Skrwilno

Skrwilno - wieś gminna w powiecie rypińskim (województwo kujawsko-pomorskie), na ziemi dobrzyńskiej, nad rzeką Skrwą i jeziorem Skrwilno. Miejscowość jest siedzibą gminy Skrwilno.

W latach 1975-1998 miejscowość położona była w województwie włocławskim.

W okresie od 15 października do 15 listopada 1939 r. w pobliskim lesie okupant niemiecki dokonał masowych mordów na ok. 1 450 osobach, głównie inteligencji (w tym uczniów gimnazjum z Grudziądza) i harcerzy. Zbrodni dokonywały głównie bojówki paramilitarne Selbstschutzu. W latach 1939-1945 liczba obywateli polskich pomordowanych w rejonie Skrwilna (lasy skrwileńskie w okolicy wsi Rak) wyniosła ok. kilku tysięcy osób.

Położenie

Ziemia dobrzyńska, na terenie której leży Skrwilno, jest jedną z najstarszych ziem Polski, która już od czasów Mieszka I należała do Państwa Polskiego, stanowiąc jego północno-wschodnie rubieże. Granice tego terenu wyznacza zespół osad słowiańskich położonych pomiędzy Wisłą (zachodnia i południowa granica) i dwoma jej dopływami: Skrwą na wschodzie i Drwęcą na północy. Grodzisko w Skrwilnie leży w odległości ok. 1 kilometra na północny wschód od obecnej miejscowości, nad jeziorem o tej samej nazwie. Do lat 50. XX w. było wyspą (sztucznie podniesioną?) położoną ok. 150 metrów od brzegu i połączone z nim groblą o prawdopodobnie wczesnośredniowiecznym rodowodzie. Obecnie, w wyniku zarastania jeziora, jedynie od południa graniczy ono z taflą jeziora, a z pozostałych trzech stron otaczają je rozległe podmokłe, bagniste i torfowe łąki.

Historia

Grodzisko w Skrwilnie

Wczesnośredniowieczny gród Skrwilno (a może raczej Stkrwino czy Postskrwino) swoją nazwę prawdopodobnie wziął od rzeki Skrwy lub od jeziora Skrwilno, nad którym jest położony. W trakcie przeprowadzonych badań archeologicznych w latach 60. ustalono, na podstawie znalezionej ceramiki, iż gród w obecnym miejscu funkcjonował ok. 4 stuleci - od IX do II poł. XII. Można także zakładać, że w X-XI wieku przypuszczalnie podlegał on grodzisku w Starorypinie, o którym mamy wzmiankę w przywileju wydanym dla Mogilna, antydatowanym na rok 1065. W dokumencie tym wymieniony jest gród w Rypinie i Dobrzyniu nad Wisłą, które są w innym miejscu opisywane jako „zamki i dwory królewskie”. Można także zakładać, iż zespół grodzisk Starorypin–Skrwilno–Żałe–Borzymin-Skępe bronił północno-wschodnich granic państwa pierwszych Piastów przed napadami Prusów, Jaćwingów i Litwinów, przy czym gród w Skrwilnie był najbardziej wysunięty na północny wschód. Kres grodziska w Skrwilnie (tak jak i okolicznych) nastąpił w drugiej połowie wieku XII w wyniku jednego (kilku?) z najazdów pogańskich Prusów. O gwałtownych okolicznościach opuszczenia grodziska świadczą intensywne ślady spalenizny, po których nie nastąpiła odbudowa oraz wiele zabytków, które wydają się być porzucone np. niedokończone wiosło. Samo grodzisko zajmowało rozległy teren z zabudową rzędową, gdzie między rzędami zabudowań (przez środek) poprowadzona była szeroka droga - możliwe było wyminięcie się na niej dwóch wozów. Wokół grodziska biegła węższa „ulica” – mógł nią poruszać się jeden wóz. Grodzisko otoczone było wałem obronnym i podwójną palisadą. Wśród lokalnej ludności miejsce to jest określane mianem „okop szwedzki” i pomimo iż nazwa ta jest dość popularnym określeniem grodzisk na terenie Mazowsza i ziemi dobrzyńskiej, w Skrwilnie posiada ona zupełnie inny wydźwięk.

