Kcynia

Kcynia (niem. Exin) – miasto w woj. kujawsko-pomorskim, w powiecie nakielskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Kcynia. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. bydgoskiego.

Według danych z 30 czerwca 2008 miasto miało 4716 mieszkańców.

Węzeł kolejowy obsługujący linie Oleśnica – Chojnice oraz Poznań Wschód – Bydgoszcz Główna. Pierwszego maja 2004 r. zawieszono ostatnie pasażerskie połączenie kolejowe z Kcyni do Bydgoszczy. Od 2006 r. trwają rozmowy na temat wznowienia połączeń. Obecnie dworzec kolejowy w Kcyni jest używany w celach mieszkalnych.

W Kcyni urodzili się Jan Czochralski, Irena Jarocka, niemiecki pisarz Horst Bastian oraz niemiecki geograf Otto Krümmel.

W archiwum kcyńskim został odkryty (jeden z dwóch zachowanych) zapis Bogurodzicy.

Nazwa

Nazwa "Kcynia" posiada charakter dość tajemniczy i nigdy nie została w pełni wyjaśniona. Stanisław Rospond pisze w wydanym w 1984 Słowniku Etymologicznym Miast i Gmin PRL, że jest to unikatowa nazwa o zagadkowej podstawie – Kc oraz z archaicznym przyrostkiem -ynia (jak Gdynia, Lutynia). Rospond stwierdza też, że podstawa Kc może być związana ze staropolskim wyrazem kca oznaczającym to samo co kuca, czyli szopa z desek. W tym wypadku powstanie nazwy łączyłoby się z istnieniem grodu drewnianego, względnie osady zbudowanej z drewna. Ten sam autor wspomina też, że usiłowano, ale nie przekonywająco – łączyć nazwę miasta ze staropolskim wyrazem "kścieć", "kwcieć", czyli kwitnąć.

Legendy miejscowe łączą powstanie nazwy z wyłowieniem kotwicy, którą rzekomo miano odnaleźć w wodach Kcynki, czy też na bagnistych terenach, położonych na północ od dzisiejszego miasta.

Nazwa miejscowości przechodziła niewątpliwie poważną ewolucję, gdyż w różnych okresach swego istnienia miasto nazywane było w źródłach historycznych Kcyna, Kczina, Kcyn, Kcznya, Kczynija. W encyklopedii Samuela Orgelbranda obok używanej dzisiaj nazwy Kcynia spotykamy jeszcze jako nazwę równorzędną – formę Krcynia. Niemcy zniekształcili nazwę miejscowości na Exin.

Historia

Już w XI wieku istniał kościół św. Idziego. Osada założona przez rycerzy Jana i Rynera (Reinera) otrzymała prawa miejskie z rąk księcia Bolesława Pobożnego w 1262. W XIII w. istniało tam najstarsze w Wielkopolsce Bractwo Kurkowe. Kolejni królowie polscy zatwierdzali przywileje miejskie. W XV w. jedno z nielicznych miast mających zamek i mury obronne.

Największy rozwój miasta XVI-XVII w. Kcynia była stolicą powiatu kcyńskiego w województwie kaliskim. W 1594 odwiedził miasto król Zygmunt III Waza. W 1608 powstała szkoła. W 1612 zostali sprowadzeni Karmelici. W latach 1624-1631 budowa Kościoła farnego. W 1641 przywileje dla cechu szewskiego. W 1656 bitwa pod Kcynią ze Szwedami (Stefan Czarniecki). W latach 1756-1763 miasto w orbicie wojny siedmioletniej. Upadek miasta.

W 1768 słynna w Wielkopolsce Konfederacja Kcyńska. 29 stycznia 1770 wojska rosyjskie rozbiły tu pułki konfederatów barskich w bitwie pod Kcynią. Od 1773 pod panowaniem pruskim. W 1775 wielki pożar strawił prawie całe miasto. W 1781 powstał pierwszy kościół ewangelicki (rozebrany w 1971 roku), a w 1787 kościół i klasztor Karmelitów. Miasto liczyło wtedy około 1000 mieszkańców. W okresie od 1807 do 1815 Kcynia znajdowała się w Księstwie Warszawskim. Od 1818 w powiecie szubińskim. W 1835 kasacja klasztoru Karmelitów. Germanizacja miasta. W 1842 pruska ordynacja miejska. Głośne w 1848 powstanie Kosynierów Kcyńskich. Miasto liczyło wtedy około 2,5 tys. mieszkańców. 1860-1865 budowa gmachu Seminarium Nauczycielskiego (obecnie Zakład Poprawczy). Udział mieszkańców miasta w powstaniu styczniowym (1863). W 1866 największa w historii miasta epidemia cholery zdziesiątkowała ludność miasta (zmarło 313 osób). Kolejne lata to nowe inwestycje: 1880 gmach Sądu Grodzkiego, 1887 linia kolejowa Gniezno-Nakło, budowa dworca kolejowego. W 1893 powstała Straż Pożarna. Pod koniec XIX w. budowa kcyńskich cegielni.

Na początku XX w. miasto liczyło 3 tys. mieszkańców. W 1904 powstał chór "Moniuszko", a trzy lata później Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół". W latach 1906-1907 strajk dzieci kcyńskich przeciw germanizacji. W 1908 oddana została linia kolejowa Poznań – Bydgoszcz. W 1913 budowa obecnego dworca kolejowego i kościoła ewangelickiego, w 1915 powstały wodociągi miejskie.

