Bobrowniki (województwo kujawsko-pomorskie)

Bobrowniki – wieś w Polsce położona w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie lipnowskim, w gminie Bobrowniki.

W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa włocławskiego.

Historia

Pierwsza wzmianka o Bobrownikach jako o miasteczku (oppidium) pochodzi z 1321 roku . Od 1320 wraz z ziemią dobrzyńską własność królewska, w 1329 zdobyta przez Jana Luksemburskiego, w 1330 sprzedana Krzyżakom. Od 1343 po pokoju w Kaliszu wraca do Polski. Okres ostatnich lat pierwszej okupacji ziemi dobrzyńskiej przez Krzyżaków wiąże się z rozpoczęciem funkcjonowania Bobrownik jak stolicy jej terytorium. Od tej pory zamek bobrownicki był rezydencją każdego zarządcy ziemi dobrzyńskiej niezależnie od tego czy był nim książę, wójt czy starosta.

Pierwsze wzmianki o zamku w Bobrownikach pochodzą z 1345. To tu książę dobrzyński Władysław nadał prawa miejskie Lipnu i Rypinowi. Z tego okresu znana jest pierwsza pieczęć przedstawiająca obecny herb Bobrownik. Ma ona na otoku napis: +S * BURGENSIV * DE * BOBR (średnica 42mm ).

Ziemia dobrzyńska po pokoju kaliskim 1343 została w wyniku działań króla Kazimierza Wielkiego przekazana księciu Władysławowi Garbatemu, który rezydował w Bobrownikach. Po jego śmierci w w latach między 1351 a 1353 ziemia dobrzyńska wraz z Bobrownikami trafia pod bezpośrednie panowanie króla i pozostawała w niej aż do jego śmierci. W 1370 roku zapisał on, jako lenno, w testamencie księstwa: dobrzyńskie, kujawskie, sieradzkie i łęczyckie wnukowi, zwanemu "Kaźkiem" Słupskim. Gdy książę zmarł w wyniku rany otrzymanej w czasie oblężenie Złotorii w 1377 ziemia dobrzyńska wraz z Bobrownikami powraca do Korony. Nie na długo jednak bowiem ówczesny król Polski Ludwik Węgierski nadaj m.in. ziemię dobrzyńską Władysławowi Opolczykowi, który jako lennik przejął ją na początku 1380 roku.

W maju 1391 r. Władysław Opolczyk zastawił na rzecz zakonu zamek w Złotorii wraz z pięcioma wsiami położonymi na ziemi dobrzyńskiej. Zastaw ten, ze względu na ogromne znaczenie strategiczne Złotorii jako klucza do ziemi dobrzyńskiej, potraktowano jako akt wrogi wobec Królestwa Polskiego. W sierpniu 1391 r. część wojsk królewskich, którą dowodził Krystyn z Ostrowa, uderzyła na ziemię gniewkowską, a w miesiąc później na ziemię dobrzyńską, zajmując w krótkim czasie cały ten obszar z wyjątkiem Bobrownik, których załoga dowodzona przez Ślązaka Borzyma Szarego broniła się zaciekle. Krzyżacy nie pozostali obojętni wobec konfliktu. Pod pretekstem ochrony swoich kupców wysłali na Ziemię Dobrzyńską wojska, które zmusiły Krystyna z Ostrowa 21 XI 1391 r. do zwinięcia oblężenia bobrownickiego zamku. Po ustąpieniu Polaków spod Bobrownik obrońcy otworzyli bramy zamkowe Krzyżakom.

Władysław Opolczyk kontynuował tymczasem groźną dla Królestwa Polskiego politykę. Wiosną 1392 r. potrzebujący gotówki książę, działając w porozumieniu z królem węgierskim Zygmuntem Luksemburskim, zaproponował wielkiemu mistrzowi krzyżackiemu Konradowi Wallenrodowi sprzedaż ziemi dobrzyńskiej. Wielki mistrz oferty tej jednak nie przyjął, wymawiając się brakiem pewności co do tego, kto jest prawowitym właścicielem owej ziemi - król polski czy węgierski. Opolczyk w tej sytuacji udał się osobiście (w przebraniu kupca) do Malborka z nowymi propozycjami. Udało mu się w końcu - w lipcu 1392 roku - nakłonić Krzyżaków do pożyczenia mu 50 tysięcy florenów węgierskich pod zastaw całej Ziemi Dobrzyńskiej. W tej sytuacji Bobrowniki przeszły pod władanie Zakonu Najświętszej Marii Panny.

