętnia stojący we wsi pomnik.

Kalendarium

• 1305 – pierwsza wzmianka o wsi (Lypa)
• 1786 – wieś liczy 792 mieszkańców
• 1825 – wieś liczy 1196 mieszkańców
• 1871 – wieś liczy 1334 mieszkańców
• 1885 – wieś liczy 1267 mieszkańców
• 1245 – wieś liczy 1217 mieszkańców
• 1978 – wieś liczy 829 mieszkańców

Historyczne nazwy

• 1305 – Lypa
• 1330 – Lipa
• 1370 – Leipa
• 1405 – Leipe
• 1419 – Leype
• 1677 – Leippe
• 1786 – Nieder-, Mittel-, Ober- Leipe
• 1840 – Goldleipe, Kalkleipe, Nieder-, Mittel-, Ober-Leipe
• 1945 – Lipowe, Lipowo
• 1946 – Lipa Jaworska, Lipa

Zabytki

Zamek

Ruiny niewielkiego zameczku (751 z dn. 26.09.60) położone są na zalesionym wzgórzu w górnej części wsi, po prawej stronie doliny. O jego historii wiadomo bardzo mało. Wzniesiono go prawdopodobnie w XIII w., a tradycja przypisuje jego budowę templariuszom.

Zamek, murowany z kamienia, nieregularny, z kwadratową wieżą, był kilkakrotnie przebudowywany (o czym świadczyły do niedawna zachowane renesansowe detale kamieniarskie z 2. poł. XVI w. – portale i obramienia okien), ale nigdy nie osiągnął większych rozmiarów. W XIX w. uległ zmieniającym się modom – w 1821 r. rozbierano ruiny, by pozyskać tani materiał budowlany, a już w 1836 r. kolejny właściciel, o zainteresowaniach starożytniczych, rekonstruował je w manierze neogotyckiej (wtedy powstały krenelaże wieńczące wieżę i mury).

Najciekawszym fragmentem budowli jest dobrze zachowana kuchnia – budynek w tylnej części ruin. Zamek jest stopniowo; niestety większość cennych detali architektonicznych została rozkradziona. Przy zwiedzaniu należy zachować ostrożność (niezabezpieczone schody, studnia w budynku kuchni itp.).

Do zabytków należą także ruiny budynków podzamcza (778 z dn. 7.10.60)

Kościół

Kościół parafialny pw. św. Apostołów Piotra i Pawła (821 z dn. 19.12.60), stojący w centrum wsi, jest budowlą późnogotycką. Jest to jednonawowa, prosta budowla, ze sklepionym prezbiterium (sklepienie krzyżowo-żebrowe z ozdobnymi zwornikami). Najcenniejszym zabytkiem kościoła jest tryptyk z 1503 r., umieszczony w ołtarzu głównym.

Stojący niegdyś naprzeciw kościół ewangelicki został rozebrany. Pozostały tylko sąsiednie budynki dawnej szkoły i pastorówki (obecnie biblioteka). Budynek dawnej szkoły katolickiej (nr 76) stoi ok. 100 m w górę wsi od kościoła; jego budowę w 1835 r. przez proboszcza Antona Laurentiusa Heśdesa upamiętnia niemieckojęzyczna tablica.

Do zabytków należy również cmentarz przy kościele parafialnym (993/J z dn. 8,12,89).

Szubienica

Niewielkie już ruiny murowanej szubienicy znajdują się na wzgórku przy drodze polnej do Jastrowca (dojście drogą naprzeciw sklepu na południowy wschód obok pałacyku, po ok. 700 m skręt w lewo, po ok. 200 m kolejny skręt w gęste zarośla po lewej – tu na szczycie wzgórka ruiny). Jest to cylindryczna budowla o średnicy 6 m (zachowana do wys. 4 m). Pierwotnie z podmurówki sterczały 3 murowane słupy (zachował się jeden z nich), pomiędzy którymi były przerzucone belki do wieszania skazańców.

Pałac

Zespół pałacowy, w którego skład wchodzi m.in. budynek dawnego dworu z końca XVI w. przebudowany na formę pałacową w XIX w. (918/J z dn. 18.07.88), obecnie dom mieszkalny, oraz park pałacowy (631/J z dn. 4.04.80). We wsi znajduje się też park krajobrazowy (630/J z dn. 2.04.80).

Willa

Willa otoczona parkiem (917/J z dn. 29.08.88), pierwotnie renesansowy dwór z XVIII w., przebudowany w stylu pałacowym ok. 1870 r.

Kultura i oświata

• Szkoła Podstawowa w Lipie
• Biblioteka Publiczna Gminy i Miasta Bolków, filia w Lipie

Imprezy cykliczne:

• festyn z okazji Dnia Dziecka
• festyn z okazji Dnia Lipy
• festyn z okazji wiejskich dożynek

Stowarzyszenia i związki

• Ludowy Zespół Sportowy w Lipie
• Ochotnicza Straż Pożarna w Lipie
• Towarzystwo Przyjaciół Wiejskiego Ogrodu Botanicznego Arboretum w Lipie
• Koło Gospodyń Wiejskich
• Towarzystwo Przyjaciół Szkoły Podstawowej w Lipie
• Rada Parafialna
• Dwie Róże Różańcowe

Szlaki turystyczne

• czerwony – Szlakiem Zamków prowadzący z Bolkowa do Bolkowa przez wsie: Wolbromek, Kłaczyna, Świny, Gorzanowice, Jastrowiec, Lipa, Muchówek, Radzimowice, Mysłów, Płonina, Pastewnik Górny, Wierzchosławice.
• Około 2,2 km na północny wschód od wsi znajduje się rezerwat geologiczno-florystyczny Wąwóz Lipa.

Ludzie związani z Lipą

• Wojciech Sokołowski - poseł na sejm RP VI kadencji

Bibliografia

• Stanisław Jastrzębski "Jawor i okolice" Ossolineum 1973,
• Roman Sadowski, artykuł z NGJ, Doniosły jubileusz
• Słownik Geografii Turystycznej Sudetów. Tom 7. Pogórze Kaczawskie, Wydawnictwo I-BIS, Wrocław 2002
• Góry i Pogórze Kaczawskie. Skala 1:40.000. Jelenia Góra: Wydawnictwo Turystyczne Plan, 2004. wyd. II. ISBN 83-88049-02-x.