Bydgoszcz

Bydgoszcz (łac. Bidgostia, niem. Bromberg) – miasto na prawach powiatu w północnej Polsce, należy do historycznych Kujaw, nad rzeką Brdą i Kanałem Bydgoskim, którego wschodni fragment graniczy na Wiśle, największe miasto Kujaw i województwa kujawsko-pomorskiego. Jest siedzibą Wojewody Kujawsko-Pomorskiego oraz jednym z miast centralnych aglomeracji bydgosko-toruńskiej.

Bydgoszcz jest jednym z największych miast w Polsce (8. według liczby ludności, 356 177 mieszkańców; 10. według powierzchni, 175,98 km²). Stanowi duży ośrodek gospodarczy, kulturalny, akademicki, medyczny, wojskowy i sportowy. Jest węzłem drogowym, kolejowym i żeglugi śródlądowej w kraju, posiada Międzynarodowy Port Lotniczy im. Ignacego Jana Paderewskiego oraz port rzeczny. W Bydgoskim Węźle Wodnym łączą się dwie międzynarodowe śródlądowe drogi wodne, spinając dorzecza Europy Zachodniej i Wschodniej.

Cechą środowiska geograficznego miasta jest silne zróżnicowanie geomorfologiczne i geobotaniczne. Jako jedno z niewielu miast Polski – Bydgoszcz jest położona na ogromnej polanie leśnej. Znajduje się tu również największy pod względem obszaru miejski park w Polsce.

Bydgoszcz jest wielobranżowym ośrodkiem przemysłowym, w którym obecnych jest wiele koncernów krajowych i zagranicznych. W 2005 r. powstał Bydgoski Park Przemysłowo-Technologiczny, w którym w 2009 r. 30 ha znalazło się w Pomorskiej Specjalnej Strefie Ekonomicznej.

W Bydgoszczy w 2009 r. studiowało 45,1 tys. studentów. Znajdują się tu cztery uczelnie publiczne: Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J.J. Śniadeckich, Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Akademia Muzyczna oraz 6 niepublicznych szkół wyższych, w tym trzy zaliczane do największych w Polsce północnej: Kujawsko-Pomorska Szkoła Wyższa, Wyższa Szkoła Gospodarki i Wyższa Szkoła Bankowa.

Miasto jest ośrodkiem kultury muzycznej. Posiada znaną z akustyki filharmonię oraz nowoczesną operę. W 2005 r. zwycięzcą XV Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Fryderyka Chopina został absolwent bydgoskiej Akademii Muzycznej – Rafał Blechacz. Oprócz tego sztuki wystawia Teatr Polski oraz teatry niepubliczne. Istnieją Ośrodki Kultury: Miejski i Wojewódzki oraz liczne galerie sztuki z Galerią Miejską bwa i Galerią Sztuki Nowoczesnej (na Wyspie Młyńskiej w ramach Muzeum Okręgowego) na czele.

Bydgoszcz jest również ośrodkiem turystycznym. Na uwagę zasługuje Stare Miasto położone w meandrach rzeki Brdy (drugim obszarem staromiejskim jest Stary Fordon nad Wisłą), Wyspa Młyńska, Wenecja Bydgoska oraz Śródmieście z wielkomiejską zabudową secesyjną, zabytkowe kościoły, cztery sanktuaria katolickie, liczne muzea. Unikatowym zabytkiem jest najstarsza, czynna w Polsce sztuczna droga wodna – Kanał Bydgoski (1774 r.) z systemem śluz. Wizerunek miasta wzbogaca ciekawa elewacja od strony rzeki (waterfront), szczególnie wieczorami, po iluminacji budynków. Po Brdzie w sezonie kursują trzy statki Bydgoskiego Tramwaju Wodnego, które są traktowane jako środki transportu miejskiego.

Wśród wielu polskich miast Bydgoszcz wyróżnia się jako ośrodek wojskowy (m.in. siedziba Pomorskiego Okręgu Wojskowego, Inspektoratu Wsparcia Sił Zbrojnych oraz ośrodka szkoleniowego NATO), medyczny (od 2004 r. Centrum Onkologii corocznie zajmuje w rankingach pozycję najlepszego szpitala publicznego w kraju), kulturalny (kultura muzyczna) oraz sportowy (liczne imprezy międzynarodowe). Na uwagę zasługuje również zieleń: parki, lasy, obszary chronione oraz duża liczba budowli hydrotechnicznych.

Bydgoszcz jest członkiem Unii Metropolii Polskich. Stanowi siedzibę starosty powiatu bydgoskiego. Od 2004 r. stanowi stolicę diecezji bydgoskiej kościoła katolickiego. Jest także siedzibą Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego.

Środowisko naturalne

Położenie

Bydgoszcz znajduje się w północnej części Polski, w charakterystycznym miejscu, gdzie Wisła wykonuje gwałtowny zwrot na północ.

Jest jednym z nielicznych miast, w obrębie którego występują cztery makroregiony fizyczno-geograficzne: Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka, Pojezierze Południowopomorskie, Dolina Dolnej Wisły i Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie wraz z licznymi mezoregionami (6) i mikroregionami (ok. 20). W związku z tym widoczne jest znaczne zróżnicowanie geomorfologiczne na terenie miasta i jego najbliższej okolicy. Przemieszczenie się z Bydgoszczy w którymkolwiek z kierunków świata przynosi ze sobą odmienne krajobrazy, a także regiony geobotaniczne i etnograficzne. Na południu od miasta rozciągają się pola wydmowe, porośnięte Puszczą Bydgoską, na północy wysoczyzny pomorskie z jeziorami, na wschodzie zakole Wisły oraz Dolina Dolnej Wisły, na zachodzie pradolina bydgosko-nakielska z rozległymi łąkami. Terytorium miasta leży w obrębie trzech wielkich dolin rzecznych (Brdy, Wisły i pradoliny Noteci-Warty), co jest przyczyną występowania licznych poziomów tarasowych, obszarów wysoczyznowych oraz szczególnie eksponowanych w krajobrazie miasta – stref krawędziowych wysoczyzn (do 62 m wysokości względnej), rozczłonowanych przez dolinki i parowy denudacyjne. Do głównych stref krawędziowych w rejonie Bydgoszczy należą Zbocza: Fordońskie, Bydgoskie, Kruszyńskie, Mariańskie i Łęgnowskie.

Wg podziału S. Jarosza (1956) Bydgoszcz leży na obszarze siedmiu krain geobotaniczno-krajobrazowych. Natomiast wg podziału fizyczno-geograficznego J. Kondrackiego (1978) najważniejszymi mezoregionami na terenie Bydgoszczy są:

• Kotlina Toruńska (obejmuje większość terytorium miasta, 11 teras wydmowych i zalewowych, kilkanaście mikroregionów),
• Dolina Fordońska (przełom Doliny Dolnej Wisły),
• Dolina Brdy,
• Wysoczyzna Świecka,
• Pojezierze Krajeńskie,
• Pojezierze Chełmińskie.

Region obejmujący Bydgoszcz i okolicę nazywany bywa Kujawami Północnymi, a historycznie związany jest z Kujawami oraz Wielkopolską, co nie wyklucza oczywiście bogatych w przeszłości i teraźniejszości kontaktów z Pomorzem i Gdańskiem. Pod względem etnograficznym znajduje się na granicy:

• Kujaw (południe i południowy wschód)
• Krajny (zachód i północny wschód)
• Pałuk (południowy zachód)
• Pomorza Nadwiślańskiego – Bory Tucholskie i Kociewie (północ)
• Ziemi Chełmińskiej (wschód)

W latach 1945-1998 miasto administracyjnie było stolicą województwa bydgoskiego.

Bydgoski Węzeł Wodny

Najcenniejszym zasobem środowiska Bydgoszczy jest Węzeł Wodny na który składają się trzy główne cieki wodne o łącznej długości nabrzeży 100 km. Przez miasto, na odcinku 28 km, przepływa rzeka Brda, która uchodzi do Wisły w Brdyujściu. Wody tej rzeki na części miejskiego odcinka mają II klasę czystości. Wschodnia granica miasta na odcinku 14 km przebiega na Wiśle (w dzielnicach Fordon i Brdyujście). Przez zachodnią część miasta na odcinku 6,5 km przepływa Kanał Bydgoski, którym dotrzeć można do Noteci i dalej poprzez Wartę – do Odry. Godna odnotowania jest obecność na terenie miasta licznych budowli hydrotechnicznych związanych z Kanałem oraz drogą wodną Wisła-Odra: sześć czynnych śluz i cztery nieczynne (zabytkowe), trzy jazy. W wyniku spiętrzenia Brdy w centrum miasta istnieje Wyspa Młyńska, którą opływa rzeka Młynówka, a przecina urządzony w formie wodnej kaskady kanał Międzywodzie.

Na obszarze miasta znajdują się także mniejsze cieki wodne, m.in. Flis, Struga Młyńska, czy też Struga Prądy. Na Skarpie Południowej i Zboczu Fordońskim znajduje się kilkanaście strumieni oraz źródło zwane „Mieczysław”. W wyniku zabudowania Brdy stopniami piętrzącymi, śluzami i obiektami hydroenergetycznymi, powstały w Bydgoszczy dwa zalewy:

• Tor Regatowy (60 ha, podniesienie poziomu wody względem stanu naturalnego sięga os. Kapuściska) zbud. w 1879 r., powiększony w 1906 r., odbywają się na nim krajowe i międzynarodowe zawody wioślarskie i kajakowe.
• Zalew Smukalski (96 ha) – powstał po budowie tamy na Brdzie w 1906 r., odbudowanej w 1952 r. po zniszczeniu w czasie II wojny światowej.

W 2009 r. działały na obszarze miasta trzy elektrownie wodne na Brdzie, które wytwarzały łącznie 4,5 MW energii elektrycznej.

Na terenie Bydgoszczy znajduje się ponadto ok. 50 zbiorników wodnych. Większość z nich to niewielkie stawy i starorzecza. Największe obiekty to jezioro zwane Balaton, położone na os. Bartodzieje, dwa rozległe stawy w Fordonie, na Okolu oraz staw parkowy w Myślęcinku.

Klimat

Średnia roczna temperatur powietrza wynosi +7,9 °C. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec, ze średnią temperatur +18,7 °C, najzimniejszym styczeń –2,1 °C. Absolutne rekordy temperatury w Bydgoszczy to: –26,9 °C (1 lutego 1956 r.) i +38,0 °C (31 lipca 1994 r.) Dominują wiatry o kierunku zachodnim (18%) i południowo-zachodnim (15%). W 15% dni występuje cisza, co jest efektem położenia miasta w dolinie otoczonej lasami. Średnia roczna suma opadów jest niska i wynosi 512 mm, przy czym jest silnie zróżnicowana rocznie: od 269 mm (1989 r.) do 719 mm (1912 r.) Opad w sezonie wegetacyjnym wynosi średnio 318 mm, z maksimum w lipcu (72 mm), sierpniu (63 mm) i czerwcu (56 mm). W latach średnich i suchych występuje niedobór wody opadowej dla roślinności, co pogłębia na ogół lekki charakter gleb w okolicy. Usłonecznienie w rejonie Bydgoszczy wynosi 1509 godzin i jest wyższe od średniej w kraju, zwłaszcza w miesiącach wiosennych (marzec-maj). W ciągu roku notuje się 10-15 dni z mrozem, 100-110 dni z przymrozkami, ok. 50 dni z pokrywą śnieżną i 26-30 dni gorących z temperaturą maksymalną powyżej 25 °C..

Przyroda

Parki

Bydgoszcz należy do miast o największej liczbie (31 parków o powierzchni powyżej 2 ha) i powierzchni parków w Polsce (874 ha, drugie miejsce po Warszawie). W Bydgoszczy znajduje się największy park miejski w Polsce – Leśny Park Kultury i Wypoczynku „Myślęcinek” – o powierzchni 830 ha. W centrum miasta znajduje się słynąca z „zielonego klimatu” Wyspa Młyńska, zaś Śródmieście w części zostało zbudowane na założeniach urbanistycznych miasta-ogrodu, w związku z czym istnieją tam liczne parki, skwery i kwietniki. Dużym obszarem zieleni jest obszar nadrzeczny Brdy (Planty nad Brdą, park centralny), Kanału Bydgoskiego (tzw. Planty nad Kanałem Bydgoskim), Wisły oraz Skarpa Południowa (Dolina Pięciu Stawów, park im. H. Dąbrowskiego, Aleja Górska, park na Wzgórzu Wolności) i inne.

Na terenie miasta znajdują się trzy ogrody botaniczne. Najstarszy z nich (zał. 1930 r.) jest w całości uznany na pomnik przyrody – arboretum, zaś nowszy założony w latach 1979-1983 jest drugim co do obszaru w Polsce (60 ha), malowniczo położony wśród dolin i wzgórz Zbocza Myślęcińskiego. Dodatkowo na północ od niego znajduje się Ogród Botaniczny Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, w którym prowadzone są badania naukowe. Od 1978 r. znajduje się w Bydgoszczy Ogród Fauny Polskiej ZOO o pow. 14 ha.

Lasy

Bydgoszcz jest jednym z nielicznych dużych miast w Polsce otoczonych ze wszystkich stron lasami. Na dodatek lasy zajmują 32% powierzchni miasta. W większości są to lasy ochronne. Dominują bory sosnowe i mieszane, ale na północnych wysoczyznach znajdują się lasy mieszane oraz enklawy lasów liściastych, np. w okolicy Miedzynia, Osowej Góry, Opławca, Rynkowa, Fordonu. Na zboczach pradolin lasy są zróżnicowane gatunkowo. Z kolei w dolinie Wisły i Brdy spotkać można las łęgowy. W wielkim zakolu Wisły graniczącym z Bydgoszczą od wschodu, znajduje się największy kompleks nadrzecznych lasów łęgowych na obszarze całej dolnej Wisły.

Ochrona przyrody

Z uwagi na uwarunkowania przyrodnicze, 35% terytorium Bydgoszczy znajduje się w strefie krajobrazu chronionego, zaś 9% zajmuje Park Krajobrazowy Doliny Dolnej Wisły (na północy i północnym wschodzie miasta). Z miastem graniczą trzy rezerwaty przyrody (Wielka Kępa Ostromecka, Las Mariański, Mała Kępa), zaś w promieniu 20 km znajduje się kolejnych 16 rezerwatów należących do czterech różnych jednostek przyrodniczo-geograficznych: (nadwiślańskie, nadnoteckie, Puszczy Bydgoskiej, wysoczyzny świeckiej). W okolicy Bydgoszczy znajduje się osiem obszarów krajobrazu chronionego, które obejmują zarówno pola wydmowe (porośnięte lasem), jak również strefy krawędziowe dolin rzecznych, jeziora oraz łąki nadnoteckie. Północna część Bydgoszczy objęta jest strefą krajobrazu chronionego pod nazwą Północny Pas Rekreacyjny Bydgoszczy (2640 ha) oraz Krajobrazu Zalewu Koronowskiego (890 ha), natomiast południowe krańce miasta – strefą Krajobrazu Wydm Kotliny Toruńsko-Bydgoskiej. Na obszarze miasta znajduje się 103 pomników przyrody, zaś w dzielnicy Osowa Góra – użytek ekologiczny w celu ochrony torfowiska mszarnego.

