Wiry (województwo dolnośląskie)

Wiry (niem. Groß Wierau), (1945-1946 Wiry Duże) – wieś w Polsce położona w województwie dolnośląskim, w powiecie świdnickim, w gminie Marcinowice.

W latach 1975-1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa wałbrzyskiego.

Położenie

Wieś położona na wschodnim skraju Równiny Świdnickiej, na południowy zachód od u Masywu Ślęży oraz na północ od Wzgórz Kiełczyńskich, nad początkowym odcinkiem Czarnej Wody.

Historia

Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1193 roku, 9 kwietnia papież Celestyn III potwierdzał Augustianom z wrocławskiego Piasku ich własności. Jedną z osad były Viuri. W 1205 zgodnie prawem niemieckim, który wprowadził Henryk I Brodaty we wsi wprowadzono urząd wójta. Duże zniszczenia w czasie wojny trzydziestoletniej, m.in. zniszczenie klasztoru augustianów, do którego wieś należała do selukaryzacji w 1810. Odbudowa trwała do 1648. W 1825 we wsi były 72 domy, sołectwo, kościół, szkoła, cegielnia i browar. Mieszkańcy hodowali owce i bydło oraz trudnili się tkactwem. W 1922 wieś należała do H. Rossdeutschera.

W 1959 odkryto złoża magnezytu, na bazie którego uruchomiono w 1960 XX w. kopalnię głębinową. Obecnie zakład znacząco zmniejszył produkcję. Złoża mają długość ok. 4,5 km i ciągną się w kierunku zachodnim. Magnezytom towarzyszą rzadkie minerały szlachetne. Na hałdach, gdzie gromadzony jest materiał płonny można znaleźć liczne chryzoprazy i chryzotyle. Magnezyt jest przerabiany w zakładach w Świdnicy.

Obiekty zabytkowe i historyczne

We wsi kościół parafialny pw. św. Michała Archanioła z XV w. na miejscu pierwotnego z XIII w., przebudowany w wieku XVII, rozbudowany w 1906, odnowiony w roku 2000 – jednonawowy z prostokątną zakrystią, kwadratową wieżą z krenelażem i iglicowym hełmem i ośmioboczną sygnaturką z prześwitem. Wnętrze w stylu późnobarokowo-rokokowym, ołtarze z XVIII w. Krzyże pokutne w szczytach transeptu. Kościół otoczony jest kamiennym murem z XVII w. W otoczeniu lapidarium pozostałe po dawnym cmentarzu.

W zachodniej części wsi ruiny barokowego pałacu z I połowy XVII wieku, przebudowanego w 1778, który należał do Augustianów. Ruiny otacza zniszczony i zdziczały park krajobrazowy. Przy drodze gminnej do wsi Tąpadłamurowany XIX wieczny wiatrak, który przebudowano na cele mieszkalne.

Dwie kapliczki domkowe z początków XIX wieku.