Służewo (województwo kujawsko-pomorskie)

Służewo – wieś w Polsce położona w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie aleksandrowskim, w gminie Aleksandrów Kujawski.

Do 1976 roku miejscowość była siedzibą gminy Służewo. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa włocławskiego.

Historia

Początki osadnictwa

Pierwsze ślady osadnictwa na tych terenach pochodzą z V wieku p.n.e. W tym czasie obszary dzisiejszej miejscowości porośnięte były dzikimi puszczami i zamieszkane przez plemiona zajmujące się zbieractwem i łowiectwem. Tereny te były odwiedzane przez Celtów zajmujących się handlem bursztynem.

Pierwsze dokumenty świadczące o istnieniu Służewa pochodzą z 1241 r. Konrad ks. Łęczycki nadaje miejscowość komesowi Gotardowi synowi Łukasza za zwycięstwa odniesione nad Prusakami, Litwinami i Jadźwingami i ujęcie w niewolę siedmiu wodzów Jadźwingów. Król wieś uwolnił od wszelkich podatków, opłat i danin.

Rozwój Służewa i okolic nastąpił w II w. W tym czasie Służewo znajdowało się na trasie tzw. Bursztynowego szlaku. Było miejscem postojowym przed dalszą drogą do brodu na Wiśle w miejscowości Otłoczyn. Świadczy o tym znalezisko tzw. skarb ze Służewa. Zbiór monet rzymskich i arabskich z tamtego okresu.

Służewo okresu rodziny Służewskich herbu Pomian

Od XII w. Służewo należało do rodziny Pomianów. Byli to rdzenni Kujawianie. Pochodzili ze Służewa i Grabia. Już od wczesnego średniowiecza bogaci włościanie. Posiadali znaczne połacie Kujaw. Uzyskali duże wpływy w średniowiecznej administracji. Z rodzinnych Kujaw rozprzestrzenili się do innych części kraju umacniając swoje wpływy i zdobywając kolejne dobra. Pierwsze ślady Pomianów Służewskich pojawiają się w dokumentach z 1154 r. w dokumentach biskupa Włocławskiego Zbyluta.

Służewo Pomianów było typem opola i należało do kasztelanii Słońsk. Kasztelania Słońsk obejmowała teren lewobrzeżnej Wisły, od południa Niestuszewo od północy Otłoczyn i rzeka Tążyna a od zachodu Służewo i Ostrowąs.

Od 1267 r. Służewo należało do księstwa inowrocławskiego, leżało na pograniczu z księstwem Brzeskim. Od 1392 r. aż do rozbiorów należało do województwa inowrocławskiego.

W XIII w. przez Służewo przebiegały ważne szlaki:

• z Torunia do Wrocławia przez: Służewo, Radziejów, Konin, Kalisz
• z Torunia do Lwowa przez: Służewo, Brześć Kujawski, Kowal, Gostynin, Łowicz
• z Torunia do Lwowa przez: Służewo, Brześć Kujawski, Przedecz, Łęczycę, Inowłódz
• z Torunia do Krakowa przez: Służewo, Brześć Kujawski, Przedecz, Łęczycę, Kazimierz.

Oczywiście wpłynęło to na rozwój i zamożność miejscowości.

W XIII – XIV w. Służewo przez rządzących postrzegane było jako punkt strategiczny, spowodowane to było oczywiście położeniem granicznym i bliskością naturalnych przeszkód: lasy, bagna, rzeka Wisła, rzeka Tążyna. Jan Długosz w swoich kronikach pisał o "warowniach Jarosława w Służewie". Gród prawdopodobnie otoczony był murem z cegły bądź kamienia z basztami lub wieżami.

W okresie panowania Zakonu Krzyżackiego na Pomorzu Służewo było miejscowością graniczną. Z jednej strony było to źródło dodatkowych dochodów z istnienia komory celnej a z drugiej był to teren wielu walk i potyczek. Rycerze zakonu często zapuszczali się na tereny Kujaw łupiąc pobliskie wsie i miasta. Dopiero II Pokój Toruński w 1466 przyniósł odmianę sytuacji. Przesunięto granicę daleko na północ. Służewo przestało być graniczną miejscowością a Krzyżacy zostali odsunięci o wiele kilometrów.

Nie wiadomo kiedy dokładnie Służewo uzyskało prawa miejskie. Nie zachowały się dokumenty mówiące kiedy i na jakich prawach lokowano miasto. Jednakże już w dokumentach z 1339 r. pojawia się wzmianka o mieście Służewo. Prokurator generalny Królestwa Polskiego podczas procesu warszawskiego polsko-krzyżackiego wśród miast zniszczonych przez Krzyżaków w latach 1329-1332 wymienia Służewo.

Służewo okresu rodziny Służewskich herbu Sulima

W początkach XV w. właścicielami Służewa stali się Służewscy herbu Sulima.

Bardzo wpływowa średniowieczna familia. Byli oni skoligaceni z wieloma bogatymi rodami magnackimi takimi jak: Działyńscy, Potuliccy, Latalscy, Leszczyńscy, Kretkowscy, Kościelscy, Lubrańscy. Najbardziej znanym przedstawicielem tej linii był Jan Służewski wojewoda brzesko-kujawski i budowniczy służewskiego kościoła. Wielce zasłużonym dla całych Kujaw był także Maciej Oporowski ze Służewa.

Służewo XVI wieku było ośrodkiem rzemieślniczo-handlowym z silnym zapleczem rolniczym. W 1500 r. ludność Służewa wynosiła około 400 osób.