Formalnie „kariera” grodziska w Skrwilnie rozpoczęła się w 1961 r., kiedy to w jego obrębie rozpoczęto prace archeologiczne, którymi kierowała prof. Jadwiga Chudziakowa z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. „Kariera” ta nie dotyczyła jednak niezwykłych znalezisk z okresu wczesnego średniowiecza, z którego pochodzi grodzisko, a z wieku… XVII. 27 maja 1961 roku na terenie grodziska, w bodajże trzecim dniu prac wykopaliskowych, w płytkim, ok. 50-cm wykopie, najpierw znaleziono resztki drewnianej skrzyni, a następnie wiele przedmiotów ze złota i srebra. Główną substancję skarbu ze Skrwilna (można go oglądać w salach staromiejskiego ratusza w Toruniu) stanowi biżuteria męska i żeńska oraz kolekcja wyrobów rzemiosła artystycznego (zastawa stołowa, lichtarze, nożyce etc.), stojące na wysokim poziomie sztuki złotniczej (źródło: np. Kluczwajd Katarzyna; Toruń 1999; 2002. Skarb ze Skrwilna: złotnictwo świeckie polskie i obce ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu). Znalezione przedmioty (m.in. najcenniejszy – wisior z syreną) są ozdobione kamieniami szlachetnymi: diamentami, rubinami, szmaragdami, szafirami i turkusami, a ponadto 51 perłami. O skali i wartości skarbu świadczy również to, że wyroby ze złota ważą ponad 2 kg, a przedmioty srebrne to ok. 5 kg kruszcu oraz fakt, że skarb ten, do momentu znalezisk ze Środy Śląskiej uważany był za skarb 1000-lecia. Na podstawie herbów znajdujących się na przedmiotach ze skarbu możliwe było zidentyfikowanie jego właścicieli. Byli nimi: Stanisław Piwo, podczaszy płocki oraz jego żona: Zofia Loki herbu Rogala, właściciele dóbr okalewskich, oddalonych o ok. 4 km od grodziska, na którym został zakopany ich majątek. Niektórzy (np. R. Piotrowski; Rypin 1997; Skrwilno od czasów najdawniejszych do 1945 r.) przypisują zakopanie skarbu Zofii Piwo, która miała wybrać powyższe miejsce razem z księdzem Walerianem Cząpskim, wikariuszem skrwileńskim, który został później zamordowany przez Szwedów (w ówczesnym kościele parafialnym) za niewskazanie drogi do miejsca zdeponowania naczyń liturgicznych (wpis w kronice parafialnej z XVII w.). Fascynującą i jednocześnie już pewnie nigdy nie odkrytą tajemnicą pozostanie poznanie motywów wybrania właśnie tego miejsca do ukrycia znacznego majątku. Może było ono uznawane za nawiedzone lub przeklęte? Za potwierdzeniem takich hipotez mogą posłużyć relacje z początku XIX mówiące, iż miejsce to jest nawiedzone, i „wedle okopów szwedzkich znajdują się >miejsca kości<”… Warto za Atlasem Geograficznym Królestwa Polskiego i Innych Krajów Słowiańskich odnotować, że nad jeziorem Skrwileńskim znajdują się „kości starożytne, popalone w popielnicach złożone”.