10 sierpnia 1392 roku w Bobrownikach mieszkańcy ziemi dobrzyńskiej złożyli hołd jego wielkiemu mistrzowi, Konradowi von Jungingen.

Zakon po kilku latach przystąpił do budowy w Bobrownikach, prawdopodobnie wykorzystując częściowo istniejącą w tym samym miejscu wcześniejszą murowaną budowlę obronną, zamku ceglanego w latach 1396-1401. Pierwszym wójtem krzyżackim na zamku w Bobrownikach (posiadający władzę nad całą Ziemią Dobrzyńską) był Wolf von Urbach. Opuścił on urząd w 1392 roku. Następnym piastującym tę funkcję był Herman Pilgrim (6 XI 1392 - 4 XI 1401). W latach 1401 - 1405 wójtem był Gotfryd von Hotzfeld.

Miejscowość uzyskała prawa miejskie przed 1383 roku. Ponownie zostały one jej nadane w dzień św. Michała 1403 roku przez wielkiego mistrza Zakonu Krzyżackiego, Konrada von Jungingiena. Pod niemiecką nazwą Stadt Beberen lokował on miasto na 52 włókach chełmińskich. W 1405 roku Bobrowniki i ziemia dobrzyńska wróciły do Polski na mocy ustaleń zjazdu w Raciążku. Starostą bobrownickim (capitaneus Dobriniensis) mianowany został Warcisław Gotartowic z rodu Lisów.

Po wybuchu wielkiej wojny z Zakonem w 1409 roku zamek oblegany był od 20 do 28 sierpnia przez armię krzyżacką, dowodzoną przez wielkiego mistrza Ulryka von Jungingen. Po kilku dniach obrony załoga, wskutek zniszczenia części murów zamkowych przez ciężką artylerię, poddała się. Wkrótce po kapitulacji Krzyżacy podjęli reperację murów i osadzili na zamku wójta, Boemund Brendela, podskarbiego zakonny, młodszy kompan wielkiego mistrza.

Długosz podaje, że król Władysław Jagiełło za szybkie poddanie zamku bobrownickiego ukarał dowódcę obrony Warcisława z Gotartowic wraz z Bartłomiejem z Płomykowa i innymi znaczniejszymi rycerzami karą wieży i niesławą, którą winowajcy zmyli dopiero pod Grunwaldem. Nie jest to jednak pewne, ponieważ wymienieni rycerze w niecały rok później walczą w Prusach a Bartosz z Płomykowa uzyskał nawet zapomogę od króla. Zamek i miasto powrócił pod polskie panowanie po bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku. 25 września do 1410 w okolicach Bobrownik przebywała, powracająca z wojny armia wraz z królem Władysławem Jagiełłą, który kilka dni oczekiwał pod Bobrownikami na budowę mostu łyżwowego, po którym przeprawił się przez Wisłę na wysokości Przypustu. 26 listopada załoga zamku w Bobrownikach brała udział w zwycięskiej bitwie z Krzyżakami pod Golubiem.

3 czerwca 1422 roku król Władysław Jagiełło wydał w Inowrocławiu przywilej dla Bobrownik, przydając mu 40 włók ziemi i zwolnił jego mieszkańców od sądów starościńskich. 2 maja 1425 roku, w wyniku zabiegów dworu królewskiego Władysława Jagiełły, lipnowscy rajcowie wystawili na zamku w Bobrownikach dokument ze zobowiązaniem, że w wypadku zgonu króla, za "prawego pana i dziedzica" miasto Lipno uzna jego syna Władysława. Podobne zobowiązanie złożyli również w tym samym roku rajcowie Bobrownik.