Był to samowystarczalny folwark. Istniały w nim browar i gorzelnia. W 1598 r. istniało Bractwo Piwowarów. Istnienie takiego bractwa dawało prawo eksportu produkowanego trunku. Wywożono go głownie do Torunia. Istniały także warsztaty rzemieślnicze głownie krawieckie i szewskie. W 1583 r. tzw. podatek pogłówny opłacały w Służewie 42 rodziny rzemieślnicze. W tym czasie oprócz wspomnianego istniały także bractwa szewców, krawców i bractwo literackie. W 1600 r. powstaje cech szewców.

W XVI w. istniał w Służewie przemysł ceramiki. W okolicy szczególnie we wsi Białe Błota istniały bogate złoża specjalnej gliny.

W tym czasie w Służewie organizowano jarmarki. Na jarmarki Służewskie przyjeżdżali kupcy z Torunia, Radziejowa a nawet Brześcia Kujawskiego.

W XVI-wiecznym Służewie istniała karczma chociaż pierwsze świadectwa jej istnienia pochodzą z początku XVII w. W Służewie krzyżowały się szlaki handlowe stąd domniemane istnienie karczmy.

Głównym obszarem działalności Służewa tak jak i całych Kujaw była uprawa i handel zbożem. Zboża ze Służewa szlakami transportowano do Torunia i dalej na Prusy.

Ówczesne Służewo miało także znaczny udział w handlu wełną

Liczne w tym czasie wojny (m.in. Potop szwedzki) spowodowały nakładanie słonych podatków na ludność. Przez Kujawy przetaczały się kilkakrotnie zarazy dziesiątkujące ludność i zwierzęta (morowe powietrze). W XVI w. wielokrotnie zdarzały się susze lub ulewy. Podczas drugiej wojny północnej przez Kujawy przelewały się wojska Szwedzkie i Polskie. Odbywało się dużo drobnych potyczek. W 1656 r. w dniach 16 i 17 kwietnia przez Służewo przemaszerowały korpusy Czarnieckiego w pogoni za wojskami szwedzkimi. Przemarszom wojska i potyczkom towarzyszy plądrowanie i niszczenie okolicy.

Według danych podatkowych w 1661 r. podymne w Służewie płaciło 42% stanu sprzed 1629 r. Po wojnach szwedzkich w 1660 r. zostało w Służewie tylko 8 domów osiadłych oraz 8 rzemieślników. Z 23 łanów osiadłych w poprzednim wieku w tym czasie wszystkie leżały puste odłogiem. Służewo w 1668 r. dotknęła klęska pożaru, który zniszczył całe miasto.

Aby dokonać odbudowy sejmik radziejowski i kujawski wprowadzały liczne ulgi podatkowe.

Swej pomocy udzielił wtedy także kościół. Ówczesny biskup włocławski Czartoryski w dniu 3 VI 1673 udzielił pozwolenia na wypożyczenie 3000 złp i zastawienie kosztowności ze skarbca diecezjalnego.

Z danych podatkowych wynika iż około 1670 miasto zamieszkiwało zaledwie 220 osób.

Służewo okresu rodziny Niemojewskich herbu Rola

W połowie XVII w. Służewo, prawdopodobnie poprzez skoligacenie, przechodzi w ręce rodu Niemojewskich herbu Rola. Rodzina ta w Wielkopolsce pisała się z Lubieńca. Była to rodzina o dużych wpływach politycznych. Maciej z Lubieńca Niemojewski był w 1524 r. dworzaninem królewskim, Wojciech Niemojewski posłem na sejm w 1572 r., sędzią grodzkim inowrocławskim i jednym z najzamożniejszych szlachciców kujawskich. Posiadanie przez ten ród Służewa zostało poświadczone w źródłach w roku 1685 r. gdy właścicielem Służewa był niejaki Wincenty Andrzej z Lubieńca Niemojewski. Dzięki jego działalności Służewo uzyskało 20 I 1685 r. liczne prawa i przywileje.

Jego następcy ograniczali nadane prawa. Niejaki Antoni z Lubieńca Niemojewski skasował przywilej uzyskane przez swojego wielkiego antecesora. Zmuszał on mieszczan do orania swojej roli i powiększył żniwną robociznę. Zwiększył powinności mieszczan wobec dworu. Wprowadził on też tzw. Propinację. Alkohole mógł robić tylko dziedzic, natomiast inni musieli u niego kupować. Jego sukcesor Józef podtrzymywał ojcowski styl rządów co doprowadziło w 1801 r., do procesu sądowego między dziedzicem a mieszkańcami Służewa. Sprawa zakończyła się polubownie.

Czas rozbiorów

Służewo po III rozbiorze stało się miejscowością graniczną między zaborem rosyjskim i pruskim. Granicę wyznaczała rzeka Tonżyna. Służewo należało do zaboru rosyjskiego. Na miejscu dzisiejszej szkoły stał budynek starej szkoły z czerwonej cegły, który wcześniej pełnił rolę komory celnej. Znajdowały się tam także mieszkania celników a w dzisiejszym domu nauczyciela była ulokowana stajnia.

W okresie porozbiorowym gospodarka małych miast, takich jak Służewo, oparta była głównie na dobrze rozwiniętym rolnictwie. Miejscowe ziemie nie należą do urodzajnych. Kultura rolna była bardzo niska a ówcześni właściciele Niemojewscy dążyli raczej do wyzysku niż rozwoju. Pomocną rzeczą dla rozwoju miasta miał być przywilej nadany w 1777 przez Króla Stanisława Augusta Poniatowskiego dający prawo organizowania 12 jarmarków.