Rozkwit grodu skrwileńskiego można wiązać z okresem panowania Masława w Płocku, kiedy to po reakcji pogańskiej w Wielkopolsce znacząco rozszerzyło się osadnictwo na terenie Mazowsza, do którego te tereny wtedy należały. Niestety okres ten szybko się kończy - praktycznie wraz ze śmiercią Bolesława Krzywoustego i dokonanym przez niego w 1138 roku podziale Polski na dzielnice. Niedługo później rozpoczyna się „czarna seria” najazdów na te ziemie, z których jeden, z drugiej połowy XII w., kładzie kres osadnictwu na miejscu grodziska. Odbudowie nie sprzyjają także zawirowania polityczne, jakie mają miejsce w dobie rozbicia dzielnicowego. Skrwilno i okoliczne ziemie na mocy testamentu Bolesława wchodzą w skład Mazowsza, którym (wraz Kujawami i ziemią chełmińską) zarządzał Bolesław Kędzierzawy, później jego syn Leszek a następnie Kazimierz Sprawiedliwy. Książę ten z kolei przekazał te ziemie wnukowi Krzywoustego - Konradowi mazowieckiemu. W tym czasie ziemie pomiędzy Skrwą, Drwęcą i Wisłą zaczynają być określane jako osobna jednostka terytorialna – już nie Mazowsze – a ziemia dobrzyńska, która następnie jest łączona z Kujawami – (późniejsze województwo inowłocławskie). Niestety okres najazdów, który rozpoczął się w II połowie XII w., nasilił się i rozpoczęły się trwające ponad 300 lat napady i grabieże. Najpierw tereny te (w tym zapewne grodzisko w Skrwilnie) niszczą Prusowie, później przetaczają się najazdy Jaćwingów i pogańskich wówczas Litwinów, aż w końcu przychodzą Krzyżacy. W okresie przełomu XII-XIII najdotkliwiej odczuwano najazdy Prusów, którzy zajęli ziemię chełmińską i atakowali poprzez międzyrzecze Drwęcy i Skrwy (ziemię dobrzyńską) dalsze partie Mazowsza. Najazdom tym opór miał stawić powołany w 1222 roku przez Konrada mazowieckiego wraz z biskupem pruskim Krystynem Zakon Rycerzy Chrystusowych, zwany od ich siedziby w Dobrzyniu nad Wisłą – Braćmi Dobrzyńskimi. Znamiennym jest, że ziemia dobrzyńska jest wtedy zniszczona na tyle, że Konrad odbudowuje dla Braci Dobrzyńskich zniszczony zamek w Dobrzyniu (zachodni kraniec ziemi), a terenem ich działania ma być północny wschód ziemi dobrzyńskiej oraz graniczące z nią ziemia michałowska i chełmińska. Rycerze Chrystusowi, którzy zobowiązali się bronić granic Konrada, w ok. 3 lata po powstaniu, w roku 1225 pod Brodnicą (ok. 25 km. od grodziska w Skrwilnie) ponieśli dotkliwą klęskę, która praktycznie położyła kres młodemu zakonowi. Można więc przypuszczać, że walki te związane były z próbą odbicia z rąk Prusów terytoriów, na których leżało m.in. Skrwilno, a które zostały zajęte czy zniszczone ok. 40 lat wcześniej. Niestety klęska Braci Dobrzyńskich nie tylko nie przyniosła wolności ziemi dobrzyńskiej, ale stała się prawdopodobnie jedną z przyczyn sprowadzenia przez Konrada starszego zakonu – Krzyżaków, któremu władca ten dał w uposażenie ziemię chełmińską. W roku 1233 oba te zakony połączyły się w jeden, co nie zahamowało jednak napadów z północy i wschodu. Najtragiczniejszym było najście Prusów i Litwinów w roku 1287, „którzy całą prawie całą ówczesną ziemię dobrzyńską zburzyli, miasta spalili i moc ludu w niewolę zabrali. W kolejnym wieku, w roku 1323, jak zaświadczają kronikarze, Litwa uprowadziła z ziemi dobrzyńskiej i Kujaw nad Niemen 20 000 mieszkańców. Następnie (w roku 1329) ziemię dobrzyńską, opanowali Krzyżacy, co z kolei stało się przyczyną spędzenia ostatnich kilku lat życia Władysława Łokietka na walkach z nimi” (Zygmunt Gloger, 1903). Niestety, odzyskania ziemi dobrzyńskiej Władysław Łokietek już nie doczekał. Udało się to dopiero Kazimierzowi Wielkiemu, który umową zawartą w Kaliszu roku 1343, odzyskał tę ziemię dla Polski od Zakonu. Pomimo to, jeszcze do II pokoju toruńskiego zawartego w 1466 roku ziemia dobrzyńska była często najeżdżana, grabiona, oddawana w lenno, zastawiana i wykupowana. Można tu wspomnieć choćby o czeskim królu Janie, roszczącym sobie prawo do Polski, który nie wahał się wziąć za nią od Krzyżaków 4 800 kóp groszy praskich.