Z uwagi na położenie Bydgoszczy na styku krain fizyczno-geograficznych i geobotanicznych, krzyżują się tu trzy korytarze ekologiczne, w tym dwa o znaczeniu międzynarodowym (Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka, Dolina Dolnej Wisły oraz Sandr Brdy łączący ww. węzły z Borami Tucholskimi). Dolina Dolnej Wisły wraz z „bydgoskim” zakolem tej rzeki znajduje się w sieci Natura 2000. Drugim obszarem w sieci jest graniczący z miastem od zachodu obszar pod nazwą: Dolina Środkowej Noteci i Kanału Bydgoskiego.

Demografia

Bydgoszcz liczy 346 637 mieszkańców (dane z grudnia 2009) – dane te obejmują wyłącznie osoby zameldowane na pobyt stały. Oficjalne dane o ludności miasta na koniec grudnia 2009 (GUS) podają liczbę 357 650 osób (w tym kobiet – 190 394). Ludność w wieku produkcyjnym to 231 304 osoby, w wieku przedprodukcyjnym 58 591 osób, a w wieku poprodukcyjnym 67 755 osób. W 2009 odnotowano niewielki, ujemny przyrost naturalny (-196 osób) wynikający z nadwyżki zgonów (3 740) nad urodzeniami (3 544).

W ostatnich kilkunastu latach występuje stała tendencja wyludniania się miasta, spowodowana starzeniem się społeczeństwa i wyprowadzaniem się poza miasto do gmin ościennych (Osielsko, Białe Błota, Kruszyn, Trzciniec, Osówiec) oraz rzadziej poza region. Znaczną liczbę migracji mieszkańców stanowi emigracja zarobkowa do Wielkiej Brytanii i Irlandii.

Osiedla i dzielnice

Specyficzne położenie Bydgoszczy, nad dwiema rzekami, Brdą i Wisłą czy też Kanałem Bydgoskim oraz na dwóch poziomach, tarasie północnym i południowym, sprawia, iż jednoznaczny podział na dzielnice pozostał do dziś nierozstrzygnięty. Stan ten ma miejsce również ze względu na ogromną różnorodność i zawiłą historię bydgoskich osiedli, mających swe korzenie w istniejących na ich terenie folwarkach, majątkach itp.

Do początku XIX w. Bydgoszcz obejmowała miasto lokacyjne w obrębie murów miejskich oraz trzy przedmieścia: Gdańskie, Kujawskie i Poznańskie. Od czasów Księstwa Warszawskiego (pocz. XIX w.) zaludniło się kolejne przedmieście: Okole, gdzie zbudowano Kanał Bydgoski. W latach 1851-1907 pięciokrotnie zwiększono obszar administracyjny miasta przyłączając tereny, na których rozbudowało się m.in. dzisiejsze eklektyczne Śródmieście. Generalne, 8-krotne powiększenie terytorium miasta nastąpiło w 1920 r., kiedy włączono większość gmin podmiejskich, gdzie znajdowały się bydgoskie przedsiębiorstwa przemysłowe i mieszkała większość pracowników. Granice miasta wówczas oparły się, a nawet przekroczyły Wisłę (tzw. Zawiśle w latach 1920-1954). Kolejne korekty granic miały miejsce w latach: 1954, 1959, 1961, 1973 i 1977. W 1973 przyłączono do Bydgoszczy pobliskie miasteczko Fordon położone nad Wisłą, a 4 lata później większość terenów łączących macierzysty rdzeń miasta z Fordonem. Fordon z ok. 8-tysięcznego miasteczka rozwinął się w ciągu 35 lat w prawie 70-tysięczną dzielnicę mieszkaniową, charakteryzującą się pewną odrębnością przestrzenno-krajobrazową względem obszaru macierzystego miasta.

Tradycyjnie Bydgoszcz podzielić można na cztery dzielnice:

• Górny Taras (osiedla położone na wysokim tarasie rzecznym w południowej części miasta, ok. 70 m n.p.m.)
• Dolny Taras (osiedla położone na niższym tarasie w północnej części miasta, ok. 40 m n.p.m.),
• Zachodnie osiedla willowe położone wzdłuż Kanału Bydgoskiego (zachód) i rzeki Brdy (północny zachód),
• Wschodnia Dzielnica oparta o Fordon oraz rzekę Wisłę,

Dodatkowo można wyróżnić Północny Pas Rekreacyjny z 830 ha Leśnym Parkiem Kultury i Wypoczynku „Myślęcinek” oraz teren Zakładów Chemicznych „Zachem” w południowo-wschodniej części miasta z własną siecią dróg. Zakłady wykorzystują część terenu, pozostałą przekształcono w Bydgoski Park Przemysłowo-Technologiczny oraz skansen hitlerowskiej architektury przemysłowej (pozostałości wielkiej niemieckiej fabryki dynamitu z czasów wojny).

Rozwój demograficzny miasta

• Liczba ludności miasta Bydgoszcz na przestrzeni 4 ostatnich stuleci

Największą populację Bydgoszcz odnotowała w 1998 r. – wg danych GUS 386 855 mieszkańców.

Gminy podmiejskie

Od początku lat 90. rośnie liczba mieszkańców zurbanizowanych gmin podmiejskich powiązanych z Bydgoszczą: Osielska i Białych Błot, co jest wynikiem migracji ze ścisłych granic miasta. Od 1995 do 2005 liczba mieszkańców tych gmin wzrosła o 30 proc. Liczebność mieszkańców gmin wchodzących w skład tych dwóch gmin to ponad 20 tys. osób.

Etymologia

Bydgoszcz, pierwotnie Bydgoszcza (rodzaj żeński), nazwy dzierżawcze zawierające drugi człon -goszcz od *gost-jь ewentualnie *gost-ja dowodzą słowiańskiego osadnictwa grodowego i podmiejskiego targowego (nazwy miejscowe na -goszcz ← *gost-jь: *Trěbigost-jь, niemieckie Trebgast w Bawarii, wymienianie w 1028 r. jako Trebegast, *Radogost-jь, niemieckie Raabs w Austrii, wymieniane w 1112 r. jako Ratgoz, *Ogost-jь wymieniany pod rokiem 630 w kronice Fredegara jako Wogatisburg przy okazji bitwy Samona z Frankami, porównaj też inne polskie nazwy miejscowe na -goszcz: Małogoszcz, Skorogoszcz). Bardzo bogata dokumentacja historyczna:

• 1239 r., Bidgosciam
• 1242 r., castrum quod Budegosta vulgariter nuncupatur („gród, który potocznie nazywa się Bydgoszcza”)
• 1279 r., Bidgoscha
• 1558 r., Bydgoszcza, czyli do XVI w. Bydgoszcza „osada rybacka ewentualnie stanica przynależna do Bydgosta”

Imię Byd-gost zawieraj archaiczny człon byd jako wariant bud- (budzić) oraz prasłowiańskie *bъd- (staroruskie vъzbydati = pobudzać, prasłowiańskie bъděti/bъd'ǫ = nie spać, czuwać) oraz popularny słowiański człon goszcz/gost. Niektórzy identyfikują nazwę miejscowości z Ptolemeuszowskim BUDOrgis z II w., wyszczególnionym obok miejscowości Calisia, na szlaku bursztynowym.

Historia

Znajdujące się w obrębie dzisiejszej Bydgoszczy osady były zasiedlone na stałe od epoki brązu. Znaczny rozwój osadnictwa nastąpił w okresie rzymskim, kiedy stwierdzono kontakty handlowe miejscowej ludności z cesarstwem. Dogodne położenie osad i łatwa przeprawa przez Brdę wykorzystywane były wówczas przez kupców podróżujących traktem bursztynowym. W tym miejscu omijano Wisłę, pokonując brodem Brdę.

Według najnowszych badań, opartych o metodę dendrochronologiczną, gród bydgoski, którego relikty odkrywane są do dziś, zbudowano w roku 1038. Pierwsza wzmianka o kasztelanie bydgoskim Suzzlaus de Budegac pochodzi z 1238. Wcześniejszą genezę ma osada oraz kościoły: pw. św. Marii Magdaleny (przed 1198 r.) w Wyszogrodzie (warowni nad Wisłą w obrębie dzisiejszego terytorium Bydgoszczy) oraz romański kościół pw. św. Idziego.

We wczesnym średniowieczu Bydgoszcz była grodem na północnych Kujawach. Książę Kazimierz Kujawski do połowy wieku XIII zbudował w Bydgoszczy stały most przez Brdę, gdzie pobierano cło od towarów przewożonych na Pomorze Gdańskie. Na początku XIV wieku w następstwie podziałów dzielnicowych na Kujawach powstało księstwo bydgosko-wyszogrodzkie.

W latach 1330-1337 bydgoski gród był przejściowo okupowany przez Krzyżaków. 19 kwietnia 1346 Kazimierz III Wielki lokował miasto Bydgoszcz na prawie magdeburskim oraz nadał je niemieckim zasadźcom, Johannowi Kiesselhuth i Konradowi. Na wschód od miasta oddzielony fosą (na miejscu dawnego grodu), król wzniósł okazały zamek, który stał się początkowo siedzibą królewskiego wnuka, księcia słupskiego Kazimierza, a następnie starostów bydgoskich.

Bydgoszcz, z racji swego położenia, uczestniczyła w wojnach polsko-krzyżackich. W sierpniu 1409 r. Krzyżacy zdobyli bydgoski zamek, który następnie odbił Władysław Jagiełło i zawarł tu rozejm obowiązujący do 24 czerwca 1410 r. W latach 1411-1454 Bydgoszcz była kilkukrotnie oblegana przez siły krzyżackie, a także kierowano stąd polskie działania zaczepne. Z kolei w czasie wojny trzynastoletniej król Kazimierz Jagiellończyk założył tutaj jedną ze swoich głównych kwater wojennych. Tutaj też w kwietniu 1457 r. dokonał wykupu z rąk zaciężnych krzyżackich m.in. twierdzy w Malborku – stolicy Zakonu, która nigdy nie została zdobyta militarnie. W listopadzie 1520 r., w czasie ostatniej wojny polsko-krzyżackiej w Bydgoszczy obradował Sejm, w którym uczestniczyło zebrane na wojnę pospolite ruszenie oraz król Zygmunt Stary.

W XV i XVI w. miasto znacznie wzbogaciło się na handlu spławnym zbożem, piwem i solą. Bydgoszcz w XVI wieku była jednym z największych miejskich ośrodków handlu zbożowego w Polsce. Wedle zachowanych rejestrów z komory wiślanej w Białej Górze, w 1579 r. co szósty statek zdążający do Gdańska miał port macierzysty w Bydgoszczy. Miejscowi szyprowie (zrzeszeni w cechu od 1484 r.) transportowali średnio rocznie 2030 łasztów zboża (wg zachowanych rejestrów z lat 1564-1573) pochodzącego z Kujaw i Wielkopolski, a z powrotem przywozili towary zamorskie kupowane w Gdańsku. Miasto było również ośrodkiem rzemiosła (21 cechów, 80 zawodów) oraz siedzibą zakładów-manufaktur. Na szczególną uwagę zasługuje czynna w latach 1594-1688 mennica, w której w 1621 r. wybito największe złote monety w Europie – 100 dukatów Zygmunta III Wazy. Mennica w latach 1627-1644 była jedyną, czynną na obszarze Korony.

Na początku XVII w. zabudowa objęła w całości miejski obszar lokacyjny i rozprzestrzeniła się na czterech przedmieściach. Bydgoszcz osiągnęła wówczas maksymalną liczbę mieszkańców w okresie staropolskim – ok. 5 tysięcy, plasując się w gronie średnich miast Rzeczypospolitej.

Miasto otoczone było od południa murem obronnym z czterema basztami i trzema bramami, a z pozostałych stron ciekami wodnymi: fosą miejską, zamkową, rzeką Brdą i Młynówką. Na terenie miasta lokacyjnego zbudowano okazały ratusz, liczne kościoły diecezjalne, zakonne i szpitalne, zabudowania klasztorne oraz kamienice. W Bydgoszczy istniała szkoła parafialna oraz szkoły klasztorne: karmelitów, klarysek i bernardyńskie studium filozoficzne. Charakter szkoły średniej posiadało kolegium jezuickie (1647-1780). Najsłynniejszym uczonym Bydgoszczy doby staropolskiej był Bartłomiej z Bydgoszczy (1475-1548), który opracował w 1532 r. pierwszy słownik łacińsko-polski.

Potop szwedzki (1655-1660) przyniósł Bydgoszczy duże zniszczenia. Podczas zażartych walk (miasto kilkukrotnie przechodziło z rąk do rąk) wysadzony w powietrze został zamek oraz zginęła połowa mieszczan. 6 listopada 1657 roku na Starym Rynku król Jan Kazimierz i elektor Prus Książęcych Fryderyk Wilhelm Hohenzollern podpisali i zaprzysiężyli traktaty welawsko-bydgoskie, które stały się podstawą dla uniezależnienia od Polski Prus Książęcych.

W latach 1700-1760 w wyniku wojen, kontrybucji, zaraz i klęsk nastąpił głęboki upadek gospodarczy i demograficzny miasta. Poprawa koniunktury nadeszła podczas panowania ostatniego polskiego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1764 r. Bydgoszcz wyznaczono na siedzibę (na zmianę z Poznaniem) sądowniczego Trybunału Wielkopolskiego, zaś w 1766 r. powstał polski projekt Kanału Bydgoskiego.

W 1772 r. Bydgoszcz została zaanektowana przez państwo Pruskie w ramach I rozbioru Polski. Król Prus Fryderyk II wyznaczył wówczas Bydgoszcz, na stolicę nowo utworzonego okręgu administracyjnego – Obwodu Nadnoteckiego. W latach 1773-1774 zrealizowano również budowę Kanału Bydgoskiego, który połączył Brdę z Notecią (a w konsekwencji Wisłę z Odrą). 2 października 1794 r. podczas insurekcji kościuszkowskiej rozegrała się bitwa o Bydgoszcz, którą stoczyło wojsko polskie pod dowództwem gen. Henryka Dąbrowskiego.

