Wołów

Wołów (łac. Wolavia, niem. Wohlau, czes. Volov) – miasto w południowo-zachodniej Polsce, w woj. dolnośląskim, w powiecie wołowskim, leżące na Wale Trzebnickim, na Śląsku (Dolnym Śląsku). Miasto jest siedzibą gminy miejsko-wiejskiej Wołów.

W krajobrazie dominują pola uprawne, łąki i lasy. Na płn.-zach. od miasta rozciąga się Park Krajobrazowy Doliny Jezierzycy (7953 ha), do której wpływa rzeczka Juszka oddzielająca Wołów od Krzywego Wołowa. W obrębie PK Doliny Jezierzycy znajduje się ścisły rezerwat przyrody Uroczysko Wrzosy (576 ha).

Według danych z 31 grudnia 2010 r. miasto miało 12 302 mieszkańców.

Toponimia

Nazwa miasta wywodzi się od nazwy "Wół" i wiązane jest z miejscem wypasu wołów - „miejsce z wołami” . W historii miasto nosiło również nazwę łacińską Wolavia, w 1645 roku Wolaw, zgermanizowaną nazwę Wohlau.

Położenie

Położone na wysokości 108 m n.p.m. na południowo-zachodnich stokach Wzgórz Trzebnickich (zw. potocznie Kocimi Górami (z niemieckiego: Katzengebirge) stanowiącymi środkową część Wału Trzebnickiego łagodnie opadającymi na południe i zachód w pradolinę Odry, a na północy w pradolinę Baryczy.

Według danych z 1 stycznia 2010 r. powierzchnia miasta wynosiła 18,54 km².

Od 1945 miasto należy do województwa z siedzibą we Wrocławiu (z wyjątkiem krótkiego okresu przejściowego w 1945, kiedy siedziba znajdowała się w Trzebnicy, a potem w Lignicy (obecnie Legnica), które wielokrotnie zmieniało granice i nazwę na skutek reform podziału administracyjnego kraju (1946, 1950, 1957, 1975, 1998).

Zabytki

W Wołowie znajduje się kilka zabytkowych obiektów:

• kościół barokowy p.w. św. Karola Boromeusza z lat 1712-1724, obok budynek poklasztorny.
• kościół gotycki z XIV-XV w. pod wezwaniem św. Wawrzyńca, wystrój wnętrza barokowy, renesansowe i barokowe epitafia mieszczan wołowskich, do 1973 ewangelicko-augsburski, od 1998 parafia rzymskokatolicka. We wnętrzu unikatowe barokowe organy Adama Horatio Caspariniego z 1716. Od 2001 miejsce Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Organowej.
• zamek piastowski wielokrotnie przebudowywany, obecny kształt nadano mu w latach 20. XX w. Na pierwszym piętrze gotycki kamienny portal. Przed zamkiem kolumna maryjna z 1733.
• fragmenty średniowiecznych murów obronnych wraz z pomnikiem "wołowskich byków".
• ratusz z II poł. XV w., wielokrotnie przebudowywany, odbudowany po zniszczeniach w 1945. Na południowej ścianie kamienne średniowieczne znaki cechowe, obok zrekonstruowany budynek wagi.
• Więzienie wybudowane w latach 1891-93 w tzw. systemie pensylwańskim na planie krzyża na miejscu starszego i małego więzienia pomocniczego. Od końca 1944 Niemcy przetrzymywali i mordowali w nim jeńców z powstania warszawskiego, od stycznia 1945 do początku 1949 w rękach radzieckiego NKWD, które więziło tu i także mordowało głównie byłych żołnierzy armii Własowa. W II połowie 1949 przejęte przez władze PRL, które w latach 50. oraz 80. przetrzymywały w nim więźniów politycznych. Najprawdopodobniej to więzienie (ZK Wołów) wspomina Marek Hłasko w opowiadaniu "Sowa, córka piekarza" (1968).

Na terenie gminy Wołów znajduje się Lubiąż ze wspaniałym cysterskim budynkiem poklasztornym.