W okresie wojny trzynastoletniej w zamku bobrownickim przetrzymywani byli jeńcy krzyżaccy. Po podpisaniu II pokoju toruńskiego skończyła się rola Bobrownik jak twierdzy broniącej rubieży królestwa polskiego przed Krzyżakami. W pokojowych warunkach nastąpił rozkwit gospodarczy miejscowości. Funkcjonowała komora celna na Wiśle, która w późniejszym czasie została połączona z komorą celną funkcjonującą we Włocławku i przeniesiona do tego miasta.

Sebastian Fabian Klonowic tak pisze o Bobrownikach w poemacie "Flis, to jest Spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającymi" (1595):

W XVI-XVIII wiek zamek był siedzibą starostów, sądu ziemskiego i grodzkiego. Konstytucją sejmową z 1601 r. księgi grodzkie i ziemskie starostwa bobrownickiego uzyskały status wieczystych. Zamek uszkodzony w czasie wojny polsko-szwedzkiej 1626 - 1629 miał być remontowany na koszt szlachty ziemi dobrzyńskiej na co zgodził się sejm w 1641 r. Jego stan w tym czasie nie był zły co ukazuje widok zamku autorstwa Abrahama Boota z 1627 r. Mury zamkowe są całe tylko główny budynek zamkowy jest pozbawiony dachu. Uchwała sejmowa z 1641 r. nie została wykonana a zamek dodatkowo zrujnowany został w czasie potopu szwedzkiego, podobnie jak i miasto. 15 X 1668 r. w Bobrownikach odbył się sejmik poselski elekcyjny szlachty dobrzyńskiej. Jego marszałkiem był Jan Zboiński kasztelan dobrzyński. Zamek nie został już odbudowany, lecz pomimo tego w jego budynku wciąż mieściła się kancelaria grodzka oraz przechowywano w nim Księgi Grodzkie i Ziemskie. Było tak z przerwami do 1776 r. kiedy to kancelaria grodzka przeniesiona została do Lipna.

Wojny XVII i pocz. XVIII w. zrujnowały Bobrowniki. Szlachta dobrzyńska w laudach sejmikowych z lat 1692 i 1699 instruuje posłów na sejm aby wobec zniszczeń uzyskali zwolnienie z podatków dla Bobrownik i innych miast dobrzyńskich. Kolejni panujący królowie potwierdzali przywileje miejskie a Jan III Sobieski w 1678 r. nadał Bobrownikom prawo odbywania targów co niedzielę i pięciu jarmarków w roku.

W czasie III wojny północnej od 9 do 13 maja 1703 r. w Bobrownikach stacjonuje główna armia szwedzka pod wodzą króla Karola XII. W XVIII wieku powolne odradzanie się i rozbudowa miasta. W okolicy rozwija się osadnictwo niemieckie, które sięga początku XVII w. (wieś Bógpomóż Stary 1616 r.). W końcu XVIII wieku miasteczko Bobrowniki zaczęło powoli podupadać. Krótko przed rokiem 1789 dużą część miasta w rynku spustoszył pożar. W wyniku II rozbioru Polski Bobrowniki wraz z okolicznymi ziemiami zostają przyłączone do Prus wchodząc w skład prowincji Prusy Południowe a po III rozbiorze weszły w skład departamentu płockiego prowincji Prusy Nowowschodnie.

W okresie insurekcji kościuszkowskiej Bobrowniki zajęte zostały przez powstańczą kawalerię konfederacką w nocy z 25 na 26 października 1794 r. Od 1796 r. funkcjonował tu skarbowy skład solny założony przez rząd pruski zlikwidowany w latach 70 XIX w. W 1806 r. po klęsce Prus ziemie polskie ogarnięte zostały przez wojska francuskie pod dowództwem cesarza Napoleona Bonaparte. Pod koniec kampanii w roku 1806 Bobrowniki zostały wyznaczone jako miejsce zimowania dowództwa 1 Dywizji Dragonów gen. Kleina. Po pokoju tylżyckim 1807 Bobrowniki weszły w skład departamentu płockiego Księstwa Warszawskiego. W czasie wojny polsko-austriackiej w 1809 r. w miejscowości formował się 14 pp Księstwa Warszawskiego dowodzony w owym okresie przez Feliksa Przyszychowskiego.