W latach 1807-1815 miasto należało do Księstwa Warszawskiego, ustanowione stolicą departamentu bydgoskiego. Po 1815 było z kolei stolicą rejencji bydgoskiej w obrębie Wielkiego Księstwa Poznańskiego (od 1848 r. Prowincji Poznańskiej).

W XIX wieku Bydgoszcz przeżyła znaczny rozwój gospodarczy związany z powstaniem Węzła Wodnego, doprowadzeniem linii kolejowych (Pruska Kolej Wschodnia – 1851 r., Kolej Warszawsko-Bydgoska – 1862 r. i inne), oraz rozwojem przemysłu metalowego, maszynowego, drzewnego i spożywczego. Bydgoszcz na początku XX wieku była uważana za miasto o charakterze niemieckim (m.in. dzięki sztucznemu administracyjnemu odseparowaniu niemieckiego śródmieścia od polskich przedmieść), zwana „małym Berlinem” z uwagi na podobne do stolicy Cesarstwa Niemieckiego oblicze architektoniczne oraz wszechobecną zieleń. W mieście pobudowano szereg reprezentacyjnych obiektów municypalnych, szkół, szpitali, kościołów, mostów, fabryk. W 1895 r. wybudowano monumentalny gmach teatru, a w 1904 r. powstała pierwsza placówka naukowa. Dynamika rozwoju Bydgoszczy w latach 1850-1914 była bardzo duża, co doprowadziło do tego, że po włączeniu miasta w granice Polski w 1920 r. stało się ono siódmym co do wielkości ośrodkiem w kraju (88 tys. mieszkańców).

W granice odrodzonej Polski Bydgoszcz wróciła 20 stycznia 1920, przejęta przez wojska wielkopolskie na mocy traktatu wersalskiego. Obecność w mieście silnego garnizonu niemieckiego uniemożliwiła wcześniej wyzwolenie miasta przez powstanie wielkopolskie, którego zasięg w szczytowym okresie walk sięgnął wsi Brzoza Bydgoska, 7 km od granic miasta. Po I wojnie światowej Bydgoszcz uległa bardzo szybkiej repolonizacji i stała się jednym z najbardziej polskich miast (około roku 1928/1929 Polacy stanowili 92% populacji miasta). W 1920 r. ośmiokrotnie powiększono obszar miasta, a jego granice oparły się na wschodzie o Wisłę. W dalszym ciągu rozwijał się przemysł, zwłaszcza jego nowoczesne branże: chemiczny i elektrotechniczny. W 1928 r. Bydgoszcz stała się węzłem oraz siedzibą dyrekcji nowo zbudowanej kolejowej magistrali węglowej Śląsk-Gdynia. W okresie II Rzeczypospolitej Bydgoszcz straciła władze rejencyjne, wchodząc jako miasto na prawach powiatu w skład województwa poznańskiego poprowadzonego według granic pruskiej Prowincji Poznańskiej. Fakt ten wywoływał frustrację miejscowego społeczeństwa i elit, gdyż Bydgoszcz została wówczas największym miastem powiatowym w Polsce, większym m.in. od Lublina i Katowic. Od 1938 r. znalazła się w województwie pomorskim. Nie odniosły jednak skutku podejmowane od lat 20. XX w. starania, aby wraz z reformą podziału administracyjnego, ulokować w Bydgoszczy Pomorski Urząd Wojewódzki.

3 września 1939 doszło do walk jednostek polskich z niemieckimi dywersantami wspomaganymi przez miejscowych Niemców (m.in. członków Hitlerjugend). Część pojmanych Niemców rozstrzelano. Propaganda niemiecka nadała tym wydarzeniom nazwę „Bromberger Blutsonntag” – „krwawa niedziela”. Po wkroczeniu Wehrmachtu rozpoczęły się represje na ludności polskiej za udział w „krwawej niedzieli” – egzekucje (na Starym Rynku, w Tryszczynie, w „Dolinie Śmierci” k. Fordonu i in.) i wywózki do obozów koncentracyjnych. W czasie II wojny światowej Bydgoszcz (jako Bromberg) włączona została do prowincji Gdańsk-Prusy Zachodnie jako siedziba rejencji. W latach 1939-1945 śmierć poniosło 10 tysięcy mieszkańców miasta.

W marcu 1945 r., po zainicjowaniu tworzenia polskiej administracji państwowej, w Bydgoszczy ulokowano stolicę województwa pomorskiego, nie zaś w Toruniu, argumentując to przede wszystkim dwukrotnie większym potencjałem demograficznym, kluczowym dla nowej władzy ludowej. Uwzględniono przy tym również argumenty o rodowodzie przedwojennym, tzn. potencjał gospodarczy i dostępność komunikacyjną. Odziedziczony po poprzednich okresach wielobranżowy przemysł został przez nowe władze rozbudowany. W latach 40. i 50. XX w. Bydgoszcz stała się dużym ośrodkiem wojskowym i garnizonowym, a później także kulturalnym i naukowym (cztery publiczne uczelnie wyższe). W 1973 r. włączono do Bydgoszczy pobliskie miasto Fordon, gdzie rozpoczęto budowę dużej dzielnicy mieszkaniowej. Od 1 stycznia 1999 miasto jest siedzibą wojewody kujawsko-pomorskiego i rządowej administracji wojewódzkiej.

Prezydenci Miasta

Od 14 grudnia 2010 funkcję Prezydenta Miasta Bydgoszczy pełni Rafał Bruski.

W czasach wcześniejszych funkcję tę pełnili m.in. (w czasie II wojny światowej) burmistrzowie, nadburmistrzowie czy Komisarz Miasta (niem. Stadtkommissar, w okresie międzywojennym) prezydenci miasta bądź krótko po odzyskaniu niepodległości, Komisarz Generalny.

Przed 1920, gdy Bydgoszcz znajdowała się pod zaborem pruskim, w mieście władzę pełnili nadburmistrzowie (niem. Oberbürgmeister).

Turystyka

Bydgoszcz jest miastem o historycznej metryce, której specyfika wyraża się przede wszystkim w symbiozie starówki z rzeką oraz powszechności XIX-wiecznej zabudowy z okresu „belle epoque”. Lukę po dość ubogiej spuściźnie architektury staropolskiej (trzy gotyckie kościoły, kilkanaście budynków i kamienic z XVII-XVIII w.) wypełnia bogata zabudowa archtektoniczna z okresu 1850-1914. Podstawowym i oryginalnym walorem Bydgoszczy jest jednak woda: rzeki, kanały, budowle hydrotechniczne, bulwary, nabrzeża, kaskady oraz elewacja zabudowy miasta od strony rzeki.

Produktem turystycznym jest Stare Miasto i Śródmieście ze swym historycznym rozplanowaniem i zabytkami architektury: kościołami, spichrzami, gmachami użyteczności publicznej, ulicami zabudowanymi zdobionymi kamienicami. W rejestrze zabytków Bydgoszczy znajduje się 226 obiektów, w tym przestrzenny zespół Starego Miasta, pozostałości murów miejskich, Wyspa Młyńska (w całości), Stary Kanał Bydgoski (w całości wraz ze śluzami i jazami), Śluza Miejska, 16 kościołów, synagoga, 7 cmentarzy, 10 starych spichlerzy, dawna wieża ciśnień, ok. 30 obiektów użyteczności publicznej, ponad 100 kamienic i willi.

W mieście warto zobaczyć zabytkowe kościoły, zwłaszcza katedrę – sanktuarium maryjne Matki Bożej Pięknej Miłości, bazylikę św. Wincentego �Paulo oraz pozostałe trzy miejskie sanktuaria. W mieście znajduje się kilkanaście muzeów oraz obiekty kulturalne, które przyciągają publiczność ze względu na swój repertuar, jak również z powodu imprez i festiwali.

Wielkim atutem Bydgoszczy jest również przyroda. Miasto rozczłonkowane jest dolinami trzech wielkich cieków wodnych. W związku z tym istnieje w Bydgoszczy wiele miejsc, skąd można zobaczyć panoramę miasta. Kolejne dzielnice, z zachodu na wschód można podziwiać idąc ścieżką spacerową wzdłuż Zbocza Bydgoskiego (krawędzi górnego tarasu Bydgoszczy o wysokości względnej 20-40 m).

W mieście nie brakuje parków, w tym wielu założonych w wieku XIX. Godne polecenia są przede wszystkim: Leśny Park Kultury i Wypoczynku, planty nad Kanałem Bydgoskim oraz szereg parków w obrębie Śródmieścia.

Bydgoski Węzeł Wodny

W ciągu wieków w pobliżu rzeki budowano kościoły, spichlerze, kamienice, mosty. Nad Brdą i Kanałem Bydgoskim mają miejsce wszystkie ważniejsze wydarzenia miasta. Wokół niej tworzy się specyficzny „salon miasta” – z Wyspą Młyńską jako jego centrum.

Atrakcyjność Bydgoszczy związanej z wodą jest podkreślana przez iluminację zabytków, miejsc i zieleni oraz wzbogacana przez małe formy architektoniczne np. rzeźbę „Przechodzący przez rzekę”. Dodatkowego uroku dodają jazy oraz kaskady Międzywodzia. W ten sposób Bydgoszcz nabiera wyglądu miasta holenderskiego, gdzie architektura nad kanałami jest często spotykana. W gazetach opisujących miasto spotyka się stwierdzenia, że Bydgoszcz jest „polskim Amsterdamem”.

Na obszarze staromiejskim w Brdzie odbijają swe wizerunki:

• bydgoskie zabytki (np. katedra, spichrze),
• budynki municypalne (np. Poczta Główna, była Dyrekcja Kolei Wschodniej),
• budynki poprzemysłowe (np. młyny Rothera, garbarnia Buchholza, obecny gmach PZU), młyny Kentzera,
• budowle nowoczesne (Opera Nova, „nowe spichrze” i inne),
• kamienice nad Brdą, Młynówką oraz |Kanałem Bydgoskim (Wenecja Bydgoska, ul. Przyrzecze, ul. Stary Port, kamienice na Wyspie Kanałowej).

Unikalnym zabytkiem Bydgoszczy jest najstarszy w Polsce Kanał Bydgoski (1774) – śródlądowy łącznik pomiędzy Europą Zachodnią a Wschodnią. Na terenie miasta znajduje się dziesięć śluz i trzy jazy. Cztery śluzy są nieczynne, a trzy z nich odrestaurowane i udostępnione do zwiedzania w parku nad Kanałem. Centrum Bydgoskiego Węzła Wodnego na terenie staromiejskim jest Wyspa Młyńska wraz z Wenecją Bydgoską. Wobec zlokalizowania w jej obrębie szeregu obiektów wystawienniczych Muzeum Okręgowego, coraz częściej nazywana jest „wyspą muzealną”.

Jednym z podstawowych szlaków spacerowo-turystycznych Bydgoszczy są bulwary wzdłuż Brdy (5 km) oraz Kanału Bydgoskiego (3 km). Wzdłuż Kanału można podziwiać odrestaurowane, zabytkowe śluzy, natomiast wzdłuż Brdy oprócz budowli hydrotechnicznych (śluz, jazów) również zabytkowe gmachy architektury. Niektóre z nadrzecznych budowli są traktowane jako symbol miasta: zespół spichrzy nad Brdą, „nowe spichrze”, czy też np. Opera Nova.

Na Brdzie kursują trzy tramwaje wodne (w tym 2 statki solarne), których kurs (8 przystanków) uwzględnia również śluzowanie na śluzie miejskiej i innych.

Starówka lokacyjna

Bydgoskie Stare Miasto położone na zakolu Brdy zachowało średniowieczne rozplanowanie. Zachowały się tu relikty architektury sprzed 1800 r.:

• gotyckie świątynie: katedra św. Marcina i Mikołaja, kościół pobernardyński oraz kościół klarysek,
• gmach byłego kolegium jezuickiego z XVII w,
• fragmenty murów obronnych,
• kilkanaście kamienic i spichlerze z XVIII wieku.

Większość zabudowy Starówki pochodzi jednak z 1. i 2. połowy XIX wieku. Centralnym punktem miasta jest Stary Rynek. W jednej z kamienic wschodniej pierzei Rynku dwa razy dziennie ukazuje się postać Pana Twardowskiego, która prezentuje krótki spektakl widowiskowo-muzyczny.

Na terenie miasta lokacyjnego znajdują się historyczne ulice i place miejskie. Do nowszych obiektów zalicza się monumentalny pomnik Kazimierza Wielkiego – dawcy praw miejskich dla Bydgoszczy i budowniczego zamku.

Śródmieście

Śródmieście Bydgoszczy zostało niemal w całości zbudowane w latach 1850-1914 na fali korzystnej koniunktury z okresu pruskiego. Ówczesne powiązania gospodarcze i mentalne z Berlinem zdecydowały, że stolica Cesarstwa Niemieckiego stała się dla Bydgoszczy wzorcem, punktem odniesienia. W owym czasie nazywano Bydgoszcz „Małym Berlinem”, z uwagi na podobieństwo urbanistyczne: stawiania na pierwszym planie terenów zielonych: parków, skwerów, ogrodów, relacji do rzek i kanałów oraz autorstwo nowej zabudowy wg projektów architektów berlińskich lub miejscowych, kształconych na berlińskich uczelniach.

Rozległe Śródmieście słynie przede wszystkim z XIX i XX-wiecznej zabudowy, w stylach historyzujących (eklektyzm, neorenesans, neobarok, neogotyk, historyzm malowniczy, secesja i modernizm). Wschodnia część Śródmieścia została zbudowana na założeniach miasta-ogrodu, wobec czego zabudowa przeplata się tutaj z zielenią parków. Właśnie w tym rejonie jest zlokalizowana dzielnica muzyczna, gdzie zbudowano szereg obiektów służących kulturze muzycznej.

Na terenie Śródmieścia znajduje się większość zabytkowych gmachów użyteczności publicznej: administracyjnych, oświatowych, kulturalnych, neogotyckie i neobarokowe kościoły oraz pierzeje wielkomiejskich kamienic wzdłuż najważniejszych traktów miejskich: ul. Gdańskiej, Dworcowej, Cieszkowskiego, Alei Mickiewicza i innych. Bogate w detale, sztukaterie i ornamenty kamienice i wille są wielkim walorem zabytkowej i współczesnej architektury miasta. Kilka obiektów ze Śródmieścia jest traktowanych jako symbole miasta np. pomnik Łuczniczki z 1910 r., monumentalna Fontanna Potop z 1904 r. (odbudowywana), czy też neobarokowy hotel „Pod Orłem”. Istnieją także fontanny i nowe pomniki, m.in. „Ławeczka” z pogromcą Enigmy, bydgoszczaninem Marianem Rejewskim.