Przez Służewo przebiegały szlaki pocztowe nie wpłynęło to jednak znacząco na życie miasta.

W przededniu rozbiorów ówcześni królowie chętnie nadawali przywileje handlowe niewielkim wsią, stało się tak w przypadku Konecka i Osięcin. Takie działania powodowały odciągnięcie produkcji rzemieślniczej z miast do tych właśnie wsi, do warsztatów chałupniczych. Już w 1793 r. nie istniał w Służewie żaden zakład rękodzieła rzemieślniczego. Produkcja skupiła się w jednoosobowych warsztatach chałupniczych. Tylko tradycyjne warsztaty szewskie i krawieckie były licznie w okolicy reprezentowane i mogły stwarzać jakąkolwiek konkurencję i tendencja rozwojowe. Istniał swoisty podział Polacy byli szewcami a krawiectwem zajmowali się Żydzi.

W przeddzień rozbiorów Służewo było miastem podupadłym.

Po drugim rozbiorze Służewo znalazło się pod panowaniem Pruskim. Z chwilą przejęcia miasta w 1793 r. Służewo liczyło 454 mieszkańców. Nie istniała szkoła. Browar miejski był zamknięty, ze względu na propinacje dziedzica. Alkohole do karczmy dostarczali Niemojewscy. Jarmarki nie odbywały się.

Pruska władza wprowadziła ograniczenia w samowoli właścicieli folwarków w prywatnych miastach. Polityka okupanta miała na celu uniezależnienie mieszczan od od władzy miejscowego dziedzica. Zaowocowało to rozwojem gospodarczym miejscowości. Celem nowej władzy nie była poprawa stopy życiowej ludności lecz ukierunkowanie wpływów podatkowych z feudała do nowej władzy. W tym celu zniesiono wiele przywilejów królewskich. Najważniejszym było chyba zniesienie jarmarków wiejskich. Spowodowało to powrót rozdrobnionego rzemiosła do miast. W tym czasie nastąpił szybki przyrost ludności. W 1800 r. miasto liczyło 938 mieszkańców. Wraz z rozwojem ludności nie nastąpiła szybka urbanizacja miejscowości. Budynków przybywało stosunkowo niewiele, ale były za to dobrze utrzymane i na wysokim poziomie technicznym. Większość była wybudowana z tzw. muru pruskiego.

Poprawiła się znacznie ochrona przeciwpożarowa.

Nie zmieniono znacząco handlu służewskiego. W 1798 r. ograniczono przywilej jarmarczny z 12 w roku do 4. Dominujący był handel żywnością, produktami korzennymi i suknem.

Księstwo Warszawskie zwiększyło ilość jarmarków do 6.

W początkowym okresie rozbiorów Służewo było miastem prywatnym należącym do Niemojewskich. Rodzina Niemojewskich została ukarana za uczestnictwo w Powstaniu Kościuszkowskim. Józef Niemojewski walczył na Wielkopolsce pod dowództwem samego Dąbrowskiego. Został za to ukarany konfiskatą dóbr także Służewa. Dodatkowo na miasto nałożono srogie kontrybucje. Niemojewscy miasto stracili i już nigdy do nich nie wróciło.

Służewo stało się tzw. miastem narodowym. Takie miasta za czasów Księstwa Warszawskiego można było kupić. Sprzedawano je na aukcji lub za wyznaczoną cenę urzędową. Prawdopodobnie w taki sposób Wodzyńscy stali się właścicielami miejscowości. Już w 1811 r. właścicielem miasta był Antoni Wodzyński.

W tym czasie stary trakt z Warszawy przez Brześć Kujawski do Torunia stał się udręką dla Służewa. Nabrał on znaczenia militarnego dla wojsk Księstwa Warszawskiego i Napoleońskich. Miejscowość miała obowiązek prowadzenia magazynu wojskowego i zaprowiantowania armii.

Spodziewano się ożywienia gospodarczego miejscowości gdy uruchamiano w Ciechocinku warzelnie soli. Spodziewano się, iż towary na trasie Ciechocinek Toruń będą przepływać przez przejście graniczne w Służewie. Około 1823 r. budowniczy Walicki wybrał inną krótszą drogę przez przejście Kuth na Wygodzie.

Rzeczywiste ożywienie przyniosło ustanowienie w Służewie w 1827 r. komory celnej i urzędu granicznego pierwszego stopnia. Poprawiło to kondycję finansową miasta, zwiększyło liczbę mieszkańców oraz ich dochody.

W latach trzydziestych mieszkańcy Służewa nawiązali kontakty z pobliskim Ciechocinkiem. Służewiacy zaczęli sprzedawać tam swoje towary. Handlowano głównie towarami rolnymi, rzemieślniczymi i drewnem. W tym celu w latach 30. postanowiono wybudować drogi ze Służewa do Ciechocinka i Włocławka. Ostatecznie wybudowano drogę do Ciechocinka, którą oddano do użytku w 1850 r.

W tym czasie w Służewie istniała ważna stacja pocztowa wozowa i konna. W 1834 r. była to jedna z najważniejszych stacji pocztowych Kujaw Wschodnich. Były to warunki sprzyjające rozwojowi przemysłu przetwórstwa rolnego. W 1845 r. istniały w mieście dwa browary oraz gorzelnia. Istniała także garbarnia.

Nie był to trwały trend. Zatrzymany zostało w latach 40. budową drogi z Nieszawy przez Ciechocinek do Torunia. Droga ta była krótsza od Służewskiej stąd duża część wymiany towarowej zaczęła omijać miasto. W tym czasie na Kujawach zaprzestano organizować jarmarki. W ich miejsce zaczęły powstawać małe targi dużo mniej dochodowe. Miasto znowu zaczęło ubożeć.