Historia

Okres przedpiastowski

Ziemia wołowska dzieliła historię rejonu Dolnego Śląska, który w VII w. został zasiedlony przez lechickie plemiona słowiańskie (m.in. Trzebowian). Potem znalazł się w obrębie państwa Wielkich Moraw (IX-X w.), a ok. 990 został włączony do państwa Mieszka I.

W Polsce piastowskiej

Wołów to jedno z najstarszych miast śląskich, wspomniane w 1157, kiedy Władysław II Wygnaniec nakazał budowę zamku drewnianego (na palach) na bagnistych terenach nad rzeką Juszką; obok zamku rozwinęła się osada. Miasto otrzymało prawa miejskie ok. 1285, prawdopodobnie było lokowane przez jednego z Piastów głogowskich – Przemka ścinawskiego (najstarsza zachowana pieczęć z herbem miasta pochodzi z 1473), potem nastąpił napływ osadników niemieckich, przedmieścia – gdzie obecnie jest zlokalizowane więzienie- długo zamieszkane były głównie przez ludność polską. Polskie nazwiska występowały tam jeszcze w końcu XIX w. (Kasowskiy), a nazwa tych przedmieść Polska Wieś (Polnischdorf) przetrwała aż do lat 1930. Pod koniec XIII w. miasto i okolice zostały zniszczone przez jedno z najsilniejszych na obecnych ziemiach polskich trzęsień ziemi. Na miejscu drewnianego zamku murowany zamek z cegły wzniósł książę oleśnicki Konrad I w połowie XIV w.

W Królestwie Czech

W 1392 Wołów przyłączono do luksemburskiego Królestwa Czech. Miejsce sądów książęcych (hofgericht). W XIV i XV w. uformowały się władze miejskie (rada i burmistrz). Miasto było lokalnym ośrodkiem władzy z własną mennicą do 1492, kiedy stało się własnością króla czeskiego Władysława II Jagiellończyka (1456-1516).

W państwie Habsburgów

W 1526 wraz z Czechami Wołów wchodzi w skład państwa austriackich Habsburgów. W XVI w. wołowski zamek jest rozbudowany. Miasto nawiedzały zarazy, z których najstraszniejszą była epidemia dżumy z 1585. Przy życiu pozostało tylko 375 mieszkańców miasta i przedmieść. W XVI-XVII w. Wołów to znany ośrodek sukiennictwa i handlu, większość mieszkańców staje się ewangelikami. Wojna trzydziestoletnia zrujnowała miasto i region (ludność miasta zmalała o połowę). Od 1523 miasto było własnością Piastów legnicko-brzeskich, od 1653 do 1675 stolicą samodzielnego księstwa. Od 1675 po śmierci ostatniego śląskiego Piasta, księcia brzesko-legnicko-wołowskiego Jerzego IV Wilhelma, księstwo wołowskie znalazło się pod bezpośrednim zwierzchnictwem Habsburgów. 12 maja 1689 ogromny pożar zniszczył większość zabudowań, w tym ratusz, kościół i szkołę. W latach 1705-1711 cesarz Józef I Habsburg, zwolennik merkantylizmu, uwolnił chłopów od pańszczyzny w księstwie legnicko-brzesko-wołowskim, mimo sprzeciwu miejscowej arystokracji. Skutkiem było zwiększenie produkcji rolnej i zamożności miasta. Jednak wkrótce Józef I spowodował zapaść ekonomiczną zmuszając ewangelickich chłopów do emigracji do Transylwanii i wyludniając w ten sposób okolice Wołowa. Józef I nie mógł jednak zmusić ewangelickich mieszczan wołowskich do zmiany wyznania na katolickie, ponieważ wolność wyznania gwarantował im pokój westfalski. Okres kontrreformacji zaznaczył się w Wołowie budową klasztoru i kościoła karmelitów (obecnie św. Karola Boromeusza).

