Brzeźnica (województwo dolnośląskie)

Brzeźnica – wieś w Polsce położona w województwie dolnośląskim, w powiecie ząbkowickim, w gminie Bardo.

W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa wałbrzyskiego.

Duża, rolnicza wieś łańcuchowa u podnóża Grzbietu Zachodniego Gór Bardzkich. Jest jedną z najdłuższych wsi w dawnym powiecie ząbkowickim, jej zabudowania ciągną się na przestrzeni około 3,5 kilometra po obu stronach rzeki Studwi. Górne, położone są malowniczo na południowych stokach Brzeźnickiej Góry w Górach Bardzkich, dolne leżą na rozległym obniżeniu u stóp Masywu Grochowa -Braszowic.

W dolnej części wieś otaczają użytki rolne z dobrymi glebami. W górnej, położonej na stokach Gór Bardzkich, rosną rozległe lasy świerkowe z domieszką buka, dębu i innych drzew liściastych. Na terenie tych lasów znajdują się dwa rezerwaty leśne: Cisy i Cisowa Góra, będące największymi skupiskami tych drzew w Sudetach. Brzeźnica, szczególnie w swej górnej części posiada bogate walory krajobrazowe i przyrodnicze. Stąd rozciągają się piękne widoki na Góry Bardzkie, Sowie i Masyw Grochowej. Również, co podkreślano przed wojną, Góry Bardzkie posiadają w tym rejonie szczególne wartości przyrodnicze i geologiczne spotykane właściwie tylko w Alpach. W lesie poniżej Brzeźnickiej Góry znajduje się wczesnośredniowieczne grodzisko, nazywane przez dawnych mieszkańców polskim grobem, gdzie od dawna znajdywano tutaj dawną broń, ozdoby i naczynia. Brzeźnica jest starą wsią rycerską, która powstała w koncu XIII lub na początku XIV wieku. Jej nazwa pochodzi od słowiańskiej brzozy, a więc była to na początku "brzozowa wieś". Wymieniana jest po raz pierwszy w 1305 roku jako Bresnitz. Z dokumentu fundacyjnego pierwszego szpitala ząbkowickiego p.w. św. Jerzego z 1320 roku dowiadujemy się, że ówczesny wójt ząbkowicki Hermann Reichenbach podarował szpitalowi jako uposażenie las koło Brzeźnicy. Las ten należał do szpitala, a potem do miasta Ząbkowic aż do XIX wieku! Od momentu założenia była własnością licznych śląskich rodów szlacheckich: Walditzów, Warnsdorfów, Seidlitzów, Reibnitzów i innych.

W 1599 właścicielem wsi był szlachcic Jan Peterswalde, a po jego śmierci wieś stała się własnością cesarską. W 1611 roku została sprzedana ówczesnemu staroście ząbkowickiemu Janowi von Mettich. Podczas wojny 30-letniej wojska szwedzkie kilkakrotnie spustoszyły wieś. Po wojnie w 1654 roku wieś, podobnie jak całe księstwo ziębickie otrzymał jako lenno kameralne Jan Weikhard Auersperg. We władaniu tej rodziny pozostawała Brzeźnica aż do roku 1791. Od 1795 roku majątek we wsi należał do hrabiów Schlabrendorf, później do rodziny von Deym na Opolnicy. W 1785 roku tak opisał Brzeźnicę znany statystyk śląski F.A.Zimmermann: należy do księcia Auersperga z wyjątkiem Holtzruthe, który ma wspólnego pana z Lutomierzem. Tutejszy kościół długo znajdował się w rękach ewangelików, zaś w 1644 roku został przejęty przez katolików. Wraz z nim zawiera wieś jedną plebanię, 1 szkołę, 1 folwark, 20 kmieci, 14 zagrodników, 45 chałupników, 1 kuźnię, 2 młyny wodne i 453 mieszkańców. Z ciekawszych wydarzeń odnotowano, że w czasie trzeciej wojny śląskiej w 1762 roku stacjonował we wsi przez okres jednego roku regiment Chorwatów walczących po stronie cesarza. Kilku z nich tutaj zmarło i zostało pochowanych, w tym 10 prawosławnych na kowalskiej łące obok muru cmentarnego.

Gdy ogłoszono pokój w Hubertsburgu, Chorwaci odmaszerowali z Brzeźnicy. Inny "wojenny epizod" miał miejsce w 1866 roku podczas wojny prusko-austriackiej. W dniu 21 V 1866 roku zakwaterowały się we wsi dwie kompanie 10 regimentu piechoty i 80 pruskich dragonów. Z powodu braku pomieszczeń żołnierze zostali zakwaterowani w miejscowej szkole. Kilka dni później przybyły następne oddziały. Łącznie przebywało tutaj jednorazowo około 1500 żołnierzy.

Ostatnie zabudowania Brzeźnicy kończą się dawnym folwarkiem rycerskim Kohnheide, dzisiaj zwanym Kiełkowem, leżącym obok zakładów magnezytowych. Majątek, składający się dzisiaj z dwóch gospodarstw, w XVIII w. należał do Cechu Rzeźników z Ząbkowic i stąd nazywał się "Fleicherof" (mięsny dwór). Świadczy o tym herb na jednym z domów, przedstawiający narzędzia rzeźnika. W XIX wieku odkryto w pobliżu niewielkie pokłady węgla brunatnego i uruchomiono dwie kopalnie. Jedna z nich, kopalnia węgla brunatnego "Henriette", należała do hrabiego Schlabrendorfa i działała w latach 1843-1875, druga do ziemianina Plathnera z Kamieńca, właściciela Kohnheide. Ciekawy zabytek techniki stoi w ogrodzie majątku. Jest nim piec do prażenia magnezytu, postawiony prawdopodobnie jeszcze około 1885 roku, gdy odkryto najważniejszą cechę tego minerału - odporność na wysoką temperaturę. Kościół w Brzeźnicy powstał w XIV wieku, a pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1399 roku. Do 1644 roku był filialnym kościoła w Braszowicach. Obecny, barokowy powstał w 1723 roku, a od 1839 stał się parafialnym.

Pierwsza szkoła powstała przy kościele w 1730 roku, nowa została wybudowana w 1834 roku. Szkoła ewangelicka została założona w 1864 roku. W 1929 roku wieś liczyła 498 katolików i 106 protestantów. Mało kto wie, że przez 27 lat w szkole w Brzeźnicy pracował jako nauczyciel plastyki wybitny twórca, rysownik, malarz, rzeźbiarz i ilustrator - Karol Robert Brandt. Jest on wymieniany jako jeden z najlepszych twórców ludowych okresu przedwojennego na Śląsku. Jego specjalnością było malarstwo na szkle, posiadał największa na Śląsku kolekcję takich obrazów. Był też dobrym rzeźbiarzem w drewnie, rzeźbił między innymi krzyże nagrobne.

Zobacz też: Brzeźnica, Brzeźnica Bychawska, Brzeźnica Bychawska-Kolonia, Brzeźnica Książęca, Brzeźnica Leśna, Brzeźnica-Kolonia