W 1852 przez Służewo przeszła epidemia cholery.

Zaistniała sytuacja zaczęła sprzyjać przemytowi. Wielu mieszkańców zostało schwytanych na tym procederze i srodze ukaranych.

W połowie XIX w. rodzina Wodzińskich zaczyna podupadać, przyczyn tego stanu można doszukiwać się wielu: niekorzystna sytuacja ekonomiczna, nieprzystosowanie magnatów do ówczesnej ekonomii, hulaszcze życie Wincentego Wodzyńskiego oraz liczne konflikty militarne. Dobra ich były kilkakrotnie konfiskowane. Ujemnie wpływało także to, iż majątek Służewo posiadał swe dobra po obu stronach granicy. Uszczuplenie dóbr majątku nastąpiło także wskutek uwłaszczenia chłopów i mieszczan ukazem z 19 II 1864.

Służewo i rodzina Wodzyńskich aktywnie wspierali Powstanie styczniowe. Leon Wodzyński był uczestnikiem działań wojskowych. Nie znamy jego dokładnej roli jaką odegrał w powstaniu wiemy jednak że w jego domu ukrywali się powstańcy za co po upadku powstania musiał uciekać za granicę skąd wrócił dopiero w 1871 r. Po powrocie był pod ciągłą obserwacją milicji carskiej i był szykanowany. Leon Wodzyński był społecznikiem, po powrocie do kraju zapraszano go do wielu komitetów jednakże milicja nie pozwalała mu w niczym uczestniczyć. Także chłopi i mieszczanie wspierali walki powstańcze. Specyfika terenu nie pozwalała na organizowanie i walkę oddziałów partyzanckich dlatego zajęli się oni przemycaniem i organizowaniem broni i amunicji.

Cała ta sytuacja nie wpłynęła korzystnie na rozwój Służewa.

Przysłowiowym gwoździem do trumny było przeprowadzenie kolei żelaznej przez sąsiedni nieistniejący podówczas jeszcze Aleksandrów kujawski. Właściciel Służewa nie zgodził się poświęcić swoje grunty na rzecz tej inwestycji. Pierwotnie na planach z 1858 r. było Służewo. Kolej wybudowano ze zmianami w 1860 r. W 1867 r. poprowadzono linie do Ciechocinka.

Za udział w Powstaniu Styczniowym rodzina Wodzińskich została zdegradowana. Służewo podczas tej zawieruchy utraciło prawa miejskie. 1 VI 1869 r. car Aleksander II specjalnym ukazem zabiera Służewu prawa miejskie.

Władze carskie dbały o edukację poddanych. W zaborze rosyjskim wprowadzono obowiązek szkolny. Nie zawsze udawało się go zrealizować. W Służewie już w 1816 r. istniała szkoła elementarna. Rozwój szkoły następuje w latach 30 i 40 XIX stulecia. Zaczęła ona obejmować zasięgiem pobliskie miejscowości tworząc tzw. Towarzystwo Szkolne Służewo. Szkoła Służewska miała charakter ekumeniczny, uczyli się w niej przedstawiciele różnych wyznań. Ukaz carski z dnia 15 V 1851 r. zwalnia dzieci wiejskie z obowiązku szkolnego. Oczywiście efektem tego było zmniejszenie liczby dzieci w szkole. Po niedługim czasie znacznie wzrosłą liczba analfabetów.

W początkach XX w. Służewo było dość mocno zadłużoną miejscowością. Prawdopodobnie z tego właśnie powodu Wodzyńscy postanowili sprzedać wieś. W 1913 r. Służewo przechodzi w ręce adwokata Warszawskiego Edwarda Życkiego. W 1915 r. do wsi wkraczają wojska Niemieckie. Z majątku ucieka Życki i nigdy już nie wraca. Nowa władza wyznaczyła na zarządcę majątku Baranowskiego z Przybranowa.

Dwudziestolecie międzywojenne

Po odzyskaniu niepodległości majątek Służewo wraca w ręce Życkich, staje się własnością żony, córki i czterech przedstawicieli rodu. W ich imieniu zarządcą zostaje Stanisław Życki

Miejscowość jest mocno zniszczona, częste przemarsze wojsk, kontrybucje, utrzymanie armii. W pobliżu nie ma rozwiniętego przemysłu, nie organizowane są jarmarki istnieje kilka małych warsztatów. Rolnictwo jest małe i mocno zacofane. Praktycznie nie istnieje handel. W tej sytuacji często dochodzi do rozboji i kradzieży. Szansą na odmianę sytuacji ma być reforma rolna zatwierdzona ustawą z 1925 r. Nie udało się jej jednak zrealizować. Dokonano tylko częściowej dobrowolnej parcelacji części gruntów folwarku. Udało się też przeprowadzić na niewielką skalę komasację małych rozdrobnionych gospodarstw. Dało to jednak pewne podstawy do rozwoju.

Zaczęto w miejsce jarmarków organizować niewielkie targowiska ze spędem koni i bydła w środy po 15 każdego miesiąca.

W Służewie istniał także młyn należący do Brunona Brandta.

Po 1927 r zaczęły rozwijać się cechy rzemiosł, wcześniej prawo carskie znacznie ograniczało ich możliwości działania. Najprężniej działał, mający wielowiekową tradycję, cech szewców. Jednak wielki światowy kryzys (1929-1933) zahamował działalność Służewskich warsztatów szewskich.