Zabytkowe kościoły

Bydgoszcz posiada kilkanaście zabytkowych obiektów sakralnych, w tym cztery sanktuaria, późnogotyckie kościoły z okresu przełomu średniowiecza i renesansu oraz neogotyckie i neobarokowe z czasów historyzmu. Warte zwiedzenia są przede wszystkim: katedra św. św. Marcina i Mikołaja z 1466 r. – sanktuarium Matki Bożej Pięknej Miłości, kościół pobernardyński zbudowany latach 1552-1557, kościół klarysek, z którego wieży codziennie w południe grany jest hejnał Bydgoszczy. Bazylika Mniejsza pw. św. Wincentego �Paulo jest jednym z najciekawszych w Polsce przykładów nawiązania do Panteonu w Rzymie. Wśród kościołów architektury historyzującej najbardziej okazałe są: kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła, św. Andrzeja Boboli, Najświętszego Serca Pana Jezusa, Trójcy Świętej, św. Mikołaja.

Muzea, turystyka festiwalowa

W Bydgoszczy znajduje się regionalne Muzeum Okręgowe mieszczące się w kilku budynkach rozsianych po starówce (zwłaszcza na Wyspie Młyńskiej), Pomorskie Muzeum Wojskowe oraz jedyne w Polsce działające w czynnej aptece Muzeum Farmacji. Istnieje również Muzeum Kanału Bydgoskiego, Muzeum Dyplomacji i Uchodźstwa Polskiego, Muzeum Wolności i Solidarności, Muzeum Fotografii, Muzeum Oświaty, Izba Tradycji Bydgoskich Dróg Żelaznych, Muzeum Misyjne duchaczy i inne.

Bydgoszcz słynie również z kilku festiwali, które przyciągają widzów także spoza miasta. Działają tu znane sceny muzyczne Filharmonii Pomorskiej, Opery Nova oraz scena Teatru Polskiego. Filharmonia organizuje festiwale: „Bydgoski Festiwal Muzyczny” i „Musica Antiqua Europae Orientalis”, opera „Bydgoski Festiwal Operowy”, zaś teatr „Festiwal Prapremier”. Sporą publiczność zyskują również koncerty: „Smooth Jazz Festiwal”, „Hity na czasie”, czy też imprezy plenerowe typu „Ster na Bydgoszcz”. Oddzielną kwestią jest duża różnorodność imprez sportowych, w tym wielu klasy międzynarodowej, a wręcz światowej, które przyciągają kibiców z całej Polski (Grand Prix IMŚ na Żużlu, Mistrzostwa świata juniorów w lekkoatletyce, mecze międzypaństwowe w piłce nożnej, siatkówce i koszykówce).

Turystyka kongresowa i biznesowa

W Bydgoszczy znajduje się duże Centrum Kongresowe, które zajmuje jeden z kręgów Opery Nova (gmach ma formę trójlistnej koniczyny, dwa kręgi zajmuje opera). W 2009 r. według Katalogu Usług Konferencyjnych, wydawanego przez Meetings Management bydgoskie centrum znalazło się w czołówce największych tego typu obiektów w kraju. Miasto jako duży ośrodek gospodarczy jest poza tym miejscem szkoleń oraz turystyki biznesowej.

Stary Fordon

Na terenie administracyjnym Bydgoszczy znajduje się dawne miasteczko Fordon, lokowane w średniowieczu, które posiada własny rynek staromiejski oraz kilka zabytków. Fordon posiada układ przestrzenny z XV wieku, natomiast obecna zabudowa pochodzi z XIX i XX wieku. Na uwagę zasługuje położenie Fordonu, którego rynek jest oddalony od Wisły zaledwie o 200 m., a z mostu przez Wisłę prezentuje się klasyczna nadwiślańska panorama byłego miasteczka. Nad starym Fordonem dominują wieże trzech świątyń, które były niegdyś różnych wyznań: katolicka, ewangelicka i żydowska. W XVIII wieku Fordon zamieszkiwali w większości Żydzi, a nad Wisłą znajdowała się królewska komora celna ustanowiona tutaj przez króla Zygmunta III Wazę.

Zabytki militarne

II wojna światowa pozostawiła w Bydgoszczy i okolicy atrakcje dla miłośników militariów. W lasach na terenie Zakładów Chemicznych „Zachem” w południowo-wschodniej części miasta, znajdują się tajemnicze obiekty hitlerowskiej fabryki materiałów wybuchowych i elaboracji amunicji DAG Fabrik Bromberg, która zaliczała się do największych pod względem areału fabryk zbrojeniowych wzniesionych na obszarach okupowanych przez hitlerowskie Niemcy. Do dziś na tym obszarze pozostały setki metrów dróg-betonówek, bocznic kolejowych i zamaskowanych w lesie budynków, a także kilka kilometrów tuneli. W 2011 r. w 8 obiektach strefy produkcji nitrogliceryny (1% powierzchni całej fabryki, która obejmowała obszar 23 km²) otwarto Eksploseum – skansen architektury przemysłowej III Rzeszy wraz z podziemną trasą turystyczną.

Poza tym w podbydgoskich lasach znajdują się liczne schrony i obiekty powojskowe. Strona polska pozostawiła po sobie linię obrony Wojska Polskiego (zwaną Przedmościem Bydgoskim) w Kruszynie-Osówcu, gdzie siłami członków i sympatyków Bydgoskiego Stowarzyszenia Miłośników Zabytków „Bunkier” urządzono skansen.

Szlaki turystyczne i otoczenie

Atrakcyjność krajobrazowo-przyrodnicza oraz silne zalesienie okolic Bydgoszczy sprawia, że wytyczono na obszarze podmiejskim kilkadziesiąt znakowanych szlaków turystycznych. Zagęszczenie szlaków w okolicy Bydgoszczy jest największe w regionie i większe niż w wielu innych dużych miastach. Spośród szlaków pieszych można wyróżnić:

• szlaki Brdy (9) – prowadzą one na północ od Bydgoszczy głównie terenami leśnymi wzdłuż Brdy i Zalewu Koronowskiego,
• szlaki Wisły (14) – obejmują cztery krainy: Dolinę Dolnej Wisły, dorzecze dolnej Wdy, zachodnią część Pojezierza Chełmińskiego i północne krańce Puszczy Bydgoskiej,
• szlaki Noteci (12) – prowadzą dorzeczem Noteci, obejmując część etnicznych terenów Kujaw i Pałuk, przez Bydgoskie Łąki Nadnoteckie oraz Puszczą Bydgoską krzyżując się w okolicy Jeziora Jezuickiego.

Przez Bydgoszcz przebiega najdłuższa w Europie Międzynarodowa Trasa Rowerowa R-1 oraz kilka innych: po Dolinie Dolnej Wisły, dookoła Doliny Fordońskiej, Rowerowy Szlak Przyjaźni Bydgoszcz–Toruń i inne. Miasto słynie również z turystyki wodnej, za sprawą spływów kajakowych na Brdzie oraz bargingu na szlakach żeglugowych: Wielkiej Pętli Wielkopolski, Pętli Toruńskiej, Pętli Kujawskiej, na Wiśle i Noteci.

Na obszarze miasta i w najbliższym jego otoczeniu znajdują się cztery grodziska słowiańskie z VI-XI w.: Wyszogród, Zamczysko, Pawłówek i Strzelce Dolne. W dzielnicy Opławiec znajduje się ośrodek wypoczynkowy (Janowo) oraz sanatorium (wybudowane w 1904 r.)

W promieniu 20 km znajduje się ok. 10 kąpielisk nad jeziorami. Najbliższe są w Pieckach i Chmielnikach nad Jeziorem Jezuickim oraz w Borównie nad jeziorem Borówno. Stan czystości wody w Brdzie ((II klasa) umożliwia kąpiel w rzece na jej odcinku górnym (od granic miasta do Starego Miasta, na pozostałym odcinku miejskim woda ma III klasę czystości)

W najbliższym otoczeniu miasta znajduje się zespół pałacowo-parkowy w Ostromecku, zwany „bydgoskim Wilanowem”, Puszcza Bydgoska, zyskująca coraz bardziej na turystycznej marce Dolina Dolnej Wisły, a w odległości ok. 20 km dogodny dla żeglarzy i wodniaków – Zalew Koronowski.

Miasto jest dobrym punktem wypadowym w Bory Tucholskie, na Ziemię Chełmińską (zabytki pokrzyżackie) oraz na Kujawy i Pałuki, gdzie wytyczono Szlak Piastowski. W 2008 r. w Solcu Kujawskim, 15 km od Bydgoszczy powstał park jurajski.

Noclegi dla turystów

W Bydgoszczy znajduje się jeden hotel 5-gwiazdkowy („Bohema”) oraz cztery 4-gwiazdkowe: „City”, „Holiday Inn”, „Pod Orłem” i „Słoneczny Młyn”. Oprócz nich znajduje się ok. 20 obiektów niższej klasy. Ogółem Bydgoszcz dysponuje 2,5 tys. miejsc w hotelach, 105 miejsc w schronisku młodzieżowym oraz kilkaset w obiektach oferujących pokoje gościnne.

Kościoły i związki wyznaniowe

Katolicyzm

Bydgoszcz jest ważnym ośrodkiem religijnym Kościoła katolickiego w Polsce. W 2004 r. Jan Paweł II utworzył diecezję bydgoską w ramach metropolii gnieźnieńskiej.

Tradycje ośrodka religijnego w Bydgoszczy sięgają połowy XIII w., kiedy zbudowano kościół pw. św. Idziego, zaś najstarszą świątynię na obecnym terytorium miasta wzmiankowano w 1198 r.

W Bydgoszczy znajdują się cztery sanktuaria:

• Sanktuarium Matki Bożej Pięknej Miłości – katedra bydgoska, w której obiektem kultu jest słynący łaskami, gotycki obraz Matki Bożej zwany Madonną Bydgoską. Został on ufundowany w 1466 r. przez starostę bydgoskiego Jana Kościeleckiego i króla Kazimierza Jagiellończyka jako wotum za zakończoną wojnę trzynastoletnią. Wizerunek był dwukrotnie koronowany: w 1966 r. przez prymasa Stefana Wyszyńskiego (w obecności abp Karola Wojtyły) i w 1999 r. przez papieża Jana Pawła II.

• Sanktuarium Nowych Męczenników – kościół wybudowany z osobistej inicjatywy prymasa Stefana Wyszyńskiego (także wezwanie kościoła), w którym to ostatnią swą Mszę św. przed zamordowaniem przez oficerów SB (19 października 1984 r.) odprawił ks. Jerzy Popiełuszko. Sanktuarium utworzono 7 czerwca 2000 r. w odpowiedzi na apel papieża, wyartykułowany rok wcześniej podczas papieskiej mszy św. w Bydgoszczy. Sankuarium upamiętnia męczeńską historię Polski, związaną z Ewangelią Jezusa Chrystusa. W kaplicy papieskiej złożono również pamiątki po obecności Jana Pawła II w Bydgoszczy.

• Sanktuarium Matki Bożej Trzykroć Przedziwnej – szensztackie Sanktuarium Zawierzenia, zbudowane jako dar Roku Jubileuszowego 2000, poświęcone 16 czerwca 2001 r. Jest położone na bydgoskim osiedlu Piaski, zgodnie z założeniami Ruchu Szensztackiego – w niezurbanizowanym otoczeniu, malowniczym krajobrazowo, sprzyjającym wyciszeniu, modlitwie i refleksji.

• Sanktuarium Królowej Męczenników – Kalwarii Bydgoskiej – Golgoty XX wieku – kolejne sanktuarium martyrologiczne, położone w dzielnicy Fordon u wrót Doliny Śmierci – miejsca kaźni hitlerowskich. Utworzono je 7 października 2008 r. w odpowiedzi na apel papieża, który wyraził na mszy św. na lotnisku w Bydgoszczy 7 czerwca 1999 r. Ważnym elementem sanktuarium oprócz świątyni jest Droga krzyżowa wykonana w formie Kalwarii w Dolinie Śmierci i na okolicznych wzgórzach. Od 2001 r. wystawiane są tu Misteria Męki Pańskiej.

Do najważniejszych rzymskokatolickich kościołów w Bydgoszczy należą przede wszystkim Katedra oraz Bazylika Mniejsza.

Wśród kościołów wartych uwagi jest kilkanaście zabytkowych świątyń:

• Kościoły gotyckie:
  • Katedra Bydgoska (Fara) św. Marcina i Mikołaja (1425–1466),
  • kościół Garnizonowy NMP Królowej Pokoju (1552–1557),
  • kościół Klarysek Wniebowzięcia NMP (1582–1645), z którego wieży codziennie o 9, 12 15 i 18 rozlega się Hejnał Bydgoszczy

• Kościoły neogotyckie:
  • św. Piotra i Pawła (1872-1876),
  • św. Jana Ewangelisty (1877-1879)
  • św. Andrzeja Boboli (1903 dawna fara ewangelicka),
  • Miłosierdzia Bożego (1905),
  • św. Józefa Rzemieślnika (1905),
  • Matki Bożej Królowej Polski (1910-1911),

• Kościoły neobarokowe:
  • św. Mikołaja (1927-1930, prezbiterium z XVII wieku),
  • Najświętszego Serca Pana Jezusa (1910-1913),
  • Świętej Trójcy (1911-1913),
  • św. Wojciecha (1912-1913).

• Inne kościoły o architekturze historyzującej:
  • Bazylika św. Wincentego �Paulo, zbudowana w latach 1925–1937, największy bydgoski kościół, jeden z większych w Polsce, jako jedyny zbudowany w stylu wzorowanym na Panteonie rzymskim,
  • św. Stanisława Biskupa i Męczennika (1923-1925),
  • Kościół Matki Boskiej Nieustającej Pomocy (1926-1928),

W Bydgoszczy znajduje się ponadto wiele kościołów wybudowanych w latach powojennych XX stulecia. Bryły kilku z nich to interesujące projekty architektoniczne.

Najstarszym patronem Bydgoszczy jest św. Mikołaj, zarówno Bydgoszczy, jak i Fordonu. Drugim patronem miasta jest również od 1502 św. Marcin. Obydwaj święci są również patronami najstarszego bydgoskiego kościoła tzw. fary. Patronką Bydgoszczy od początku XVI w. jest Matka Boża w słynącym z urody i łask wizerunku z kościoła farnego.

