Nowe

Nowe (niem. Neuenburg) – miasto w woj. kujawsko-pomorskim, w powiecie świeckim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Nowe. Według danych z 30 czerwca 2009 roku, miasto miało 6104 mieszkańców.

Położenie

Nowe to niewielka, miejscowość, malowniczo położona na wysokim brzegu Wisły, na granicy Pojezierza Starogardzkiego i Borów Tucholskich. Pod względem etniczno-kulturowym należy ono do Kociewia.

W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. bydgoskiego.

Historia

Nazwa miasta wywodzi się ze średniowiecza, kiedy to zwało się po łacinie Novo Castro czyli Nowy Gród, przypuszczalnie w opozycji do pobliskiego Starogardu lub jako wyraz założenia nowego grodu na miejscu wcześniejszego.

Pierwsze ślady stałego osadnictwa pochodzą z okresu neolitu. W okresie rzymskim istniała tu przeprawa wiślana obok szlaku Bursztynowego. To korzystne położenie komunikacyjno-handlowe przez wieki stymulowało rozwój osady i miasta.

Przypuszczalnie pierwsze grodziowisko nowskie znajdowało się na końcu I tysiąclecia n.e. na tzw. Garbuzach. Upadło ono wraz z podbojem Pomorza przez Piastów. Po podziale dzielnicowym Pomorze odzyskiwać zaczęło swą autonomię i w 2 połowie XII w. założono tu nowy gród. Po raz pierwszy występuje on w źródłach pisanych w 1266 roku jako miejsce śmierci księcia Świętopełka i późniejszej potyczki z Krzyżakami. W 1277 roku Nowe stało się udokumentowaną siedzibą kasztelanii, w 1282 roku osadzono tu pierwszych na niekrzyżackim Pomorzu franciszkanów. Świadczy to o tym, że osada miała wówczas wyraźnie miejski, lecz przedlokacyjny charakter.

W okresie rządów czeskich Nowe, jako miasto prywatne, oddane zostało Potężnemu rodowi Święców. Zdobyte i zniszczone przez Krzyżaków, w 1301 roku od nich uzyskało prawa miejskie chełmińskie. Odbudowane zostało w drugiej połowie XIV w. częściowo na planie dawnej owalnicy pomorskiej (zbieg czterech ulic ku dawnej Bramie Grudziądzkiej), częściowo na planie regularnym (kwadratowy rynek i prostopadłe ulice). Miasta broniły mury obronne o długości 1000 m, z szesnastoma wieżami; fosa oraz dogodne położenie na wysoczyźnie nadwiślańskiej. Jako ostatnia nadwiślańska twierdza zakonu krzyżackiego Nowe padło w 1465 roku, zaś na mocy postanowień II Pokoju Toruńskiego stało się częścią Prus Królewskich, siedzibą lokalnych starostów. W XVI w. Nowe przeżywało okres prosperity związanej z handlem zbożem. Jednakże wojny szwedzkie i towarzyszące im zarazy spowodowały wyludnienie z niszczenie miasta. W XVIII w. Nowe straciło swe dawne znaczenie w 1772 roku przeszło pod zabór pruski. W 1920 roku stało się na powrót częścią Rzeczypospolitej Polski. Okres międzywojenny to czas krzepnięcia nowego obrazu gospodarczego miasta, związanego z meblarstwem opartym o lokalny surowiec.

Pomimo niespokojnych losów miasta, pozostało w Nowem wiele zabytków świadczących jego dawnej świetności.

Zabytki

• Stare Miasto nowskie – zachowało do dziś niemal nienaruszony układ średniowiecznego krzyżackiego miasta z elementami wcześniejszej jeszcze, pomorskiej siatki ulic.

Jej centrum stanowi kwadratowy rynek, przy którym mieściły się niegdyś 32 budynki, na nim zaś był ratusz i drewniane sukiennice handlowe. Pozostałe 98 budynków prywatnych znajdowało się w ulicach, z których dwie, jako przedłużenie traktów handlowych, miały szczególne znaczenie. Były to Gdańska i Grudziądzka. Całość otaczały zewsząd mury i wieże obronne. W trzech narożnikach miasta znajdowały się jego główne budowle. W północno-zachodnim fara, w południowo-wschodnim kompleks zakonny z kościołem i klasztorem. Poza miastem mieściła się jeszcze jedna świątynia. W rynku znajdują się liczne kamieniczki o zewnętrznym wystroju jeszcze barokowym, częściej zaś secesyjnym, np. Rynek 4, 9, 29, 31 oraz Gdańska 18.