Wraz z rozwojem rzemiosła powrócono do tradycji jarmarków. Odbywały się one 6 razy do roku we wtorki:

• po Oczyszczeniu NMP (2 lutego – obecnie Święto Ofiarowania Pańskiego)
• po św. Józefie (19 marca)
• po Zielonych Świątkach (50 dni po Wielkanocy)
• po św. Annie (26 lipca)
• przed św. Szymonem i Judą (28 października)
• po św. Łucji (13 grudnia)

W okresie międzywojennym istniało kilka sklepów spożywczych i tekstylnych. Na placu na którym stoi obecnie budynek domu kultury znajdował się targ.

Dawną komorę celną przebudowano na szkołę.

Mimo dużej biedy ludność Służewa i okolic bardzo chętnie garnęła się do działalności społecznej. Praktycznie od pierwszych dni tworzono różne organizacje.

Już w 1918 r. młodzież utworzyła drużynę harcerską. W 1919 r. stworzono tzw. pluton harcerski. W 1920 r. zawiązała się samodzielna drużyna harcerzy, jej kapelanem został miejscowy proboszcz ks. Wawrzyniec Waszak który zmarł 2 II 1925. Jego miejsce zajął ks. proboszcz Michał Koźbiał. Od 1927 istnieje Koło Przyjaciół Harcerstwa. Byłą to organizacja starszych którzy nie mogli uczestniczyć bezpośrednio w działalności harcerstwa a chcieli wesprzeć młodzież, działała ona pod przewodnictwem miejscowego dziedzica Stanisława Życkiego.

Bardzo aktywne były też młodzieżowe organizacje wiejskie. Najsilniej działającą był Związek Młodzieży Wiejskiej „Siew”. Od 1928 zaczyna działać także związek „Wici”. Oba związki mimo deklaracji antypolitycznych były ideowo związane z obozem sanacji Józefa Piłsudskiego. Zajmowały się one organizacją życia kulturalno-oświatowego miejscowości. Oprócz uczestnictwa w przeróżnych uroczystościach kościelnych i państwowych organizowały wiele kursów i odczytów. Zorganizowały one także i później wspierały bibliotekę wiejską.

Działało także kółko rolnicze „Jutrzenka”. Skupiało ono miejscowych rolników i zajmowało się sprawami agrarnymi.

Od 24 IX 1929 w Służewie działało gniazdo „ Sokoła”. Była to organizacja sportowa stawiająca sobie za cel oprócz krzewienia kultury fizycznej kształtowanie postaw patriotycznych.

Od 1929 r. działa Związek Strzelecki i drużyna Przysposobienia Wojskowego. w skutek bardzo owocnej działalności związku 20 XI 1932 powołano Kompanię Strzelecką.

Przy miejscowym kościele działały także organizacje katolickie. Prężnie działały dwie Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej Męskiej "Ostoja" i Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej Żeńskiej.

Czas II wojny światowej i współczesność

II wojna światowa przyniosła duże zmiany. Służewo znalazło się w tak zwanym „Kraju Warty”. Włączono je do powiatu Ciechocińskiego i przemianowano na Sluzewo.

Podczas Kampanii Wrześniowej w okolicach Służewa zginęło 3 żołnierzy, pochowano ich we wspólnej mogile na pobliskim cmentarzu. W sąsiednim Ostrowąsie leżą Służewiacy bestialsko pomordowani 15 X 1939. Podczas całej wojny zamordowano 111 mieszkańców Służewa w tym także księdza. Deportowano 311 z czego 248 wysłano na przymusowe roboty, 26 do obozu koncentracyjnego a 59 do obozu zagłady. Dwóch żołnierzy pochodzących ze Służewa trafiło do niewoli radzieckiej i zostali straceni w Katyniu. Ku ich pamięci wystawiono pomnik przy ulicy Toruńskiej.

Ludność miejscowości została wysiedlona. Ludność żydowską wywieziono do obozów. Miejscowość zasiedlono ludnością niemiecką. Kościół zamknięto a później utworzono w nim magazyn zboża. Wszystkie Polskie organizacje przestały działać.

Ludność okoliczna dzielnie stawiała opór okupantowi. Prowadzono różne formy walki: fałszowano dokumenty, prowadzono propagandę, oczerniano Niemców, kradziono różne towary. Ze względu na duży głód i niemożność zakupu żywności kwitł nielegalny ubój (w zasadzie nie zezwalano legalnie) i handel mięsem. Wielu przypłaciło to aresztowaniem a nawet śmiercią.

Niemcy stosowali szeroko zakrojoną germanizację. Podstawowym jej elementem miała być eksterminacja polskiej inteligencji i duchowieństwa. Zamknięto kościół i okoliczne szkoły. Zwolnieni nauczyciele organizowali tajne komplety. Tutejsze komplety zorganizował i przewodził im Franciszek Pobereszko. Pod pretekstem malowania tabliczek na wozach przemieszczał się po okolicy rowerem i koordynował działanie kompletów.

Służewo wyzwolono 19 I 1945 (niektóre źródła mówią o dacie 21 lub 22 stycznia).

Po wyzwoleniu od razu przystąpiono do organizacji nowej rzeczywistości. Ustanowiono komisarza Henryka Malinowskiego. 17 III 1945 zorganizowano w Służewie Gminę, wójtem został Marcin Jentczak z Gosławic. Szacunki z 16 VI 1945 mówią iż gminę zamieszkiwało 6860 mieszkańców w tym 204 Niemców i 28 innej narodowości.

Miejscowa ludność własnoręcznie wysprzątała i odnowiła zniszczony przez Niemców kościół.