W 2008 r. znajdowało się w Bydgoszczy 40 parafii rzymskokatolickich w 6 dekanatach. Na terenie miasta pracuje 15 zgromadzeń zakonnych (6 męskich i 9 żeńskich) w 19 domach (8 męskich i 11 żeńskich), z czego duchacze posiadają tu od 1921 r. siedzibę polskiej prowincji. Istnieją dwa wyższe seminaria duchowne: diecezjalne (diecezji bydgoskiej) oraz duchaczy.

Prócz parafii rzymskokatolickich, działalność duszpasterską w mieście prowadzi również parafia polskokatolicka pw. Zmartwychwstania Pańskiego, należąca do diecezji warszawskiej.

Prawosławie

W Bydgoszczy znajduje się parafialna cerkiew pw. św. Mikołaja należąca do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.

Protestantyzm

W historii miasta obszerną kartę zapisali ewangelicy, którzy w latach 1815-1920 stanowili większość wśród mieszkańców miasta. Na początku XX wieku na terytorium dzisiejszej Bydgoszczy znajdowało się 12 świątyń ewangelickich, podczas gdy katolickich jedynie 6. Największą liczbę wyznawców skupiał kościół ewangelicko-unijny. W okresie międzywojennym Bydgoszcz stanowiła największą w Polsce placówkę tego kościoła i obok Poznania najbardziej dynamiczny ośrodek działalności ewangelików niemieckich. Od 1921 r. istniała polska parafia ewangelicko-augsburska oraz szereg zborów innych wyznań (baptyści, adwentyści, metodyści, staroluteranie, zielonoświątkowcy, irwingianie).

Po II wojnie światowej pozostawiono ewangelikom tylko trzy świątynie (luteranie otrzymali dwie świątynie i baptyści jedną), głównie z uwagi na znaczne skurczenie się zasięgu tych wyznań w mieście. Parafia Ewangelicko-Augsburska w Bydgoszczy użytkuje dziś kościół pw. Zbawiciela przy placu Zbawiciela, zbudowany w latach 1896–1897. Inne zbory protestanckie działające na terenie miasta to: parafia Ewangelicko-Metodystyczna, zbór Kościoła Zielonoświątkowego, zbór Kościoła Ewangelicznych Chrześcijan, Wspólnota Chrześcijan Baptystów w Bydgoszczy, zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów, Centrum Chrześcijańskie „Dobra Nowina” Kościoła Bożego w Chrystusie, misja „Betezda” Centrum Chrześcijańskiego Kanaan, zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego, Kościoła Chrześcijan Dnia Sobotniego i inne.

Buddyzm

• Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu
• Szkoła Zen Kwan Um w Polsce

Inne

W mieście działają Świadkowie Jehowy, którzy posiadają 5 Sal Królestwa. , a także Świecki Ruch Misyjny "Epifania" oraz Mormoni.

Od średniowiecza żyli także w Bydgoszczy i Fordonie Żydzi, którzy zbudowali własne obiekty kultu religijnego (synagogi). Okazała (największa w prowincji poznańskiej) synagoga bydgoska została zburzona przez hitlerowców w 1940 r. Starsza synagoga w Fordonie przetrwała dlatego, że Niemcy urządzili w niej kino. Od 2007 r. jest ona adaptowana na centrum kultury. W mieście znajduje się cmentarz żydowski.

Cmentarze

W Bydgoszczy znajduje się również kilkanaście cmentarzy, zabytkowych, komunalnych, parafialnych, bądź innych wyznań. Najstarsze dwa cmentarze pochodzą: z końca XVIII wieku (cmentarz św. Jana) i z 1809 r. (cmentarz Starofarny), zaś większość założono w okresie międzywojennym. W mieście znajdują się także cmentarze ofiar męczeństwa: powojenny (utworzony w 1946) cmentarz Bohaterów Bydgoszczy oraz ukryty w lesie w Smukale cmentarz Bohaterów II wojny światowej (0,2 ha). Najważniejszym ośrodkiem martyrologii bydgoskiej jest jednak fordońska Dolina Śmierci, miejsce masowego pochówku mieszkańców Bydgoszczy i okolic, wymordowanych przez Niemców podczas II wojny światowej. Na pięciu cmentarzach istnieją kwatery żołnierskie, w których spoczywa ok. 3,5 tys. żołnierzy: polskich, rosyjskich i francuskich, poległych w wyniku działań wojennych w okresie 1870-1945.

Komunikacja

Bydgoszcz jako węzeł komunikacyjny – rys historyczny

Rozwój historyczny Bydgoszczy ściśle związany jest z jej korzystnym położeniem na skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych. W okresie prehistorycznym i staropolskim najważniejsze znaczenie miał kierunek południkowy. Rozwój osady umożliwiło położenie na szlaku bursztynowym, a później na lądowym szlaku śląsko-pomorskim. Wyrazem dużego znaczenia komunikacyjnego grodu bydgoskiego była budowa przed 1250 r. stałego mostu przez Brdę, gdzie pobierano opłaty celne. W wiekach XIV-XVII kluczowym czynnikiem miastotwórczym Bydgoszczy był rozwój handlu zbożem i drewnem na wodnym szlaku Wisły do Gdańska. Wiąże się z tym budowa licznych spichlerzy w mieście, powstanie najstarszego na terenie Korony cechu szyprów oraz wzrost liczby mieszkańców. Po zagarnięciu miasta przez Prusy w 1772 r. i budowie Kanału Bydgoskiego (1774 r.) większego znaczenia nabrał kierunek równoleżnikowy. Śródlądowa droga wodna Wisła-Odra stała się konkurencją dla transportu morskiego przez Gdańsk. Przez cały wiek XIX i początek XX w. przewóz towarów rzekami osiągał w Bydgoszczy swoje apogeum. Na początku XX w. przez Kanał Bydgoski przechodziła jedna trzecia całego dowozu drewna do Niemiec, a nad Brdą powstał port rzeczny ze stocznią oraz jeden z największych w Niemczech portów drzewnych.

Od 1851 r. nowym czynnikiem miastotwórczym stała się dla Bydgoszczy kolej, z uwagi na lokalizację węzła Pruskiej Kolei Wschodniej. W 1862 r. zbudowano Kolej Warszawsko-Bydgoską, która do 1877 r. (otwarcia Kolei Nadwiślańskiej) stanowiła jedyne połączenie północnych Niemiec z Rosją. Przez 20 lat do lat 70. XIX w. Bydgoszcz była między Poznaniem, a Gdańskiem jedynym tak dużym węzłem kolejowym, przez który przechodził w całości tranzyt z Królestwa Kongresowego, Rosji, Królewca i Gdańska do Berlina.

W 1849 r. zlokalizowano w mieście pierwszą w Europie i na świecie państwową Dyrekcję Kolei, która stała się najbardziej prestiżową instytucją, jaka została zlokalizowana w Bydgoszczy w XIX wieku. Do 1895 r. dyrekcja zarządzała Pruską Koleją Wschodnią, obejmując swym zasięgiem prowincje: Prusy Zachodnie, Prusy Wschodnie, Poznańskie i Pomorze Zachodnie (później ograniczyła się do części tego obszaru). Dodatni wpływ kolei dotyczył zarówno rozwoju przemysłu i handlu w Bydgoszczy w okresie rewolucji przemysłowej (m.in. powstały najstarsze w Polsce Warsztaty Naprawy Kolei, dziś holding PESA), jak również rozwoju budownictwa mieszkaniowego (Śródmieście). Do 1914 r. wzniesiono w Bydgoszczy 10 mostów na Brdzie i Kanale Bydgoskim oraz najdłuższy w Niemczech kratownicowy most przez Wisłę o długości 1,35 km.

Po powrocie Bydgoszczy do Polski w 1920 r. ponownego znaczenia nabrał południkowy kierunek komunikacyjny. W 1933 r. Bydgoszcz stała się węzłem i siedzibą dyrekcji magistrali węglowej Śląsk-Gdynia – największej inwestycji komunikacyjnej II Rzeczypospolitej. Oprócz tego nadal duże znaczenie miał transport wodny, a także podjęto przewozy lotnicze (loty cywilne do Warszawy, Lwowa i Wilna).

W okresie powojennym korzystne położenie komunikacyjne nadal przyczyniało się do rozwoju miasta. Jednakże w nowym układzie granic Polski, osłabiona została rola Bydgoszczy jako bezpośredniego zaplecza komunikacyjnego Gdyni i Gdańska. W konsekwencji w latach 70. planowaną autostradę A1 odsunięto od Bydgoszczy na rzecz Torunia, mimo że wymagało to budowy dwóch przepraw przez Wisłę w odległości zaledwie 50 km. W latach 60. powstała południowa obwodnica drogowa miasta, zmodernizowano linie kolejowe oraz miejski układ komunikacyjny. Kolejowa magistrala węglowa nadal spełniała funkcję głównej tranzytowej linii towarowej służącej do zaopatrywania portów Trójmiasta. Mimo, że spadło znaczenie gospodarcze drogi wodnej Wisła-Odra, w Bydgoszczy istniało jedno z większych w Polsce przedsiębiorstw żeglugowych „Żegluga Bydgoska”. Przez cały okres powojenny prowadzono połączenia lotnicze z Gdańskiem i Warszawą, a w 2000 r. wprowadzono połączenia międzynarodowe.

Tranzyt (drogi przebiegające przez miasto)

Bydgoszcz położona jest na trasie paneuropejskiego korytarza transportowego VIa, którym przebiega trasa międzynarodowa E261 (droga krajowa nr 5).

W Rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie sieci autostrad i dróg ekspresowych przewiduje się poprowadzenie przez Bydgoszcz dwóch dróg ruchu szybkiego. Przez miasto przebiegają:

• drogi ekspresowe

S5 – w budowie: Nowe Marzy – Wrocław S10 – planowana: Szczecin – Płońsk

• drogi krajowe:

5E261 – ze Świecia do Lubawki, łączy Bydgoszcz z Poznaniem i Wrocławiem, oraz pośrednio z Gdańskiem poprzez autostradę A1, z którą łączy się w węźle „Nowe Marzy”, 45 km na północ od Bydgoszczy; 10 – z Lubieszyna do Płońska, prowadzi południową obwodnicą miasta, łącząc się z autostradą A1 w węźle „Czerniewice” ok. 40 km na wschód od granic miasta; łączy Bydgoszcz ze Szczecinem, Toruniem i Warszawą; 80 – z Pawłówka do Lubicza, wzdłuż północnego brzegu Wisły łączy Bydgoszcz z Toruniem; 25 – z Bobolic do Oleśnicy, łączy Bydgoszcz z Koninem i Kaliszem, oraz pośrednio z Koszalinem i Słupskiem

• drogi wojewódzkie:

223 – 7-kilometrowy odcinek łączący drogę nr 10 w Białych Błotach z drogą nr 80 w Bydgoszczy, 256 – 16-kilometrowy odcinek łączący drogę nr 5 w Trzeciewcu z drogą nr 80 w Bydgoszczy (Fordonie), 244 – Kamieniec-Bożenkowo-Strzelce Dolne, część naturalnej północnej obwodnicy miasta (nie dochodzi do granic miasta), 249 – Czarnowo-Solec Kujawski, obecnie brakuje stałej przeprawy przez Wisłę (nie dochodzi do granic miasta), 394 – Przyłubie-Solec Kujawski-Bydgoszcz (Łęgnowo).

Natężenie ruchu na wjazdach i wyjazdach z miasta wynosi 98,6 tys. pojazdów na dobę (pomiar ruchu z 2005 r.), w tym 13,5% pojazdów ciężkich. Tranzyt na wylotach wynosi ok. 30% ruchu całkowitego, co znaczy że większość kierowców znajduje w Bydgoszczy punkt docelowy. Spośród 9 głównych dróg wylotowych z Bydgoszczy, największy ruch dobowy pojazdów stwierdzono na wylocie południowym i północnym (5, 20 tys., pomiar ruchu z 2005 r.)

Przebudowy dróg

W latach 2006-2007 dokonano przebudowy do parametrów drogi ekspresowej 5-km odcinka drogi nr 5 Bydgoszcz-Stryszek. Powstały dwa bezkolizyjne węzły: ”Lotnisko” i „Stryszek”. W latach 2008-2010 powstał 11-km dwujezdniowy odcinek drogi ekspresowej S5S10 na południowej obwodnicy miasta wraz z węzłem „Białe Błota”. Od 2009 r. trwają prace projektowe, dotyczące budowy drogi ekspresowej S5, tzw. przejścia przez Bydgoszcz.

Kolej

Bydgoski Węzeł Kolejowy tworzą trzy linie kolejowe znaczenia państwowego oraz trzy linie lokalne. Wśród linii znaczenia państwowego znajdują się:

• międzynarodowa linia tranzytu nr 131 (C-E 65/1) – węglowa magistrala kolejowa Chorzów Batory – Tczew, łącząca Śląsk z portami w Gdańsku i Gdyni. Przebiega ona przez miasto na kierunku południe-północ, umożliwiając połączenie z Trójmiastem i południem kraju;
• linia magistralna nr 18: Piła – Bydgoszcz – Toruń – Włocławek – Kutno (dawna Kolej Warszawsko-Bydgoska). Umożliwia ona połączenie Bydgoszczy z Warszawą oraz pośrednio ze Szczecinem i Berlinem;
• obwodnica towarowa nr 201 na odcinku Nowa Wieś Wielka – Bydgoszcz – Maksymilianowo. Zbudowana w latach 1928-1930, omija stację Bydgoszcz Główna od wschodu.

Linie lokalne w Bydgoszczy to:

• linia kolejowa nr 201 na odcinku Maksymilianowo – Kościerzyna – Gdynia;
• linia kolejowa nr 209: Bydgoszcz – Chełmża – Kowalewo Pomorskie;
• linia kolejowa nr 356: Bydgoszcz – Kcynia – Gołańcz – Poznań.

Linie nr 131 i 201 znajdują się w VI paneuropejskim korytarzu transportowym oznaczonym numerem C-E65. Są one jedynymi liniami kolejowymi w regionie kujawsko-pomorskim o znaczeniu międzynarodowym, ponieważ ujęto je w umowie europejskiej AGTC o Ważniejszych Międzynarodowych Liniach Tranzytu Kombinowanego i Obiektach Towarzyszących. Koncentrują one ruch pasażerski (nr 131) i towarowy (nr 201) w kierunku północ-południe. Linia nr 18 umożliwia natomiast transport w kierunku wschód-zachód-południe. Wszystkie linie na terenie miasta są zelektryfikowane, z wyjątkiem linii nr 209 i 356.