W 1815 r., na mocy ustaleń kongresu wiedeńskiego, Bobrowniki znalazły się po rosyjskiej stronie granicy rosyjsko-pruskiej, stając się tym samym jedyną krzyżacką lokacją miejską w granicach Królestwa Kongresowego. W jego składzie Bobrowniki znalazły się podobnie jak w okresie Księstwa Warszawskiego w powiecie lipnowskim i województwie płockim, następnie po reformie administracyjnej z 7 III 1837 r. w guberni płockiej.

W czasie powstania listopadowego przez Bobrowniki przechodziły wojska walczących stron. 20 III 1831 r. 89 mieszkańców Bobrownik wraz z ówczesnym burmistrzem Marcinem Hermanowiczem złożyło uroczystą przysięgę na wierność rządowi powstańczemu. Wraz z upadkiem powstanie nie ustały niepodległościowe aspiracje mieszkańców miasteczka. W 1848 r. proboszczowi parafii bobrownickiej Pawłowi Polkowskiemu za "rozpowszechnianie w mieście Bobrowniki podburzających pogłosek" władze udzieliły ostrej nagany i skazały go na dozór policyjny. 13 IV 1861 r. w Bobrownikach doszło do wystąpień antyrządowych spacyfikowanych przez na rozkaz naczelnika powiatu przez żołnierzy 3 batalionu Ołonieckiego Pułku Piechoty. W ich wyniku aresztowano i doprowadzono przez sąd ośmiu mieszkańców miasta. W okresie powstania styczniowego w okolicach miasteczka operowały oddziały powstańcze. Dwukrotnie doszło do zaboru przez powstańców kas magazynu solnego i miejskiej. W marcu 1863 r. władze zaaresztowały łodzie i barki należące do mieszkańców Bobrownik aby w ten sposób uniemożliwić przeprawianie się przez Wisłę osobom zamieszanym w działalność powstańczą. Zostały one zwrócone właścicielom dopiero w czerwcu 1864 r.

Przygraniczne położenie z dala od szlaków drogowych i kolejowych przyczyniły się do dalszej marginalizacji miejscowości. Proces ten został jedynie trochę przyhamowany w okresie ożywienia handlu wiślanego w XIX w. Nie na długo jednak. W wyniku reformy administracji przeprowadzonej przez rosyjskie władze w Królestwie Polskim 1868 miejscowość utraciła prawa miejskie, stając się osadą i siedzibą gminy. Ta katastrofalna w skutkach decyzja doprowadziła do dalszego upadku Bobrownik, które opuścili liczni rzemieślnicy i kupcy przenoszący się do większych miast. Ten sam proces dotyczył również licznej niegdyś społeczności bobrownickich Żydów, z której do 1933 r. pozostało jedynie dwunastu. Od 1882 r. w Bobrownikach stacjonował 1 szwadron 18 pułku Dragonów Klastyckich (18-й драгунский Клястицкий полк). Jego oficerowie zajęli kwatery w wyremontowanym budynku dawnego magazynu solnego Do końca I wojny światowej Bobrowniki były siedzibą sądu II kategorii, który po 1918 r. przeniesiony został do Lipna. Także do I wojny światowej gmina Bobrowniki jako gmina przygraniczna była miejscem postoju barek, statków i tratew na Wiśle przed odprawą celną. Działa tu również przystań parostatków pasażerskich.