W Królestwie Prus i w Niemczech

W 1742 Wołów został przyłączony do Królestwa Prus w wyniku I wojny śląskiej. Od tego czasu stał się miastem garnizonowym wojsk pruskich. Kolejny pożar w 1781 spowodował upadek miasta oraz jego stopniową odbudowę, przy czym ze względów bezpieczeństwa wznoszono budynki z cegły, kryte dachówką. Rozebrano również częściowo mury miejskie. Od 1816 siedziba powiatu. Otwarcie linii kolejowej Wrocław – Berlin i Szczecin 1 sierpnia 1874 r. oraz rozbudowa dróg i infrastruktury miejskiej spowodowało ożywienie ekonomiczne. W wyborach do Reichstagu 5 marca 1933 NSDAP otrzymała wyjątkowo wysokie poparcie wynoszące 60,7%. W czasie II wojny światowej w mieście istniała baza zaopatrzeniowa formacji SS.

W Polsce

Zdobyte przez Armię Czerwoną 26 stycznia 1945 i przyłączone do Polski. Zabudowa zniszczona w 70%. Po II wojnie światowej zasiedlone w większości przez emigrantów wysiedlonych z dawnych obszarów wschodnich II Rzeczypospolitej (głównie z dawnego województwa wileńskiego i tarnopolskiego), repatriantów (np. z Francji, Związku Radzieckiego) oraz przez ludność łemkowską wysiedloną z Bieszczadów i innych obszarów obecnej Polski południowo-wschodniej (do 1948 osiedlono w d. powiecie wołowskim 2800 osób po zakończeniu Akcji "Wisła"). Praktycznie nie było tutaj polskich autochtonów ani też nie ostała się ludność niemiecka (w większości ewakuowana przed zdobyciem miasta przez Armię Czerwoną). Wołów stał się także miejscem osiedlenia zakonu (w założeniu kaplicy Św. Józefa przy ul. Poznańskiej) Benedyktynek ormiańskich ze Lwowa. Jednakże z powodu braku rodzimych powołań i faktycznego zaniku społeczności ormiańskiej w granicach powojennej Polski, zdecydowały się one w 1961, na konwersję na obrządek łaciński. Po wojnie znaczna rozbudowa i modernizacja miasta jako lokalnego ośrodka usługowo-przemysłowego, o dobrej sytuacji współczesnego Wołowa świadczy stale rosnąca liczba mieszkańców (w 1939 miasto wraz z Krzywym Wołowem liczyło tylko 7971 mieszkańców). Ponadto w więzieniu ZK Wołów przebywa jednorazowo ok. 1400 penitencjariuszy. 19 sierpnia 1962 miał miejsce w Wołowie napad na bank największy w historii Polski pod względem wysokości łupu (12 531 000 zł). W 2005 otworzono Ośrodek Sportu i Rekreacji (na miejscu przedwojennego basenu) z ośmiotorowym 50-metrowym otwartym basenem, na którym odbyły się w lipcu 2006 pierwsze w Wołowie ogólnopolskie zawody pływackie (Mistrzostwa Polski Juniorów 16-letnich).

Wspólnoty religijne

Większość mieszkańców Wołowa stanowią katolicy- siedzibę mają tu dwie parafie rzymskie, św. Wawrzyńca i św. Karola Boromeusza, oraz parafia greckokatolicka. Na terenie miasta działalność duszpasterską prowadzi także zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów, protestancka wspólnota o charakterze ewangelicznym. W pobliskim Starym Wołowie siedzibę ma także parafia prawosławna oraz Chrześcijański Zbór Świadków Jehowy.

Gospodarka i transport

Znaczna część ludności znajduje zatrudnienie w dolnobrzeskich zakładach chemicznych PCC Rokita, w ZK Wołów oraz mniejszych przedsiębiorstwach produkcyjno-usługowych.

Transport

Wołów jest położony przy drodze wojewódzkiej nr 340 ze Ścinawy do Oleśnicy (przez Oborniki Śl. i Trzebnicę). W Wołowie w roku 1897 testowano linię tramwajową na późniejszy pożytek Wrocławia. Linię jednak rozebrano na początku XX wieku.