Większość linii kolejowych wymaga natychmiastowej modernizacji. Trasę z Toruniem ma połączyć linia SKM pod nazwą BiT-City. Docelowa prędkości ma wynieść 160 km/h.

W granicach administracyjnych miasta znajduje się pięć dworców kolejowych: Główna, Leśna, Wschód, Bydgoszcz Emilianowo (nieczynny) i Bydgoszcz Fordon a także 9 przystanków kolejowych. Najbardziej obciążona przewozami pasażerskimi jest stacja Bydgoszcz Główna, odprawiająca ok. 90% podróżnych. Stacja ta jako jedyna w województwie kujawsko-pomorskim jest zaliczona, obok 14 innych dworców w Polsce do kategorii A, co oznacza roczną odprawę podróżnych powyżej 2 mln.

Komunikacja lotnicza

Międzynarodowy port lotniczy

Międzynarodowy Port Lotniczy im. Ignacego Jana Paderewskiego Bydgoszcz-Szwederowo (kod ICAO: EPBY), zlokalizowany jest 3,5 km na południe od centrum Bydgoszczy. Jego zaletą oprócz bliskości do centrum, jest powiązanie z siecią dróg ruchu szybkiego (węzeł „Lotnisko” na drodze ekspresowej S5, na wylocie z miasta). Połączenie z miastem zapewnia autobusowa linia nr 80. W ramach projektu BiT-City planowane jest przedłużenie linii kolejowej do lotniska.

Lotnisko w Bydgoszczy zostało zbudowane w czasach I wojny światowej, a weszło do użytku cywilnego w 1929. Obecnie posiada ono utwardzoną drogę startową o wymiarach 2500 × 60 m i jest 10. najruchliwszym portem lotniczym kraju. Od 2004 r. posiada ono nowoczesny terminal pasażerski. W 2008 r. odprawiono w porcie ok. 280 tys. pasażerów. Zgodnie z planem rozbudowy na lata 2007-2013, przewidywane jest przedłużenie drogi startowej i drogi kołowania, modernizacja oświetlenia nawigacyjnego, oraz rozbudowa płyty postojowej samolotów i utworzenie miejsca do ich odlodzenia. Planowane jest włączenie portu do transeuropejskiej sieci TEN-T.

Port lotniczy obsługują loty rejsowe linii Ryanair, a od 26 listopada 2010 r. również Polskich Linii Lotniczych LOT połączenie z Warszawą. Odprawiane są także letnie loty czarterowe, towarowe (ok. 500 t w 2008 r.) i loty lotnictwa ogólnego (ang.: general aviation).

Lotnisko aeroklubowe

Bydgoszcz posiada również drugie lotnisko, Bydgoszcz-Biedaszkowo (kod ICAO: EPBD), będące w posiadaniu Aeroklubu Bydgoskiego i funkcjonujące jako stacjonarna baza śmigłowca LPR-u i lotnisko lotnictwa ogólnego. Lotnisko znajduje się w tym samym kompleksie co Międzynarodowy Port Lotniczy, z oddzielnym dojazdem i wejściem głównym od strony Biedaszkowa. Lotnisko posiada nieczynną betonową drogę startową na kierunku 13/31 o wymiarach 1000 × 50 metrów. Używane są oboczne pasy trawiaste o wymiarach 650 × 100, 650 × 100 i 590 × 100 m. Współrzędne geograficzne lotniska (środek nieczynnego betonowego pasa): 53°06′11″N 17°57′20″E / 53.10306, 17.95556.

Drogi wodne

W Bydgoszczy krzyżują się korytarze wodne wschodnio- i zachodnioeuropejskiego systemu śródlądowych dróg wodnych. Są to drogi

• E-40 Dolna Wisła (Morze Bałtyckie-Gdańsk-Bydgoszcz-Warszawa-Bug-Dniepr-Morze Czarne);
• E-70 (Morze Północne-Antwerpia-Berlin-Bydgoszcz-Kaliningrad-Kłajpeda). Fragmentem tej drogi jest odcinek Odra-Wisła, spławny dzięki Kanałowi Bydgoskiemu.

Przez terytorium miasta przepływają trzy skanalizowane cieki wodne, którymi możliwy jest transport wodny – zarówno o charakterze gospodarczym, jak i turystycznym: Wisła (14,4 km), Brda (skanalizowane 14,4 km) oraz Kanał Bydgoski (6,5 km).

Obecne wykorzystanie transportowe dróg wodnych w obrębie Bydgoszczy jest niewielkie, natomiast co roku wzrasta ich znaczenie turystyczne. Od 2005 r. na Brdzie kursuje tramwaj wodny o charakterze środka komunikacji publicznej (z rozkładem jazdy i biletami ZDMiKP). Planowana jest budowa infrastruktury nabrzeżnej wg nagrodzonego w konkursach krajowych Planu Rewitalizacji i Rozwoju Bydgoskiego Węzła Wodnego.

Komunikacja miejska

Obsługę komunikacji zbiorowej w Bydgoszczy, na zlecenie ZDMiKP, świadczy kilka firm. Wiodącym przewoźnikiem są Miejskie Zakłady Komunikacyjne MZK Bydgoszcz. Linie miejskie obsługują również: PKS Bydgoszcz spółka z o.o., Mobilis sp. z o.o. oraz prywatni przewoźnicy. Świadczą oni usługi busowe. W Bydgoszczy istnieje 38 linii autobusowych komunalnych oraz kilka prywatnych. Po mieście poruszać się można również 8 liniami tramwajowymi oraz tramwajem wodnym.

Władze miasta stawiają na rozwój połączeń tramwajowych. W 2010 r. rozpoczęto budowę nowej trakcji do Dworca PKP oraz projekt tramwaju do Fordonu.

Unowocześniany jest tabor autobusowy oraz tramwajowy. Od marca 2007 roku z bydgoskich ulic zniknęły autobusy marki Ikarus, zaś w 2008 r. pojawiły się dwa nowe tramwaje niskopodłogowe z bydgoskich zakładów PESA.

Komunikacja dalekobieżna

Bydgoszcz jest ważnym przystankiem dalekobieżnych kursów zbiorowej komunikacji samochodowej. Do kilku miast, m.in. Warszawy, Kołobrzegu, Szczecina, Gorzowa Wielkopolskiego kursują autobusy Polskiego Expressu oraz Komfort Busu. Z kolei PKS utrzymuje komunikację dalekobieżną m.in. do miast: Łódź, Chojnice, Słupsk, Koszalin, Grudziądz, Elbląg, Gniezno, Poznań, Wrocław, Katowice, Płock, Ostrołęka, Białystok, Warszawa, Ustka, Piła, Konin i innych, nie licząc mniejszych miejscowości w regionie bydgoskim.

Infrastruktura komunikacyjna oraz obiekty inżynierskie

W Bydgoszczy znajduje się 655 km dróg, z czego 37 km przypada na drogi krajowe, 8 km na wojewódzkie i 122 km na powiatowe. Tranzyt na kierunku wschód-zachód został przejęty przez południową obwodnicę miasta (droga krajowa nr 10), natomiast przemieszczanie w kierunku – północ-południe przejmuje droga S5. W 2008 r. 69% dróg miejskich posiadało nawierzchnię ulepszoną. Wyznaczonych i oznakowanych jest ok. 50 km dróg dla rowerów.

Na terytorium miasta znajduje się 68 obiektów inżynierskich:

• 26 mostów,
• 23 wiadukty,
• 15 kładek dla pieszych,
• 2 przejścia podziemne,
• 2 tunele dla pieszych.

Największym z obiektów jest most przez Wisłę im. Rudolfa Modrzejewskiego, którzy ma długość 1 km. Natomiast najstarszym zachowanym obiektem są mosty kolejowe przez Brdę z 1851 r.

Wypożyczalnie samochodów

Obecnie w Bydgoszczy działa szereg wypożyczalni samochodów, w tym agencje o zasięgu międzynarodowym.

Gospodarka

Bydgoszcz jest ósmym miastem pod względem liczby mieszkańców w kraju i największym w regionie ośrodkiem gospodarczym. Jednym z większych miejscowych przedsiębiorstw są Pojazdy Szynowe PESA S.A., produkujące tramwaje i szynobusy dla wielu polskich miast.

W miejscowości działały Państwowe Gospodarstwa Rolne – Państwowe Gospodarstwo Ogrodnicze Bydgoszcz i Państwowe Gospodarstwo Rybackie Bydgoszcz.

Firmy lokalne

Siedzibę swojego oddziału posiada w Bydgoszczy również jedna z największych instytucji finansowych na świecie JP Morgan Chase.

W 2004 uruchomiono Bydgoski Park Przemysłowo-Technologiczny (powierzchnia 283 ha), miejsce atrakcyjne dla prowadzenia działalności gospodarczej (ulgi w podatkach, ochrona, dostępne media i tereny, linia kolejowa Chorzów Batory – Tczew (magistrala węglowa), DK5, DK10, przyszłe drogi ekspresowe S10 i S5, port lotniczy Bydgoszcz z rejsami do portów przesiadkowych).

Targi

Bydgoszcz obecnie jest silnym ośrodkiem targowym w Polsce. Odbywają się tu największe i najważniejsze w Polsce targi branży wodociągowej WOD-KAN organizowane przez Izbę Gospodarczą Wodociągi Polskie. Ostatnia edycja targów zgromadziła rekordową liczbę ponad 400 wystawców. Dodatkowo w Bydgoszczy regularnie odbywają się targi Interpiek-Polgastro – spożywcze i szereg innych imprez targowych. W Maju 2009 r. ukończono na terenie LPKiW 5 nowoczesnych hal wystawienniczych w których odbyły się XVII Międzynarodowe Targi „WOD-KAN” 2009.

Kultura

Tradycje kulturalne

Bydgoszcz jest liczacym się w kraju ośrodkiem kultury, a zwłaszcza muzycznej. Tradycje teatru miejskiego sięgają XVII wieku, kiedy to w kolegium jezuitów wybudowano salę teatralną. W 1824 r. wzniesiono stały budynek teatru, przebudowany w 1895 r. do monumentalnej formy przez architekta Heinricha Seelinga z Berlina. Bydgoskie Konserwatorium Muzyczne powstało w 1904 r., a w latach 1905-1945 istniała tu znana w Europie i na świecie Fabryka Pianin i Fortepianów Brunona Sommerfelda, liczne orkiestry oraz chóry zarówno niemieckie ("Gesangverein", "Liedertafel"), jak i polskie ("św. Wojciech", "Halka", "Moniuszko"). W 1880 r. udostępiono pierwsze zbiory muzealne, w 1884 założono Bibliotekę Ludową, a w 1903 r. – Bibliotekę Miejską, w 1913 r. ośrodek kształcenia artystycznego, a w 1909 r. – pierwsze kino. Ośrodkiem polskiego życia kulturalnego był założony w 1907 r. Dom Polski, zniszczony w 1919 r. przez niemiecki Grenzschutz. Repolonizacja miasta dokonana w dwudziestoleciu międzywojennym doprowadziła do wytworzenia nowej polskiej elity kulturalnej w latach 30. XX w., rozwoju polskiego życia teatralnego, muzycznego, plastycznego, literackiego oraz rozwoju czasopiśmiennictwa. Po dramatycznym epizodzie II wojny światowej, trwał nadal proces rozwoju kulturalnego głównie pod względem instytucjonalnym. W latach 50. XX w. założono dwie instytucje muzyczne: Filharmonię Pomorską oraz Operę i Operetkę. Od 1974 r. istnieje Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy.

Stan obecny

W 2011 r. w Bydgoszczy czynnie działało ponad 80 organizacji, stowarzyszeń, fundacji zajmujących się szeroko rozumianą działalnością kulturalną. Osiem instytucji kultury korzysta z dotacji samorządu terytorialnego szczebla gminnego i wojewódzkiego. Są to: Opera Nova, Filharmonia Pomorska im. Ignacego Jana Paderewskiego, Teatr Polski im. Hieronima Konieczki, Wojewódzki Ośrodek Kultury i Sztuki "Stara Ochronka", Miejski Ośrodek Kultury, Galeria Miejska bwa, Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego i Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Witolda Bełzy. Uzupełnieniem oferty bydgoskich instytucji kultury jest działalność Akademii Muzycznej, Pałacu Młodzieży, młodzieżowych domów kultury, kilkunastu galerii sztuki, muzeów oraz stowarzyszeń i fundacji, których propozycje kulturalne łączą w sobie różne, często niekonwencjonalne dziedziny twórczości artystycznej. Do najbardziej znanych należą Stowarzyszenie Artystyczne "Mózg", Klub Eljazz, Fundacja Kultury Yakiza oraz Art House.

W 2010 r. Bydgoszcz kandydowała do tytułu Europejskiej Stolicy Kultury 2016. Doświadczenia zebrane podczas opracowywania aplikacji zaprocentowały zakotwiczeniem procesu rozwoju miasta w kulturze i poprzez kulturę, co wyrażono podczas I Bydgoskiego Kongresu Kultury, obradującego w 2011 r.

Filharmonia Pomorska

Filharmonia Pomorska im. I. J. Paderewskiego istnieje od 1953 r. Sala koncertowa (920 osób) zaliczana jest pod względem akustycznym do najlepszych w Europie, co potwierdzają opinie znanych twórców i krytyków muzycznych. Z uwagi na fenomen akustyki, cieszy się zainteresowaniem sławnych artystów. Na bydgoskiej estradzie występowało wiele światowych sław, m.in. Artur Rubinstein, Benjamin Britten, Witold Małcużyński, Luciano Pavarotti, Shlomo Mintz, Mischa Maisky, Kevin Kenner, Kurt Masur, Kazimierz Kord, Jerzy Maksymiuk i Antoni Wit. W ostatnich latach gościły tu również znakomite zespoły, np.: Orkiestra Symfoniczna Radia BBC, Narodowa Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia i inne.

Opera Nova

Opera Nova, istniejąca od 1956 r., w roku 1974 rozpoczęła budowę gmachu, składającego się z trzech kręgów, położonego nad Brdą. Opera Nova stała się kulturalna wizytówką Bydgoszczy na świecie. Mimo niedługiej historii, w Operze odnosiły pierwsze sukcesy i zaczynały wielką karierę uznane dziś primadonny, np. Barbara Zagórzanka i Bożena Betley-Sieradzka, jak też śpiewacy: Józef Stępień, Florian Skulski i inni. Gościli tu najwięksi artyści operowi krajowi, np. Antonina Kawecka, Teresa Żylis-Gara, Wiesław Ochman, jak też zagraniczni. Występowały tu także całe zespoły: Opery Wrocławskiej, Teatrów z Leningradu, Moskwy, Kijowa, Mińska i Fundacji Glubenkiana z Lizbony.