W 1920 r. Bobrowniki stały się miejscem dramatycznych wydarzeń. 14 sierpnia miejscowość zajęła kawaleria bolszewicka z III Korpusu Konnego Gaj-Chana próbując następnie sforsować Wisłę. 16 sierpnia jednostka ta połączyła się z III Korpusem Artylerii. Dochodzi do gwałtownych walk niepomyślnie zakończonych dla bolszewików. W ich trakcie ginie dowodzący uzbrojonym statkiem "Moniuszko" z III dywizjonu Flotylli Wiślanej ppor. Pieszkański odznaczony pośmiertnie za tą walkę krzyżem srebrnym orderu Virtuti Militari. Po przegranej walce bolszewicy kierują się na Włocławek próbując zdobyć tamtejszy most na Wiśle lecz wkrótce na wieść o klęsce ich armii pod Warszawą pośpiesznie wycofują się w kierunku Prus.

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 r. następuje powolne odradzanie się Bobrownik. Samorząd gminny inicjuje budowę dróg i linii telefonicznej (1924). W 1926 r. uruchomiono agencję pocztową. W 1929 r. w obecności wojewody warszawskiego Stanisława Twardo uroczyście otwarto nowo wybudowaną 7 klasową szkołę. W miejscowości funkcjonuje przystań statków Zjednoczonego Warszawskiego Towarzystwa Transportowego Żeglugi Polskiej.

W 1933 r. 41,1% ludności gminy jest narodowości niemieckiej. Mniejszość żydowska liczyła 0,2% populacji ludności gminy. W okresie II wojny światowej Bobrowniki wraz z całym powiatem lipnowskim został włączony w skład III Rzeszy. Na początku października 1939 r. miejscowi Niemcy zorganizowani w Selbstschutz doprowadzili do rozstrzelania 18 polskich mieszkańców miejscowości. Zamordowany został też kierownik szkoły i wybitny lokalny działacz społeczny Józef Katkiewicz (+13.12.1940 Mauthausen), nauczyciel Stanisław Kucharski (+12.12.1940 Dachau) oraz proboszcz bobrownickiej parafii ks. Ignacy Paluch (+20.05.1942 Linz). Wyzwolenie spod okupacji hitlerowskiej nastąpiło w Bobrownikach 23 stycznia 1945 r. Po II wojnie światowej gmina Bobrowniki funkcjonowała bez zmian, po reorganizacjach w latach 1954 i 1961 ostatecznie zlikwidowana 1 stycznia 1976 roku. 1 października 1982 roku ponownie powołano okrojoną terytorialnie gminę Bobrowniki.

Zabytki

• ruiny zamku krzyżackiego z końca XIV wieku
• kościół parafialny pw. św. Anny z XVIII w.
• cmentarz parafialny rzymskokatolicki z XVIII/XIX w. (najstarsza zachowana mogiła: Ignacego Polkowskiego, pisarza bobrownickiego magazynu solnego z 1854 r.)
• Budynki po dawnym magazynie solnym z XIX w.
• w okolicy miejscowości są wciąż domy osadników niemieckich z XIX w.

Bobrowniki zachowały częściowo cechy miejskiego układu przestrzennego z obszernym, prostokątnym rynkiem i elementami małomiasteczkowej zabudowy z XIX i XX w. W czasie okupacji hitlerowskiej w latach 1939 - 1945 na obszernym miejskim rynku służącym do odbywanie jarmarków Niemcy urządzili skwer istniejący do dzisiaj.

Życie kulturalne

Przy Ochotniczej Straży Pożarnej w Bobrownikach istnieje Orkiestra dęta OSP.

Orkiestra została założona w 1924 roku przy Straży Pożarnej w Bobrownikach z inicjatywy kierownika szkoły Józefa Katkiewicza. Zespół wystąpił w obecności Ojca Świętego Jana Pawła II we Włocławku w 1991 roku. Zespół dysponuje bogatym repertuarem utworów muzyki marszowej, kościelnej i rozrywkowej, bierze udział w uroczystościach gminnych, kościelnych, strażackich. Największe osiągnięcia orkiestry to drugie i trzecie miejsce w Przeglądach Wojewódzkich Ochotniczych Straży Pożarnych w latach 1998-1999. Orkiestra cały czas rozwija się ucząc młodzież wstępującą w szeregi orkiestry.