Linie kolejowe

W roku 1874 uruchomiono połączenia kolejowe miasta z Wrocławiem, wraz z wybudowaniem stacji kolejowej Wołów. Po II wojnie światowej Armia Czerwona rozebrała zachodni tor poprzednio dwutorowej trasy kolejowej Wrocław – Głogów i, wraz z mostami, wywiozła do ZSRR. W rezultacie, po odbudowie i reperacji toru wschodniego, wraz z mostami na Odrze w Brzegu Dolnym i Ścinawie, uruchomiono połączenie zwane "trasą szczecińską" lub "magistralą nadodrzańską", łączące Szczecin z Przemyślem przez Zieloną Górę, Wrocław, Katowice i Kraków. Była to ważna trasa pasażerska (najdłuższa w Polsce linia osobowa) oraz towarowa, szczególnie dla masowego transportu węgla kamiennego z Górnego Śląska do portów w Szczecinie i Świnoujściu. W latach 60. odbudowano tor zachodni wraz z mostami na Odrze, a w latach 70. trasę zelektryfikowano. Większość ruchu pasażerskiego była obsługiwana przez wrocławski Dworzec Świebodzki, który zamknięto w 1992. Intensywna eksploatacja linii oraz niewystarczające nakłady na jej utrzymanie spowodowały w latach 90. zamknięcie dla ruchu pasażerskiego toru wschodniego, wraz z mostem na Odrze, na odcinku pomiędzy Księginicami a Wołowem, ze względu na zły stan techniczny.

Wcześniej, w 1960 roku, zamknięto lokalną linię kolejową Wołów – Lubiąż, która została uruchomiona 15 grudnia 1916 i następnie w 1923 przedłużona do Malczyc. Po II wojnie światowej, na skutek zniszczenia mostu na Odrze w Lubiążu, udostępniono tylko odcinek Wołów – Lubiąż o dł. 16 km, z pośrednimi stacjami w Mojęcicach, Krzydlinie Małej i Ratajach. Linię rozebrano w 1970 roku.

Administracja

Wołów jest członkiem stowarzyszenia Unia Miasteczek Polskich.

Miasta partnerskie

• Canteleu  Francja
• Buchholz in der Nordheide  Niemcy

Osoby związane z Wołowem

• Franz Karl Achard - odkrywca metody produkcji cukru z buraków, zmarł w Wołowie w 1821.
• Ludwika Anhalcka (Louise von Anhalt-Dessau), księżna legnicko-brzesko-wołowska, jedna z najbardziej wpływowych kobiet swojej epoki, regentka księstwa w latach 1672-1680, często rezydowała w Wołowie.
• Emil Adolf von Behring - laureat Nagrody Nobla (medycyna) w 1901, w 1880 pracował jako lekarz wojskowy w Wołowie.
• Johann Heermann - poeta i pastor ewangelicki, twórca hymnów, w 1597 uczył się w szkole łacińskiej w Wołowie.
• Mirosław Hermaszewski - polski kosmonauta. W Wołowie spędził dzieciństwo i młodość; tu ukończył szkołę podstawową i liceum.
• Josef Lenzel - ksiądz rzymskokatolicki, wikary w wołowskiej parafii w latach 1915-1916, przeciwnik nazizmu, który za obronę polskich robotników przymusowych został zamęczony w KL Dachau
• Oskar Müller - działacz lewicowy prześladowany przez nazistów. Za pomoc niesioną więźniom obozu koncentracyjnego nazwany "aniołem z Dachau". W latach 1945-1947 minister Pracy i Polityki Społecznej w Hesji (RFN), do 1953 poseł do Bundestagu, urodzony w Wołowie w 1896, tu ukończył gimnazjum.
• Daniel Czepko von Reigersfeld - mistyk i poeta Baroku, zmarł w Wołowie w 1660.
• Jan II Szalony (1435-1504) - książę żagańsko-głogowski, ostatni przedstawiciel Piastów głogowsko-żagańskich - gałęzi śląskiej linii Piastów wyodrębnionej w poł. XIII wieku. Ostatnie lata życia (ok. 1497-1504) spędził pod opieką zięciów w wydzielonym z ich dzierżaw Wołowie gdzie zmarł 22 września 1504. Został pochowany w tutejszym kościele parafialnym.

Zobacz też

• Cerkiew Opieki Najświętszej Maryi Panny w Wołowie
• Kino Zew w Wołowie