Pomimo znacznych strat poniesionych przez opisywane ziemie, prawdopodobnie dość szybko nastąpiła odbudowa osadnictwa w Skrwilnie, ale już nie w granicach grodziska, a na obecnym miejscu ok. kilometra na południowy zachód, nad rzeką Skrwą. Owoce pokoju zaprowadzonego przez Kazimierza Wielkiego wspierał na także Kościół, czego przykładem może być utworzenie w Postskrwilnie w roku 1379, przez biskupa płockiego Dobiesława, parafii. Jednym z pierwszych proboszczów został wtedy ks. Zygmunt Rościszewski, brat pierwszego znanego skrwileńskiego właściciela ziemskiego. Wówczas pobudowany został także pierwszy kościół skrwileński, a obok niego został założony cmentarz. Nekropolia ta (a w zasadzie niewielki jej fragment) stała się terenem wykopalisk. Działo się to również w roku 1961 (tym samym, kiedy prowadzono badania w grodzisku), kiedy podczas budowy wodociągu na ul. Kościelnej natrafiono na ślady cmentarzyska. W toku prowadzonych badań ustalono, iż odsłonięty fragment nekropolii pochodzi z wieku XV-XVI, a znaleziska z terenu cmentarza (wyposażenie grobowe) uznano za bardzo cenne, gdyż pozwoliły one na poznanie życia codziennego ówczesnych mieszkańców ziemi dobrzyńskiej. Mieszkańcy ci w tym czasie, według różnych przekazów historycznych, bogacili się na handlu z Gdańskiem (spławianie drewna), rolnictwie oraz sprzedaży koni. Możliwym jest także, że osada słynęła z odprawianych tu magicznych rytuałów, czy przeprowadzanych operacji… Dowodem na to może być znalezienie kilku czaszek posiadających otwory trepanacyjne, częściowo zabliźnione, co może świadczyć o skuteczności zabiegów wykonanych 500 lat temu.

Zabytki

• klasycystyczny kościół z 1852 r.
• grodzisko wczesnośredniowieczne
• park podworski z XIX w.
• drewniane budynki z XIX w.

Gospodarka

Skrwilno jest siedzibą gminy, jej centrum administracyjnym i handlowym. Stanowi główny ośrodek dla rolniczych okolic, przy czym gospodarka samej wsi skupia się na innych niż rolnictwo gałęziach. Największym pracodawcą zarówno w samym Skrwilnie, jak i w najbliższej okolicy jest Nadleśnictwo Skrwilno, które ma swoją siedzibę przy ulicy Leśnej. Mieści się tu również wiele placówek handlowych, poczta, filia banku spółdzielczego, kilka niewielkich przedsiębiorstw produkcyjnych, hurtownie materiałów przemysłowych i budowlanych oraz liczne zakłady rolno- spożywcze. Słynne są także czwartkowe jarmarki, funkcjonujące prawdopodobnie juz od XVIII wieku jako znane na dużym obszarze targi końskie.

Miejscowość posiada dobrze rozwiniętą infrastrukturę dla potencjalnych inwestorów- jest zwodociągowana, ztelefonizowana, pokryta siatką kanalizacji. Dysponuje wieloma działkami, które mogą być przeznaczone pod inwestycje, a także tanią siłą roboczą, gdyż utrzymuje się tu relatywnie wysokie bezrobocie.

Edukacja

W Skrwilnie znajduje się zespół szkół, stanowiący główną bazę wczesnoedukacyjną dla młodzieży z terenu gminy. Skupia on w swojej strukturze szkołę podstawową i gimnazjum.

Imprezy cykliczne

• Finał Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy- styczeń
• Bieg Niepodległości- październik
• Zawody w powożeniu zaprzegów parokonnych- sierpień
• liczne festyny i pikniki- całe wakacje
• Zawody Ochotniczej Straży Pożarnej - czerwiec

Literatura

• Mirosław Krajewski, Dobrzyński słownik biograficzny. Ludzie europejskiego regionu,, Włocławek 2002.
• Mirosław Krajewski, Powstanie styczniowe między Skrwą a Drwęcą, Włocławek 1994.
• Mirosław Krajewski, Andrzej Mietz, Zabytki ziemi dobrzyńskiej, Włocławek 1996.
• Roman Piotrowski Skrwilno i okolice od czasów najdawniejszych do roku 1945