Przystąpiono od razu do wprowadzania reformy rolnej PKWN. W tym celu powołano Urząd Ziemski pod kierownictwem Lenkiewicza. Parcelację gruntów zakończono w Służewie 29 IX 1945. Zatwierdzoną ją oficjalnie dopiero w 1947.

Prowadzono także akcję zasiedleńczą. Do końca 1945 zasiedlono wszystkie gospodarstwa poniemieckie w gminie Służewo, było ich 101. Stopniowo wysiedlano także rodziny Niemieckie. Ostatnią w Służewie była rodzina Klemp.

Już wiosną 1945 zaczęło w Służewie odradzać się rzemiosło. Ruszył młyn. Działały spółdzielnie „Społem” i „Samopomoc Chłopska”. Niedługo też ruszyło kółko rolnicze.

20 V 1945 powstaje żeńska drużyna harcerska im Królowej Jadwigi zrzeszająca 32 osoby. 5 I 1946 powstaje męska drużyna harcerska im. Tadeusza Kościuszki mająca w swych szeregach 42 członków.

Jeszcze w latach 50. planowano duży rozwój i rozbudowę miejscowości. Duże znaczenia miało to iż mieścił się tutaj ważny lokalny węzeł komunikacyjny.

3 IV 1950 powołano Spółdzielnię Wytwórczą „Sztandar Jedności”.

W 1950 powołano spółdzielnie rolniczą. Wywołała ona dużo sprzeciwów wśród miejscowej ludności i w 1957 zamknięto ją.

W 1951 powstało stałe kino. Po przewrocie i przemianach społecznych lat 90. kino przestało istnieć.

W latach 1955-57 dokonano melioracji terenu. Jednak obecnie stan infrastruktury drenażowej w całej gminie jest opłakany.

W latach 50. powołano w Służewie Spółdzielnię Kółek Rolniczych a w Przybranowie Państwowy Ośrodek Maszynowy.

W 1958 powstaje Ludowy Klub Sportowy „Orzeł” Służewo.

Piętrzyło się też wiele problemów. Restrykcyjne mające na celu stłamszenie prywatnej działalności przepisy uniemożliwiały rozwijanie się rzemiosła które było podstawą utrzymania ludności nie utrzymującej się z rolnictwa. Były także duże problemy z zaopatrzeniem warsztatów a także sprzedażą wytworzonych towarów, w tym czasie nie organizowano już targów ani jarmarków. Szybki rozwój sąsiedniego Aleksandrowa Kujawskiego zmarginalizował dodatkowo znaczenie mniejszych osad. Także niepowodzenia wielu inwestycji doprowadziły ostatecznie do odsunięcia Służewa na drugi plan. W 1976 Służewo traci na rzecz Aleksandrowa status Gminy.

W 1950 przeprowadzono elektryfikację wsi.

W okresie powojennym w naszej miejscowości istniały zakłady szewskie i krawieckie. Jeszcze w latach 90. minionego wieku znajdowały się takowe w Służewie. Ostatnim pracującym szewcem był Zygmunt Kozłowski a krawcem Wit Rybowicz.

W 1912 z inspiracji ówczesnego właściciela majątku Stefana Wodzińskiego powstała ochotnicza straż pożarna. W rok później z pomocą miejscowej ludności wybudowano pierwszą remizę. Straż ta działa do dnia dzisiejszego. Obecnie działa w strukturach Krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego pożarnictwa.

Działalność patriotyczna

Przed wjazdem do Torunia król Zygmunt Stary nocował z 1 na 2 grudnia 1519 roku w Służewie, dokąd przybyli na jego powitanie w sto koni przedstawiciele prowincji Prus Królewskich.

Kiedy król Zygmunt August zbliżał się do Torunia obradowała tutaj od 9 czerwca 1552 roku Rada Pruska. Dnia 11 czerwca o godzinie 2 w nocy udało się poselstwo do króla do Służewa (...).

Służewo i jego mieszkańcy czynnie uczestniczyli w obronie Polski i polskości. Za udział w powstaniu styczniowym rodzina Wodzińskich została zdegradowana a majątki zostały zagarnięte przez cara. W tej sytuacji Służewo utraciło prawa miejskie.

W 1806 r. Służewo gościło wojska Generała Dąbrowskiego w drodze na Bydgoszcz.

Przedwojenna gazeta "Słowo Pomorskie w numerze z 13 lipca 1922 r. opisuje zebranie Związku ludowo-narodowego, które odbyło się 9 lipca tegoż roku. Mieszkańcy licznie uczestniczyli w tym spotkaniu i w dyskusjach. Jak podkreśla gazeta "Służewo jest osadą narodowo Polską".

W okresie międzywojennym działało gniazdo Sokoła.

Wielu służewiaków oddało życie w walce o wolność podczas II wojny światowej. W pierwszych dniach wojny zabity został ostatni przedwojenny naczelnik straży ogniowej Wit Rybowicz. Dwóch żołnierzy oddało życie w Katyniu, ku ich pamięci postawiono pomnik/obelisk, przy ulicy Toruńskiej 26, przed domem rodzinnym jednego z nich, porucznika Stanisława Mędelewskiego, internowanego w Starobielsku i zamordowanego w 1940 roku w Charkowie.

