Złoty Stok

Złoty Stok (niem. Reichenstein, czes. Rychleby) – miasto leżące na Śląsku (Dolnym Śląsku), w woj. dolnośląskim, w powiecie ząbkowickim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Złoty Stok.

Złoty Stok jest najstarszym ośrodkiem górniczo-hutniczym w Polsce. Ostatnią kopalnię (rud Arsenu) zamknięto w 1961 roku. W ostatnich latach miasto straciło na znaczeniu jako ośrodek przemysłowy, równocześnie stając się ośrodkiem turystycznym znanym przede wszystkim z Muzeum Górnictwa i Hutnictwa Złota (potocznie "Kopalnia Złota").

Położenie

Miasto położone jest u podnóża północnego krańca Gór Złotych na Sudeckim uskoku brzeżnym bezpośrednio przy granicy z Czechami.

Przez miasto przebiega ruchliwa droga krajowa nr 46 będąca jedynym wjazdem od wschodu do Kotliny Kłodzkiej oraz droga wojewódzka nr 390.

W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. wałbrzyskiego.

Historia

Średniowieczna osada górnicza powstała w związku z wydobywaniem w okolicy złota (ślady eksploatacji z X w.). Najstarsze dokumenty potwierdzające prawa miejskie Złotego Stoku datuje się na 1334 rok, jednak nie wiadomo, kiedy faktycznie je uzyskał. W 1273r. Henryk IV Probus zezwolił cystersom z Kamieńca na prowadzenie tutaj robót górniczych. W kolejnych latach miasto należało do Piastów śląskich i wchodziło w skład księstwa ziębickiego. W 1358 zostało wykupione przez Bolka II – księcia świdnickiego. Po śmierci Agnieszki Habsburżanki żony Bolka II w 1392 roku wraz będącym jej oprawą wdowią księstwem świdnicko-jaworskim zostało połączone z Koroną Czeską jako wiano bratanicy Bolka II, księżniczki Anny, żony króla czeskiego i cesarza niemieckiego Karola IV.

17 lutego 1491 roku Złoty Stok otrzymał herb, sztandar i rangę Wolnego Miasta Górniczego. Na początku XVI wieku przypada szczytowy rozkwit górnictwa i hutnictwa złota oraz samego miasta. O gwałtownym rozwoju górnictwa świadczy zainteresowanie się nim najpotężniejszych wówczas w Europie domów handlowych i spółek górniczo-hutniczych Fuggerów, Turzonów, Welsów, Imhoffów. W 1529 roku w Złotym Stoku było czynnych 145 kopalń i kilkanaście małych hut. Dwadzieścia lat później liczba kopalń wzrosła do 190, ilość wydobywanej rudy przekraczała 30000 t, a roczna produkcja złota osiągnęła 60 kg (max. 140 kg) co dawało ok. 8% produkcji złota w Europie.

W 1507 książęta ziębicko-oleśniccy bracia Albrecht i Karol założyli mennicę, biła ona monety z wydobywanego tu złota do 1621 roku.

W 1565r. w szybie "Złoty Osioł" zginęło 59 górników, co zahamowało rozwój wydobycia. Wkrótce potem do miasta przybył aptekarz Hans Scharffenberg, który z kopalnianych hałd postanowił uzyskiwać arsen i rozwinął produkcję arszeniku.

Od 1742 miasto wraz z całym Dolnym Śląskiem przeszło pod zwierzchnictwo Prus. W 1857 r. liczyło 1 800 mieszkańców. W 1905 w mieście żyły już 2 064 osoby, z czego 99,8% stanowili Niemcy. 84% mieszkańców było katolikami, 16% - ewangelikami.

W 1900 r. miasto uzyskało lokalne połączenie kolejowe z Kamieńcem Ząbkowickim. Od 1920 r. działała tu Śląska Szkoła Leśna (Schlesische Forstschule), jedyna poza Berlinem uczelnia posiadająca uprawnienia w kształceniu leśników. Liczba mieszkańców wzrosła w r. 1939 do 2 609. W wyniku kapitulacji Niemiec, 8 maja 1945 r. miejscowość została bez walki zajęta przez wojska radzieckie, a następnie przekazana administracji polskiej. Dotychczasową ludność miasta wysiedlono za Odrę. Początkowo miasto nosiło nazwę Równe, natomiast stacja kolejowa w nomenklaturze PKP do 1 września 1946 nazywała się Rychłowiec; nazwę Złoty Stok wprowadzono rozporządzeniem ministerialnym w maju 1946 roku.

Głównym zakładem przemysłowym w Złotym Stoku po II wojnie światowej był zakład produkujący arsen i złoto zwany początkowo "Przemysł Arsenowy" w 1950 roku "Zakłady Przemysłu Arsenowego" w 1956 na "Kopalnia Arsenu Złoty Stok". W 1960 roku zamknięto kopalnię, tym samym skończył się prawie 700 letni okres działalności górniczej w Złotym Stoku. Szacuje się że istniejące w tym czasie kopalnie wydobyły około 2 mln ton rudy, z której otrzymano około 10 ton złota i 126 000 ton arszeniku. W 1962 roku w zakładzie produkowano mączki kamienne i pigmenty, zmienił on nazwę na "Zakłady Górniczo-Chemiczne Złoty Stok". W 1976 roku połączono zakład z przedsiębiorstwem "Termoplast" z Mąkolna tworząc "Zakłady Górniczo- Chemiczne Przemysłu Tworzyw i Farb", które zmieniły w 1977 roku nazwę na "Zakłady Tworzyw i Farb w Złotym Stoku".