Teatry

Teatr Polski im. Hieronima Konieczki z XVI-wiecznymi tradycjami, powstał w 1949 r. Kontunuował on działalność Teatru Miejskiego, którego okazały budynek zburzono w 1945 r. Od 2002 r. jest inicjatorem jedynego w Polsce Festiwalu Prapremier. W Bydgoszczy działa również kilka teatrów prywatnych: „Obok”, „Yakiza”, Teatr tańca Rozruch, plastyczny, słowa, Salon Młodych Twórców, oraz działają teatry alternatywne m.in. Teatr Pantomimy Dar. Ponadto przy Szkole Aktorskiej im. A. Grzymały-Siedleckiego istnieje Scena Prezentacji Teatralnych, która podejmuje szereg imprez ogólnopolskich: „Wiosna Teatralna”, „Peregrynacje z Melpomeną”, happeningi. W latach 1960-1986 r. funkcjonowała także druga scena teatralna: Teatr Kameralny.

Chóry

W Bydgoszczy funkcjonuje około 30 chórów: akademickich, parafialnych, świeckich i młodzieżowych. Większość z nich należy do bydgoskich oddziałów stowarzyszeń: Polskiego Związku Chórów i Orkiestr oraz Federacji Caecilianum. Bydgoskie Towarzystwo Śpiewu "Halka" funkcjonujące nieprzerwanie od 1883 r. zalicza się do najstarszych chórów w Polsce.

Orkiestry

Pierwsza orkiestra symfoniczna powstała w Bydgoszczy w 1938 r., kierowana przez Alfonsa Rezlera. Reaktywowana w 1945 r. Miejska Orkiestra Symfoniczna' została przekształcona w 1953 r. w Orkiestrę Symfoniczną Filharmonii Pomorskiej. Niezależnie od tego w latach 1946-1955 istniała Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia w Bydgoszczy, która tworzyła na żywo oprawę muzyczną dla audycji Polskiego Radia nadawanych z Bydgoszczy. Kolejne orkiestry: symfoniczne, kameralne i dęte powstawały od lat 60. i związane były z rozwojem szkolnictwa średniego i muzycznego. W 2011 r. w Bydgoszczy funkcjonuje ponad 10 orkiestr, z których kilka ma charakter zawodowy (Filharmonia, Opera, Akademia Muzyczna), a inne amatorskie zrzeszone są w Polskim Związku Chórów i Orkiestr.

Kluby muzyczne

W Bydgoszczy znajduje się blisko 40 klubów muzycznych. Klub Mózg założony przez Jacka Majewskiego i Sławomira Janickiego był jednym z ośrodków powstania tzw. muzyki yassowej, ważnej dla współczesnej kultury europejskiej. Z „Mózgiem” związani są tacy artyści jak Tomasz Gwinciński, Tymon Tymański, Marcin Świetlicki, Jerzy Mazzoll, Kazik Staszewski i wielu innych artystów polskich i zagranicznych.

Muzea

Wśród muzeów bydgoskich największym jest regionalne Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego (od 1923), zajmujące kilka budynków w mieście, m.in. spichlerze nad Brdą i na Wyspie Młyńskiej. W Bydgoszczy działa też Muzeum Wojsk Lądowych specjalizujące się w dokumentowaniu najnowszej (XIX-XX w.) polskiej historii wojskowej, a w szczególności historii Pomorskiego Okręgu Wojskowego, Eksploseum, prezentujące zagadnienia związane z materiałami wybuchowymi i historią DAG Fabrik Bromberg oraz kilkanaście innych jednostek muzealnych.

W mieście działa wiele galerii sztuki, dwie orkiestry symfoniczne i kameralna oraz chóry. O bydgoskiej kulturze świadczą również biblioteki (m.in. Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna z bogatym zbiorem woluminów z XV-XIX wieku i starodruków niemieckich), domy kultury, kluby muzyczne (wraz ze słynnym bydgoskim „Mózgiem” i „Kuźnią”) czy kina.

Kina

W Bydgoszczy funkcjonują dwa mulipleksy: Multikino (10 sal) oraz Cinema City (13 sal) w Focus Mall Bydgoszcz. W budowie znajduje się multipleks w Fordonie (5-6 sal). Ofertę uzupełniają Kino-Teatr Adria, obiekt w Pałacu Młodzieży oraz kino w Domu Jubileuszowym CKK „Wiatrak” w Fordonie (w budowie).

Stowarzyszenia

Najważniejszą organizacją prowadzącą działalność regionalną jest Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy powołane w 1923 roku. Kontynuuje ono tradycje powstałego w 1832 r. Towarzystwa Upiększania Miasta Bydgoszczy. TMMB wydaje wiele wydawnictw poświęconych miastu (m.in. monumentalny wielojęzyczny album „Bo to jest Bydgoszcz”, album „Papież Jan Paweł II w Bydgoszczy”, „Muzyczna Bydgoszcz” oraz periodyki: „Kronika bydgoska” – od 1967 – i „Kalendarz bydgoski” – od 1968), organizuje liczne koncerty, konkursy dla bydgoszczan, troszczy się o ochronę miejsc pamięci i zabytków. Za pomocą szkolnych kół popularyzuje wiedzę o tradycjach Bydgoszczy wśród młodych mieszkańców miasta. W Bydgoszczy funkcjonują także inne stowarzyszenia popularyzujące kulturę innych krajow i regionow świata m.in.: Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Francuskiej, Towarzystwo Polsko-Austriackie, Włoskie, Niemieckie, Nigeryjskie, Norweskie, Koreańskie i wiele innych.

Festiwale

W Bydgoszczy odbywa się kilkadziesiąt cyklicznych festiwali i przeglądów kulturalnych o zasięgu ogólnopolskim i międzynarodowym. Najstarsze festiwale bydgoskie są organizowane przez Filharmonię Pomorską: Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Ignacego Jana Paderewskiego (1961), Bydgoski Festiwal Muzyczny (1962) i kongres Musica Antiqua Europae Orientalis (1966). Pokaźne tradycje posiadają także organizowane przez Pałac Młodzieży: Ogólnopolski Konkurs Chórów a Cappella Dzieci i Młodzieży oraz Bydgoskie Impresje Muzyczne (1977).

Markę w kraju i za granicą wypracowały także takie festiwale jak: Międzynarodowy Konkurs Młodych Pianistów Arthur Rubinstein in memoriam organizowany przez Zespół Szkół Muzycznych, Bydgoski Festiwal Operowy, Artpop Festival Złote Przeboje Bydgoszcz, Festiwal Laureatów Konkursów Muzycznych, Festiwal Prapremier, Camera Obscura czy Pejzaż bez Ciebie – Festiwal Twórczości Niezapomnianych Artystów Polskich.

Miejski Ośrodek Kultury w Bydgoszczy organizuje m.in. festiwale: Międzynarodowy Festiwal Harmonijki Ustnej, na który zjeżdżają się wielbiciele tego instrumentu z całej Polski oraz największą imprezę literacką w regionie Festiwal Książki - Bydgoski Trójkąt Literacki, zaś Wojewódzki Ośrodek Kultury – Bydgoszcz Buskers Festiwal - Międzynarodowe Spotkania Artystów Ulicznych. Bydgoscy perkusiści mają także swój festiwal – są nim Bydgoskie Drums-Fuzje. W mieście odbywają się festiwale filmowe: Never seen in Bydgoszcz i AFF-Era Filmowa oraz przegląd kina niezależnego OFF-Era Filmowa. Od 2010 w Bydgoszczy ma także swoją siedzibę największy na świecie festiwal poświęcony sztuce operatorów filmowych: Camerimage.

Gwara bydgoska

W 2008 na temat gwary miejskiej Bydgoszczy prof. Andrzej Stanisław Dyszak wydał (nakładem TMMB) „Jak mówili bydgoszczanie. Mały słownik gwary bydgoskiej”. Literackim świadectwem gwary jest książka Jerzego Sulimy-Kamińskiego „Most królowej Jadwigi”.

Edukacja i nauka

Szkolnictwo wyższe

W 2011 r. w Bydgoszczy istniało 16 jednostek szkolnictwa wyższego, w tym 9 uczelni wyższych (4 publiczne i 5 niepublicznych), 3 uczelnie teologiczne, w tym dwie będące sekcjami Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz 4 wydziały zamiejscowe uczelni publicznych i niepublicznych z Poznania, Torunia i Łodzi. Dodatkowo funkcjonowały dwa Nauczycielskie Kolegia Języków Obcych, które oferowały dyplomy uczelni patronackich (Uniwersytet Poznański, Warszawski i Gdański). W Bydgoszczy znajdują się jedyne w województwie kujawsko-pomorskim publiczne uczelnie – techniczna, artystyczna i medyczna.

Uczelnie publiczne

W Bydgoszczy działają cztery wyższe uczelnie publiczne, z których największą jest Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, na którym studiuje ponad 14 tys. studentów. Oferuje on 30 kierunków i ok. 60 specjalności na pięciu wydziałach: Humanistycznym, Pedagogiki i Psychologii, Matematyki, Fizyki i Techniki, Nauk Przyrodniczych oraz Administracji i Nauk Społecznych.

Drugą pod względem liczby studentów (ponad 9 tys. w 2010 roku), ale też i najstarszą (1951) jest Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich – największa i najbardziej utytułowana uczelnia techniczna w województwie. Oferuje 13 kierunków i ok. 40 specjalności na 7 wydziałach: Budownictwa i Inżynierii Środowiska, Inżynierii Mechanicznej, Rolnictwa i Biotechnologi, Technologii i Inżynierii Chemicznej, Telekomunikacji i Elektrotechniki, Biologii i Hodowli Zwierząt, Zarządzania oraz w Instytucie Matematyki i Fizyki.

Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego to państwowa uczelnia artystyczna. Kształci przyszłych artystów muzyków, kompozytorów, instrumentalistów, wokalistów, dyrygentów, na 4 wydziałach: Kompozycji, Teorii Muzyki i Reżyserii Dźwięku,Instrumentalnym, Wokalno-Aktorskim oraz Dyrygentury Chóralnej i Edukacji Muzycznej.

W Bydgoszczy znajduje się też Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika – wydzielona część toruńskiego Uniwersytetu, ukierunkowana na kształcenie studentów w naukach medycznych. Stanowi ona pod względem liczby kadry naukowej ok. jednej czwartej potencjału całego UMK. Uczelnia ta powstała w 1975 r. jako bydgoska filia Akademii Medycznej w Gdańsku, usamodzielniona w 1984 r. jako Akademia Medyczna im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, w 2004 r. włączona w struktury UMK z zachowaniem własnego patrona i siedziby w Bydgoszczy. Kształci się na niej 4,77 tys. studentów na 3 wydziałach: Lekarskim, Farmaceutycznym i Nauk o Zdrowiu. Baza uczelni opiera się również o kliniki zlokalizowane w 7 szpitalach (w tym dwóch uniwersyteckich).

W mieście działają również filie innych państwowych uczelni, m.in. Ośrodek Studiów Wyższych Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Sekcja Studiów Teologicznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz dwie uczelnie teologiczne: Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Bydgoskiej oraz Wyższe Misyjne Seminarium Duchowne Zgromadzenia Ducha Świętego.

Uczelnie niepubliczne

Od 1998 r. nastąpił dynamiczny rozwój uczelni niepublicznych. Konsekwencją tego procesu jest ponad 35% udział studentów uczelni niepublicznych w ogólnej liczbie studiujących w Bydgoszczy w 2010 r. Spośród 6 niepublicznych szkół wyższych wyróżniają się trzy, zaliczane do czołówki w Polsce północnej: Wyższa Szkoła Gospodarki (zał. 1999 r., 3 wydziały, 17 kierunków studiów, 5,1 tys. studentów w 2010 r.), Kujawsko-Pomorska Szkoła Wyższa (zał. 2000 r., 5 wydziałów, 11 kierunków studiów, 5,6 tys. studentów w 2010 r.) oraz Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu Wydział Finansów i Zarządzania w Bydgoszczy (zał. 2007 r., 7 tys. studentów w Toruniu i Bydgoszczy). Pozostałe uczelnie niepaństwowe to: Wyższa Szkoła Środowiska (zał. 1998), Bydgoska Szkoła Wyższa (zał. 2004), Wyższa Szkoła Nauk o Zdrowiu (zał. 2005) oraz Wydziały Zamiejscowe: Wyższej Szkoły Informatyki w Łodzi (od 2001), Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi (od 2002), Wyższej Szkoły Zarządzania i Bankowości w Poznaniu (od 2007).

Instytuty naukowe

Bydgoszcz to również siedziba instututów naukowych oraz innych jednostek współpracujących z uczelniami wyższymi. Do najważniejszych jednostek naukowych, które posiadają swoje oddziały w Bydgoszczy należą: Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, Instytut Melioracji i Użytków Zielonych, Państwowy Instytut Weterynaryjny – Państwowy Instytut Badawczy, Instytut Biotechnologii Przemysłu Rolno – Spożywczego i inne. Protoplastą większości z tych jednostek są założone w 1903 r. Instytuty Rolnicze w Bydgoszczy.

Średnie szkoły artystyczne

• Państwowy Zespół Szkół Muzycznych im. Artura Rubinsteina ul. A. Szwalbego 1
• Zespół Szkół Plastycznych im. L. Wyczółkowskiego ul. Konarskiego 2
• Szkoła Aktorska im. Adama Grzymały-Siedleckiego ul. Dworcowa 81

Niższe szkolnictwo

Edukacja na niższych szczeblach (dane w roku szkolnym 2007/2008):

• szkoły ponadgimnazjalne 129:
  • dla młodzieży 86 (34 technika, 24 licea ogólnokształcące w tym jedno międzynarodowe „IB”, 12 liceów profilowanych i szkół artystycznych, 16 zasadniczych szkół zawodowych),
  • dla dorosłych 34,
  • szkoły specjalne 9,
• gimnazja 57 (w tym: 6 gimnazjów sportowych i szkół mistrzostwa sportowego),
• szkoły podstawowe 56 (w tym: 7 specjalnych, 4 sportowe i 1 artystyczna),
• przedszkola 77 (w tym: 30 placówek jednostek samorządu terytorialnego, 20 prywatnych, 19 oddziałów przedszkolne przy szkołach).