• Zamek – Został zbudowany w połowie XIV w. przez Zakon Krzyżacki na miejscu pomorskiego kasztelu. Niegdyś wschodnie skrzydło główne i północne pomocnicze, uzupełnione murami i wieżami. Po 1465 roku siedziba starostów nowskich, mocno zdewastowany podczas wojen szwedzkich. Po I rozbiorze w znacznym stopniu rozebrany, zachowane skrzydło główne przekształcono w zbór ewangelicki. Potem było magazynem i remizą. W końcu lat 70. rozpoczęto jego adaptacje na obiekt upowszechniania kultury, zakończoną w 1992 roku.
• Mury Obronne – w okresie pomorskim drewniano-ziemne, strzegły grodu od południa z zachodu, potem rozbudowane w cegle i w pełni zamknięte. Ogólna długość ok. 1 km, 16 wież oraz 4 bramy, od południa – Grudziądzka, Gdańska, Wodna i Rybacka, uzupełnione fosą z wodą. Mury obronne częściowo zostały rozebrane w XIX w., lecz mimo to zachowało się ich jeszcze około 550m, z podstawami 12 wież oraz sporym odcinkiem fosy, obecnie częściowo zajętym przez Amfiteatr Miejski. Uzupełnia je główne skrzydło Zamku pokrzyżackiego z połowy XIV w., w którym obecnie, po adaptacji mieści się ośrodek kultury.
• Fara pw. św. Mateusza Ap. I Ew. – kościół budowany około 100 lat, począwszy od połowy XIX w., przypuszczalnie w miejscu wcześniejszej, drewnianej świątyni. Halowy gotyk pomorski z przesklepionym prezbiterium i 3 nawami, niegdyś krytyki drewnianym stopem. Charakterystyczna bocznie ustawiona wieża i bogato zdobione szczyty. W XVI w. na krótko protestancki . W latach 1911-1914 rozbudowany, podczas zakładania sklepień nawowych odnaleziono pozostałości bogatych malowideł ściennych, częściowo zachowane. Obecny wystrój wnętrz barokowo-rokokowo, w dużym stopniu oryginalny
• Kościół pw. św. Maksymiliana Marii Kolbe – to dawny kościół franciszkański z kryptą z ok. 1311 roku i średniowiecznym prezbiterium. W XVI w. przejęty przez protestantów, w latach 1604-1821 benedyktyński. Przejęty przez protestantów i odbudowany w stylu neogotyckim (nawy) z dodaniem wieży. Po II wojnie światowej zdewastowany. Od końca lat 70. świątynia katolicka. Ołtarz główny z zaadoptowanej kompozycji XVI-wiecznej „Ukrzyżowanie”
• Kapliczka pw. św. Jerzego – zbudowana w XV w. przy trakcie gdańskim na planie wydłużonego ośmiokąta, wedle wzoru świątyni jerozolimskiej

Edukacja

• Szkoła Podstawowa nr 2 im. Arkadego Fiedlera
• Publiczne Gimnazjum
• Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych
• Zespół Szkół Ogólnokształcących

Sport

• Miejsko Ludowy Klub Sportowy Wisła Nowe
• Nadwiślańskie Stowarzyszenie Aktywni

Urodzili się w Nowem

• Lech Bończa-Bystrzycki - ksiądz profesor, historyk polski, autor wielu książek historycznych.
• Bronisław Malinowski – znakomity polski lekkoatleta – medalista olimpijski.

Turystyka

Szlaki pieszo-rowerowo-motorowe

• Szlak bursztynowy nadwiślański.

Świecie – Nowe – Gniew – Gorzędziej (Tczew) – Lubiszewo – Gdańsk, długość: około 120 km. W przybliżeniu trasą tą biegł w wiekach I-V n.e. końcowy odcinek szlaku handlowego (bursztynowego) z krajów cesarstwa rzymskiego nad Bałtyk. Przy szlaku tym leżały faktorie kupieckie, tj. punkty skupu i wymiany towarów, bursztynu, skór, futer, wełny, a może i niewolników. Wymianę towarową ułatwiały monety rzymskie, których istnienie stwierdzono w około 30 miejscowościach Kociewia.

• Szlak tradycji kopernikowskiej.

Chełmno – Konopat Wielki – Świecie – Góra Kopernika (koło Górnej Grupy) – Nowe – Kamionka – Leśna Jania – Starogard – Tczew, długość: około 130 km Mikołaj Kopernik podobno często odwiedzał Chełmno ponieważ była tam w klasztorze benedyktynek jego siostra. Tradycja utrzymuje również, że Kopernik swój pobyt w Chełmnie wykorzystywał do badań nieba w nocy. Wywnioskował, że wzgórze koło Górnej Grupy jest ostatnim punktem na południu, z którego można obserwować w czerwcu jasne noce. Trasa krajobrazowo atrakcyjna, bogata w zbytki architektury.

• Szlak jezior kociewskich.

Niedackie – Borzechowskie – Ocypelskie – Długie – Słone – Kałębie – Udzierz – Radodzierz – Łąkosz, długość: około 50 km Na terenie Kociewia istnieje ponad 200 jezior. Z wymienionych niektóre są objęte strefami ciszy, mają piaszczyste płytkie brzegi, doskonale nadające się na wypoczynek. Występują w nich smaczne i cenione ryby – płocie, leszcze, szczupaki, węgorze.

• Trakt napoleoński.

Tuchola – Wielkie Gacno – Trzebciny – Tleń – Osie – Nowe, długość: około 60 km Trasa prowadzi przez Bory Tucholskie, przekracza trzy rzeki: Brdę, Wdę, Mątawę, zahacza o leżące w pobliżu jeziora. Trasą tą w 1806 i 1812 roku maszerowały wojska Napoleona.

• Szlak rowerowy po Dolinie Dolnej Wisły

Cierpice – Solec Kujawski – Bydgoszcz – Świecie – Nowe – Gniew – Tczew – Kwidzyn – Grudziądz – Chełmno – Ostromecko – Zamek Bierzgłowski, długość: około 447 km.

Zobacz też

• cmentarz żydowski w Nowem nad Wisłą
• Szlak Zamków Gotyckich