Współczesność

Obecnie Służewo jest dużą rolniczą wsią. W miejscowości działa straż ogniowa przy której działa orkiestra dęta. Z powodzeniem funkcjonuje klub sportowy "Orzeł". Klub posiada obecnie sekcję piłki nożnej w której trenują drużyny juniorskie i od sezonu 2010/2011 drużyna seniorów oraz sekcję biegaczy. W dawnym domu kultury znajduje się biblioteka i kawiarenka internetowa. Odbywają się tutaj czasem sesje Rady Gminy a także organizowane są różnorodne imprezy kulturalne. W miejscowości znajduje się Zespół Szkół im. Tadeusza Kościuszki w Służewie. W zespole działa:

• przedszkole
• szkoła podstawowa
• gimnazjum

Od 2011 dział nowe przedszkole przy ulicy Księżyzna. Z powodzeniem funkcjonuje Koło Emerytów, Rencistów i Inwalidów. Przy miejscowej parafii działa chór. Stary park Wodzińskich jest miejscem spacerów i imprez artystycznych. W centrum znajduje się kilka sklepów. Z powodzeniem działa niewielka piekarnia. W dawnym przedsiębiorstwie SKR działa stacja diagnostyczna oraz firma naprawiająca naczepy. W dawnym przedsiębiorstwie GS dział kilka firm i sklepów. Niestety z dawnego młyna zostały ruiny. Dawny cmentarz żydowski został w czasie wojny zniszczony i nieodbudowany, miejsce po nim jest oznaczone metalową tablicą.

Historia parafii

Parafię w Służewie erygowano przed 1325 r. Pierwszy, drewniany kościół św. Jana Chrzciciela ufundowali właściciele majątku – Służewscy herbu Pomian prawdopodobnie przed erygowaniem parafii. W roku 1467 biskup kujawski Zbigniew Oleśnicki przy kościele ustanowił czterech mansjonarzy. Jeden z nich zobowiązany był prowadzić naukę w szkole parafialnej.

W latach 70. i 80. XV w. przetoczyła się przez Polskę reformacja. Kilkoro Służewskich włościan stawało przed sądem z powództwa kościelnego oskarżeni o herezję.

W Służewie innowiercy pojawili się około 1582 r. W dokumentach z wizytacji biskupiej w 1598 r. zanotowano iż plebania zajęta była przez protestantów. W ówczesnym mieście Służewie mieszkało kilku innowierców ale ze względu na stanowczą postawę Służewskich nie odegrali oni znaczącej roli.

Budowę obecnego, gotycko-renesansowego kościoła, rozpoczął w 1560 r. Jan Służewski, wojewoda brzesko-kujawski. Gdy zmarł, kontynuatorką budowy była wdowa po nim, Małgorzata Służewska z domu Sternberg-Kostka. Służewscy byli też fundatorami nowej plebanii i przykościelnego szpitala. Szpital składał się z dwóch izb, w których było 7 łóżek. W holu szpitala znajdował się ołtarz. Na utrzymanie szpitala przeznaczona była dziesięcina ze wsi Ośno.

W 1581 r. kościół poświęcił biskup Stanisław Karnkowski. Kościół wzniesiony został z czerwonej cegły, z masywną, czworokątną wieżą od frontu. Całość sprawia wrażenie zamku. Z kościelnej wieży widoczny jest Toruń.

W 1615 r. Służewo staje się dekanatem.

Największy rozkwit parafia przeżywa za proboszczostwa Eustachego Górskiego prawdopodobnie przed 1625 r. Ustanowił on bractwo różańcowe. Powołał bractwo św. Anny zajmujące się pomocą ubogim i schorowanym. W tym czasie istniała także biblioteka parafialna.

Dalszy szybki rozwój parafii przypada na drugą połowę XIX w. w wyniku szybkiego rozbudowania się powstającego wtedy miasta i stacji kolejowej Trojanowa nazwanego później Aleksandrowem Kujawskim (na cześć cara Aleksandra II). W 1886 r. wybudowano w Aleksandrowie kaplicę pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego która staje się kościołem filialnym parafii Służewo. Podówczas parafia liczyła 5500 wiernych. W końcówce XIX w. przy wydatnej pomocy ówczesnych właścicieli Służewa Wodzyńskich proboszcz Wawrzyniec Waszak przeprowadza gruntowną renowację świątyni. W latach 1898 – 1899 wymieniono sklepienie i podwyższono o jedną kondygnacje wieżę. Wodzyńscy sprowadzili do Służewa znanego rzeźbiarza Wacława Bębnowskiego który w Służewskim kościele wykonał szereg rzeź: chrzcielnicę, ołtarz główny z okazałą pietą, ambonę, lożę kolatorską i stacje drogi krzyżowej.

Współcześnie świątynia znajduje się przy placu Jana Pawła II; na terenie przykościelnym stoi pomnik Ojca Świętego.

Obecnie w Parafii przebywa dwóch księży: proboszcz ks. Andrzej Zdzienicki i ks. rezydent Zygmunt Rogowski.

Ks. Andrzej Zdzienicki pełni rolę Kapelana OSP. Ks. Andrzej jest także prodziekanem miejscowego dekanatu.

Służewo jest jedyną (poza Włocławkiem) miejscowością leżącą na terenie diecezji włocławskiej, w której przebywał kardynał Karol Wojtyła. Od 27 stycznia 2000 r. Jan Paweł II jest honorowym obywatelem Służewa i gminy.

Herb

Służewo będąc miastem posiadało swój herb. Poniżej zamieszczono reprodukcję fragmentu strony z "Miesięcznika Heraldycznego" z grudnia 1937 gdzie wyjaśniona jest ta kwestia.

Park

Park krajobrazowy w Służewie jest pozostałością założenia pałacowego, w którym usytuowany był pałac Służewskich. Park pierwotnie urządzony był jako ogród angielski, którego elementem było niewielkie jezioro.