Media

Bydgoszcz jest ośrodkiem, w którym znajdują się siedziby większości środków masowego przekazu z zasięgiem na województwo kujawsko-pomorskie. Znajdują się tu: regionalny oddział Telewizji Polskiej (TVP Bydgoszcz), regionalna rozgłośnia radia publicznego (Polskie Radio Pomorza i Kujaw), największy w Polsce dziennik regionalny (Gazeta Pomorska) oraz liczne lokalne rozgłośnie radiowe, redakcje gazet i czasopism oraz portali internetowych. W 2008 r. wydano w Bydgoszczy 97 tytułów gazet i czasopism w nakładzie 58 tys. egzemplarzy (7. miejsce w kraju). Kilka czasopism posiada zasięg krajowy. Bydgoszcz jest także ośrodkiem wydawniczym, w którym co roku wydawanych jest kilkaset tytułów książek i broszur. Np w 2008 r. wydano w Bydgoszczy 349 tytułów w nakładzie 617 tys. egzemplarzy (9. miejsce w kraju). Połowa wydanych pozycji dotyczyła tematyki ogólnej i popularnej, zaś jedna trzecia – publikacji naukowych.

Opieka zdrowotna

W Bydgoszczy znajduje się 10 szpitali:

• miejski (Wielospecjalistyczny Szpital Miejski im. dr. Emila Warmińskiego)
• uniwersytecki (Szpital Uniwersytecki nr 1 im. dr. Antoniego Jurasza, Szpital Uniwersytecki nr 2 im. dr. Jana Biziela)
• wojskowy (10. Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką)
• dziecięcy (Wojewódzki Szpital Dziecięcy im. Józefa Brudzińskiego)
• zakaźny (Wojewódzki Szpital Obserwacyjno-Zakaźny)
• MSWiA (Zakład Opieki Zdrowotnej MSWiA)
• Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej ESKULAP – Szpital Chirurgii Jednego Dnia

Na szczególną uwagę zasługuje Centrum Onkologii im. prof. Franciszka Łukaszczyka (tzw. RCO), znajdujące się w dzielnicy Fordon. Słynie ono nie tylko z wielokrotnych wygranych w rankingach na najlepszy szpital w Polsce, lecz i z wysoce specjalistycznych badań z wykorzystaniem m.in. pierwszego w Polsce PET-CT (Pozytonowa emisyjna tomografia komputerowa).

W dzielnicy Opławiec, położonej w zachodniej części miasta, na skarpie nad Brdą znajduje się sanatorium Kujawsko-Pomorskiego Centrum Pulmonologii dla przewlekle chorych. To rzadki przypadek, by tak duże miasto jak Bydgoszcz miało na swoim terenie sanatorium.

Tradycja szkolnictwa medycznego jest w Bydgoszczy głęboko zakorzeniona. Już w 1951 powołano jako pierwszy w Polsce Zakład Doskonalenia Lekarzy, gdzie odbywały się szkolenia podyplomowe dla lekarzy z całego kraju. W 1971 przekształcono go w Zespół Nauczania Klinicznego w Bydgoszczy, a następnie w Filię Akademii Medycznej w Gdańsku). 1984 przyniósł Bydgoszczy pierwszy rok akademicki na Akademii Medycznej w Bydgoszczy, by w dokładnie 20 lat później, w 2004, przekształciła się ona w Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.

Pogotowie ratunkowe

W 1902 roku Zarząd Miejski postanowił utworzyć pogotowie ratunkowe. Zakupiony z budżetu miasta pojazd został przekazany do dyspozycji Miejskiej Straży Pożarnej, a jego miejscem pobytu stał się kościół Klarysek, zamieniony przez władze niemieckie na remizę strażacką. Obsługę pełnił woźnica i dwaj strażacy przeszkoleni w udzielaniu pierwszej pomocy. Przewożono nie tylko rannych w wypadkach, ale również chorych do szpitala i z powrotem do domu. Na terenie miasta obowiązywał zaprzęg jednokonny, a poza jego granicami dwukonny.

Wojewódzka Stacja Pogotowia Ratunkowego znajduje się przy ul. Produkcyjnej 13 w Fordonie. Na terenie miasta rozlokowanych jest 10 baz wyjazdowych karetek:

• stacja Markwarta (S2, P1, 7, 10, T1, 2)
• stacja Fordon (S4, P4)
• podstacja Czyżkówko (S3, P3)
• podstacja Wzgórze Wolności (S5, P8)
• podstacja Zachem (S1)
• podstacja Błonie (P2)
• podstacja Grudziądzka (P9)
• podstacja Glinki (P6)
• podstacja Fordońska (P11)
• podstacja Solec Kujawski (P5)

Sport i rekreacja

Istnieje rozbudowana infrastruktura sportowa, działalność prowadzi wiele klubów w różnorodnych dyscyplinach. Bydgoszcz posiada tradycje w sportach wodnych (wioślarstwie, kajakarstwie), sporcie żużlowym i lekkiej atletyce, a także pierwszą w województwie drużynę futbolu amerykańskiego Bydgoszcz Archers.

Od 1928 r. do 2008 r. bydgoszczanie zdobyli 25 medali olimpijskich, z tego 16 wioślarstwie i kajakarstwie.

W 2009 r. w najwyższej lidze rozgrywkowej występowali m.in. bydgoscy: siatkarze (Delecta), siatkarki (Centrostal), koszykarki (Artego), żużlowcy (BKS „Polonia”). Wyjątkowe sukcesy osiągają wioślarze: klub Bydgostia jest od 18 lat (1993-2011) nieprzerwanie drużynowym mistrzem Polski.

Od 1999 r. rozgrywane są w Bydgoszczy co roku międzynarodowe imprezy lekkoatletyczne. Miasto gościło już mistrzostwa świata juniorów młodszych w roku 1999 oraz mistrzostwa świata juniorów w roku 2008. W 2010 odbyły się tutaj mistrzostwa świata w biegach przełajowych.

Do największych obiektów sportowych w Bydgoszczy należą: hala sportowo-widowiskowa Łuczniczka, stadion piłkarsko-lekkoatletyczny „Zawisza” im. Zdzisława Krzyszkowiaka, stadion żużlowy „Polonia” oraz tor regatowy. W mieście znajduje się 10 przystani wioślarskich i kajakarskich, tor kajakarstwa górskiego oraz kilkanaście innych obiektów służących różnym dyscyplinom sportowym.

Polityka

Samorząd

Na czele Bydgoszczy (miasto na prawach powiatu) stoi Prezydent Miasta, Rafał Bruski. Wraz z 4 zastępcami stanowi on organ wykonawczy. Organem uchwałodawczym jest rada miasta składająca się z 31 radnych (na czele z przewodniczącym – Romanem Jasiakiewiczem).

Bydgoszcz jest członkiem Unii Metropolii Polskich i Związku Miast Polskich oraz Stowarzyszenia Eurocities – zrzeszającego duże miasta europejskie.

W Bydgoszczy od października 2007 działa Młodzieżowa Rada Miasta Bydgoszczy.

Parlamentarzyści

Przedstawiciele mieszkańców do polskiego parlamentu są wybierani spośród kandydatów z okręgu wyborczego Bydgoszcz.

Posłowie do Sejmu RP posiadający biura poselskie w mieście:

Anna Bańkowska (SLD), Eugeniusz Kłopotek (PSL), Tomasz Latos (PiS), Wojciech Mojzesowicz (PJN), Paweł Olszewski(PO), Teresa Piotrowska (PO), Radosław Sikorski (PO), Andrzej Walkowiak (PJN).

Senatorowie posiadający biura senatorskie w mieście:

Zbigniew Michał Pawłowicz (PO), Jan Rulewski (PO).

Posłowie do Parlamentu Europejskiego posiadających biura poselskie w mieście:

Janusz Zemke SLD, Tadeusz Zwiefka PO.

Placówki międzynarodowe

W Bydgoszczy znajdują się następujące konsulaty honorowe:

• Konsulat Honorowy Niemiec – od 24 lutego 2005 r. (Jarosław Włodzimierz Kuropatwiński).
• Konsulat Honorowy Belgii – od 30 czerwca 2008 r. (Stanisław Wroński)
• Konsulat Honorowy Czech – od 5 grudnia 2009 r. (Dariusz Zimny)
• Konsulat Honorowy Ukrainy – od 6 lipca 2011 r. (Zbigniew Walczak)
• Konsulat Honorowy Chorwacji – od 3 października 2011 r. (Henryk Maciejewski)

Współpraca zagraniczna

W 2006 r. Bydgoszcz miała podpisaną umowę o stosunkach partnerskich z 12 miastami na 3 kontynentach: 2 azjatyckimi (Ningbo i Pawłodar), 2 północnoamerykańskimi (Hartford i Tempe) oraz 8 europejskimi (Czerkasy, Kragujevac, Krzemieńczuk, Mannheim, Patras, Perth, Reggio Emilia, Wilhelmshaven).

Współpraca z włoskim Reggio Emilia rozpoczęła się już na początku lat 60. (umowę podpisano w 1962 roku), natomiast z serbskim (ówcześnie jugosłowiańskim) Kragujevacem na początku 70. (umowa z 1971). Te dwa miasta „od wieków” współpracują z Bydgoszczą, jednakże na początku lat 90. miasto podpisało zaczęło podpisywać umowy partnerskie z kolejnymi miastami: 1991 Mannheim, 1992 Tempe, 1996 Hartford, 1997 Pawłodar, 1998 Perth, 2000 Czerkasy, 2004 Krzemieńczuk i Patras, 2005 Ningbo oraz Wilhelmshaven 2006, które przez wiele lat łączył z Bydgoszczą status miast zaprzyjaźnionych.

Poza tym Bydgoszcz jest zaprzyjaźniona z 4 europejskimi miastami.

Miasta partnerskie Bydgoszczy

Miasta partnerskie
Miasto	Kraj	Data podpisania umowy
Czerkasy	Ukraina	13.09.2000
Hartford	USA	30.09.1996
Kragujevac	Serbia	23.07.1971
Krzemieńczuk	Ukraina	30.06.2004
Mannheim	Niemcy	26.11.1991
Ningbo	Chiny	28.12.2005
Patras	Grecja	8.10.2004
Pawłodar	Kazachstan	10.04.1997
Swansea	Wielka Brytania
Perth	Szkocja	9.05.1998
Pitesti	Rumunia	22.06.2007
Reggio Emilia	Włochy	12.04.1962
Wilhelmshaven	Niemcy	19.04.2006
Miasta zaprzyjaźnione
Arvika	Szwecja
Eindhoven	Holandia
Grenada	Hiszpania
Tuluza	Francja

Bydgoszcz jako garnizon wojskowy

W czasach I Rzeczypospolitej na zamku bydgoskim przebywała stała załoga wojskowa. Po 1657 bezpieczeństwo miastu zapewniała milicja municypalna.

Już w 1772 władze pruskie postanowiły ulokować w mieście stały garnizon wojskowy. Od 1847 Bydgoszcz jest siedzibą sztabu związku taktycznego szczebla drugiego lub pierwszego. Bydgoszcz była siedzibą 4 DP należącej do II Korpusu Armijnego. Po pruskim okresie w mieście zostało wiele budynków koszarowych i użyteczności publicznej.

W okresie międzywojennym Bydgoszcz nie zniknęła z wojskowej mapy Polski. W 1930 z Poznania do Bydgoszczy przeniesiono Ekspozyturę nr 3 Oddziału II Sztabu Generalnego, podlegającą referatowi Zachód w Warszawie. W garnizonie bydgoskim stacjonowały: jednostki 15 dywizji piechoty (15 DP) i Pomorska Brygada Kawalerii. Obie jednostki podlegały komendzie Okręgu Korpusu nr VIII w Toruniu. W maju 1939 przy 4 dywizjonie lotnictwa myśliwskiego detaszowanym z 4 pułku lotniczego z Torunia zorganizowano Wojskowy Ośrodek Spadochronowy WOS. Użytkowano istniejące koszary wojskowe, wybudowano także kilka nowych obiektów. We wrześniu 1937 miasto było świadkiem defilady 50 tys. żołnierzy przed Naczelnym Wodzem po zakończonych manewrach letnich. 3 września 1939 z bydgoskiego garnizonu wycofały się ostatnie oddziały Wojska Polskiego.

Po wojnie trwała rozbudowa infrastruktury wojskowej (powstało m.in. Osiedle Leśne – dla kadry POW) i zakładów produkujących na potrzeby obronności kraju. Obecnie Bydgoszcz jest ważnym ośrodkiem wojskowym w kraju. Tutaj mają swoją siedzibę m.in.:

• Pomorski Okręg Wojskowy,
• Inspektorat Wsparcia Sił Zbrojnych,
• dowództwo 2 Korpusu Obrony Powietrznej,
• 2 Baza Lotnicza,
• 1 Pomorska Brygada Logistyczna,
• Lotnicza Grupa Poszukiwawczo-Ratunkowa (jedyna w Polsce)
• Centrum Szkolenia Sił Połączonych – Joint Force Training Center – ośrodek sił NATO mający na celu zapoznanie i szkolenie sztabów dywizyjnych, brygadowych oraz batalionowych z nowymi doktrynami i technologiami,
• Rejonowy Zarząd Infrastruktury.

Ludzie związani z Bydgoszczą

Honorowi obywatele Bydgoszczy

Do 2010 r. miano Honorowego Obywatela Miasta Bydgoszczy otrzymały 33 osoby, z tego 16 podczas zaboru pruskiego, 3 w dwudziestoleciu międzywojennym, 1 podczas okupacji hitlerowskiej, a pozostałe po 1945 r.

Legendy i przypowieści związane z Bydgoszczą

Mimo że jest to na ogół mało znane, istnieje całkiem sporo legend i podań o Bydgoszczy. Oto niektóre z nich:

• Legenda o powstaniu Bydgoszczy „Dwaj bracia Byd i Gost”
• „Legenda o herbie”
• „Legenda o bydgoskiej Łysej Górze”
• „Bartodzieje Bartłomiejami stoi”
• „Legenda o bydgoskim diabełku Węgliszku”
• „Jak Bocianowo z bocianiska powstało”
• „O Angelice, córce rycerza Carolusa”
• "Legenda o Wyspie Wisielca"

Legendy o Bydgoszczy i panu Twardowskim (wg legendy szlachcic Twardowski mieszkał w Bydgoszczy):

• „Pan Twardowski i burmistrza Słomki odmłodzenie”
• „W roku pańskim 1560”
• „Na kogutach siedząc”
• „Dziewięć groszy”

Nazwę Bydgoszcz noszą

• „Bydgoszczanin”, pociąg pospieszny relacji Zamość – Warszawa – Sochaczew – Łowicz Główny – Kutno – Włocławek – Aleksandrów Kujawski – Toruń – Solec Kujawski – Bydgoszcz

Uwagi