W 1989 zlikwidowano pasażerskie połączenie kolejowe z miastem. W roku 1997 powódź tysiąclecia zniszczyła most kolejowy na Nysie Kłodzkiej uniemożliwiając także przewozy towarów.

Obecnie miasto rozwija funkcje turystyczne – głównie za sprawą udostępnionych dla turystów w 1996 r. zespołu sztolni (Muzeum Kopalni Złota w Złotym Stoku, największy w Europie podziemny wodospad). Drobny ośrodek przemysłowo-handlowy (Zakłady Tworzyw i Farb w Złotym Stoku, przemysł drzewny, usługi).

Zabytki

Najważniejsze zabytki:

• kościół Św. Barbary, renesansowy, l. 1513-1517, wieża z 1545 r., odbudowany po pożarze w 1638 r., jednonawowy; do 1945 r. ewangelicki, później zamieniony na salę gimnastyczną i zdewastowany
• kościół Niepokalanego Poczęcia NMP, neogotycki, l. 1875-1876, jednonawowy na planie krzyża z wieżą, fasada wykładana kamieniem
• kościół cmentarny Św. Trójcy, gotycki, 1583 r., przebudowywany, z renesansowym portalem
• budynek mennicy (później urzędu górniczego), 1520 r., z dachem czterospadowym
• kamienica Fuggerów, barokowa, ok. 1520 r., fasada przebudowana gruntownie po 1638 r.; z charakterystycznym, wysokim szczytem

Turystyka

Muzeum - Kopalnia Złota

W dawnej kopalni złota i arsenu 28 maja 1996 uruchomiono Muzeum Górnictwa i Hutnictwa Złota. Muzeum oferuje wystawę obrazującą historię górnictwa złota (stare mapy, narzędzia górnicze, kolekcja tablic ostrzegawczych i informacyjnych z czasów PRL) w sztolni transportowej "Gertruda", wyprawę do sztolni "Czarnej", w której można zobaczyć 10-metrowy podziemny wodospad, przejażdżkę kolejką kopalnianą, a także płukanie złota.

Inne atrakcje turystyczne

• Leśny Park Przygody "Skalisko" o powierzchni ok. 7 ha, nieopodal Muzeum Górnictwa i Hutnictwa Złota. Park oferuje m.in. zjazd tyrolką na dużej wysokości na linach o długości do 570 m (tyrolka supergigant).

• Paintball City - pole do gry w Paintball

Szlaki Turystyczne

• – Główny Szlak Sudecki im. Mieczysława Orłowicza
• – im. J. Szczypińskiego do Bystrzycy Kłodzkiej
• – do Barda

W 2009 przebiegi poniższych szlaków zostały zmienione:

• – na Borówkową (był do Radochowa) - Uwaga! Szlak ma obecnie niefortunny przebieg w okolicach Skaliska, najlepiej zapytać na miejscu o dogodne obejście.
• – z Mąkolna na Przełęcz pod Trzeboniem (poprzednio znaczony jako zielony do Radochowa)

Sport

Infrastruktura

• stadion sportowy (boisko piłkarskie oraz bieżnia lekkoatletyczna, trybuny)
• hala sportowa i siłownia przy Samorządowym Zespole Szkół
• boiska: piłkarskie i do koszykówki przy ulicy Sienkiewicza
• asfaltowy kort tenisowy przy Centrum Kultury i Promocji
• boisko do siatkówki w parku miejskim
• miasteczko do uprawiania paintballa
• ścieżki rowerowe o charakterze górskim jak i nizinnym
• staw kąpielowy
• kompleks boisk przy Samorządowym Zespole Szkół(w budowie)

Kluby sportowe

• Unia Złoty Stok o ponad 50 letniej historii. Posiada sekcję piłkarską oraz szachową.
• KTM Racing Team Złoty Stok. Klub kolarstwa górskiego.

Imprezy i wydarzenia sportowe

• zawody w Kolarstwie Górskim MTB z cyklu Powerade MTB Maraton
• zawody w Kolarstwie Górskim MTB Złota Wstęga
• mistrzostwa Polski w Dog Trekkingu
• zawody w Nordic walking z cyklu Puchar Śląska
• Bieg po Złoto - trasa w części prowadzi korytarzami Kopalni Złota
• turnieje szachowe, zawody wędkarskie oraz tenisa stołowego o charakterze lokalnym

Edukacja

Szkolnictwo w Złotym Stoku obejmuje stopnie: przedszkolny, podstawowy, gimnazjalny. Uczniowie szkół średnich najczęściej dojeżdzają do Kłodzka, Ząbkowic Śląskich, Paczkowa lub Kamieńca Ząbkowickiego. Placówki:

• Przedszkole "Bajka"
• Szkoła Podstawowa im. Tadeusza Kościuszki
• Gimnazjum Publiczne im. Mikołaja Kopernika