Wybuch I wojny światowej przyczynił się do stagnacji miasta. W dniach 31 grudnia 1918-1 stycznia 1919 miasto zostało zdobyte przez powstańców wielkopolskich. W lutym 1919 decydująca bitwa o Kcynię. 14 czerwca 1920 Kcynia powróciła do Polski po 105 latach przynależności do państwa pruskiego. Został wybrany pierwszy polski burmistrz Władysław Rybarczyk. Wielu kcynian wzięło udział w wojnie polsko-bolszewickiej (1920). W latach 20. ożywienie gospodarcze i kulturalne miasta. W 1928 miasto świętowało 666 rocznicę nadania Kcyni praw miejskich. Miasto liczyło wówczas 4,8 tys. mieszkańców. W 1932 powstał chór "Echo", w tym samym roku zamknięcie Seminarium Nauczycielskiego.

W 1939 miasto liczyło 5,5 tys. osób. W okresie 1939-1945 Kcynia pod okupacją hitlerowską. Zginęło kilkadziesiąt mieszkańców, wielu wywieziono do Generalnego Gubernatorstwa. 22 stycznia 1945 oswobodzenie miasta. Mieszkańcy pochodzenia niemieckiego, potomkowie polityki germanizacji Pałuk narodowości niemieckiej, zostają zmuszeni do opuszczenia miasta i okolic lub przyjęcia obywatelstwa polskiego. Powstał Zakład Poprawczy i liceum ogólnokształcące.

W 1962 uroczyste obchody 700-lecia nadania praw miejskich. Powstał Zespół Regionalny "Pałuki" (Klara Prillowa). Kcynia stała się stolicą folkloru pałuckiego. W okresie 1949-1989 za czasów PRL rozwój jako ośrodek rolniczy bez większego znaczenia dla regionu, stagnacja gospodarcza, niepowodzenie polityki kolektywizacji wsi, upadłość PGR-ów. Od 1990 ożywienie gospodarcze i rozwój miasta.

Kcynia dziś

Kcynia leży w północnej części Pojezierza Gnieźnieńskiego na wysokim wzgórzu morenowym (136 m n.p.m.) dominującym około 30 m ponad okolicą w odległości 40 km na południowy zachód od Bydgoszczy i 80 km na północny wschód od Poznania. Kcynia jest ważnym węzłem komunikacyjnym. Tutaj przecinają się linie kolejowe z Bydgoszczy do Poznania i z Gniezna do Nakła. Stąd rozchodzą się szosy do Chodzieży, Gołańczy, Janowca Wielkopolskiego, Nakła, Szubina, Wągrowca, Wyrzyska i Żnina. Dzięki temu że Kcynia powstała na szczycie wzgórza stanowiącego jeden z najwyższych punktów w Wielkopolsce, miasto posiada malownicze położenie i widoczne jest z dość dużej odległości. Panorama Kcyni przypomina nieco panoramę Chełmna, ale na niekorzyść Kcyni działa fakt, że nie zachowały się wokół niej mury obronne, które podniosłyby stopień jej atrakcyjności zarówno pod względem estetycznym, jak też turystycznym.

Sławni Kcynianie

• Maciej z Grochowa – kcyński wikariusz, sporządził pierwszy zapis Bogurodzicy.
• Bolesław Wicherkiewicz (1847-1915) – okulista
• Stanisław Klawitter o. Efrem (1894-1970) – kapucyn, artysta malarz, rzeźbiarz i grafik.
• Ismar Boas (1858-1938) – gastroentrolog
• bł. Maria Karłowska (1865-1935) – założycielka Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej
• Jan Czochralski (1885-1953) – chemik metalurg, twórca metody krystalizacji metali
• Józef Wiza (1905-1976) – mikrobiolog, współtwórca "Szarych Szeregów"
• Klara Prillowa (1907-1991) – artystka i działaczka społeczna

Zabytki

• późnogotycki kościół pw. św. Michała Archanioła z 1631 r.
• późnobarokowy kościół pokarmelicki NMP z lat 1778-1780
• dworek z I połowy XIX w. (tzw. wójtostwo)
• budynek poczty
• kościół poklasztorny
• dawna plebania protestancka
• kamienice z XVIII, XIX i XX wieku
• wieża ciśnień z II połowy XIX w.

Edukacja

• Liceum Ogólnokształcące im. Karola Libelta oraz Zespół Szkół nr 1
• Zespół Szkół Specjalnych im. Janusza Korczaka
• Gimnazjum im. Powstańców Wielkopolskich
• Szkoła Podstawowa im. J. Czochralskiego
• Zasadnicza Szkoła Zawodowa
• Zespół Szkól Technicznych

Bibliografia

• Tadeusz Pietrykowski, Z przeszłości Kcyni: z okazji 666 rocznicy założenia miasta, Kcynia 1928

Źródła

• http://www.diecezja.byd.pl/

Zobacz też

• Stary cmentarz żydowski w Kcyni
• Nowy cmentarz żydowski w Kcyni
• Bitwa o Kcynię
• Flaga Kcyni
• Hejnał Kcyni
• Herb Kcyni