Wybudowany w XVII w. barokowy pałac w Służewie zawierał w swoich murach elementy wcześniej istniejącego tu zamku. Chorągiewki na narożnych wieżyczkach pałacu posiadały datę 1683 r. Pałac spłonął w 1945 r. Po II wojnie światowej pozostałości spalonego pałacu zostały rozgrabione przez miejscową ludność, do dzisiaj można znaleźć je w murach niektórych domostw.

Demografia

• Rok 1500 – około 400 osób
• Rok 1779 – 503 mieszkańców
• Rok 1793 – 454 mieszkańców
• Rok 1800 – 938 mieszkańców
• Rok 1827 – liczba domów: miasto – 109, wieś i folwark – 13, razem 122 domy. Mieszkańcy: miasto – 1335 osób, wieś i folwark – 134, probostwo – 55, razem – 1524 osób.
• W przededniu powstania styczniowego ówczesne miasto Służewo liczyło 1465 mieszkańców
• Rok 1888 – liczba domów miasto – 120. Mieszkańcy: miasto – 1453 osób, wieś i folwark – 122, razem – 1575 osób.
• Rok 1918 – 1300 osób
• Rok 1921 – 1146 osób
• Rok 1927 – około 1000 osób
• Rok 1929 – 1436 osób.

Historia Żydów w Służewie

Ludność żydowska pojawiła się w Służewie w XVII w. Początkowa była to dosyć nieliczna grupa.

W przeddzień rozbiorów istniał w mieście swoisty podział Polacy byli szewcami natomiast Żydzi zajmowali się krawiectwem. W 1774 r. 241 mieszkańców Służewa to Żydzi, co stanowi około 50% mieszkańców.

W okresie zaborów ludność wyznania Mojżeszowego chętnie osiedlała się na Kujawach ze względu na to, iż władze pruskie w Wielkopolsce nakładały na nich srogie podatki lub po prostu wypędzały. W 1807 r. w Służewie mieszka już 557 Żydów, co stanowi 53,6% ogółu mieszkańców.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości liczba żydowskich mieszkańców miejscowości wynosi tylko 259 co stanowi jedynie 18% ogółu. W swej historii Służewo miało dwie synagogi – starą i nową. W przeszłości był też tu cmentarz żydowski. W czasie okupacji niemieckiej mieszkańcy Służewa pochodzenia żydowskiego byli ofiarami zagłady. W roku 1939 powstało tu getto. Getto było likwidowane w 1940 r., aby zapobiec ucieczkom kilkaset osób na kilka dni zamknięto w kościele św. Jana Chrzciciela. (W tym czasie kościoły były już pozamykane dla katolików np. Sędzin, Byczyna). Więźniów przewieziono transportem kołowym do Ciechocinka, a dalej koleją do obozu przejściowego w Radogoszczy. Jednym transportem kolejowym jechali też Polacy z wysiedlanych wsi, w tym grupa mieszkańców z Byczyny-Kolonii. Według niepublikowanej informacji (przekaz ustny) część więźniów z kościoła, nieprzydatnych dla III Rzeszy zlikwidowano w pobliskim parku.

W 20-leciu międzywojennym bardzo prężną grupą byli Służewscy Żydzi. Posiadali swoje ugrupowanie polityczne o charakterze lewicowym. W mieście działała Żydowska Partia Socjalistyczna "Bund". Zorganizowali także Bezprocentową Kasę Pożyczkową "Gemilus-Chesed". Taką drogą wprowadzili oni kilku swoich przedstawicieli do lokalnej władzy.

Zabytki

• Kościół parafialny św. Jana Chrzciciela z 1560 roku wraz z budynkiem plebanii i ochronki
• Zabytkowa kamienica w centrum miejscowości
• Ręczna pompa wodna obok poczty
• Młyn w Służewie
• Ruiny młyna wodnego
• Cmentarz parafialny

Szlaki turystyczne

Szlaki piesze

• Szlak Kujawski (25 km) Podole – Ciechocinek – Wołuszewo – Aleksandrów Kujawski – Służewo

Szlaki samochodowe

• Szlak Powstania Styczniowego na Kujawach: Aleksandrów Kujawski (0) – Służewo (7) – Straszewo (15) – Zakrzewo (20) – Dobre (30) – Radziejów (37) – Piotrków Kujawski (47) – Wójcin (51) – Sompolno (66) – Babiak (80) – Izbica Kujawska (95) – Lubraniec (109) – Brześć Kujawski (118) – Włocławek (131 km)
• Kujawsko-Pomorski Szlak Fryderyka Chopina: Toruń – Służewo – Ciechocinek – Nieszawa – Osięciny – Zgłowiączka (województwo kujawsko-pomorskie) – Sarnowo – Skaszyn – Izbica Kujawska – Świętosławice – Brdów – Modzerowo (gmina Izbica Kujawska) – Długie (powiat włocławski) – Błenna – Kłóbka (165 km)

Transport

• 266 Konin – Służewo – Ciechocinek
• 250 Suchatówka – Służewo

Zobacz też

• Maria Wodzińska
• Wacław Bębnowski
• Józef Kościelski
• Parafia św. Jana Chrzciciela w Służewie
• Stara synagoga w Służewie
• Nowa synagoga w Służewie
• Cmentarz żydowski w Służewie
• Bronisz ze Służewa
• Imisław ze Służewa
• Przedpełk ze Służewa
• Chebda Starszy ze Służewa
• Jarosław z Łojewa
• Michał Hieronim Leszczyc-Sumiński
• Służewo-Pole
• Grabie
• Opoki
• Podgaj
• Straszewo (województwo kujawsko-pomorskie)
• Wilkostowo