Toruń

Toruń (niem. Thorn, łac. Thorunia, Torunium) – miasto na prawach powiatu w województwie kujawsko-pomorskim. Prawobrzeżna część miasta leży na Pomorzu, lewobrzeżna część położona jest na Kujawach. Miasto leży nad Wisłą i Drwęcą. Duży ośrodek gospodarczy, kulturalny i naukowy.

Od 1999 siedziba marszałka województwa kujawsko-pomorskiego, siedziba organów samorządu województwa czyli Zarządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego, Kujawsko-Pomorskiego Sejmiku Wojewódzkiego oraz jednostek im podporządkowanych. Siedziba starosty powiatu toruńskiego. W latach 1920-1939 stolica województwa pomorskiego, w latach 1945-1975 w województwie bydgoskim (w latach 1945-1950 nosiło ono nazwę woj. pomorskie), w latach 1975-1998 stolica województwa toruńskiego.

Jest jednym z najstarszych miast polskich. Od 1992 Toruń jest siedzibą kurii diecezji toruńskiej. W 1997 toruński zespół staromiejski został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, a od 2004 jest ogólnopolską siedzibą Ligi Polskich Miast UNESCO. Toruńska starówka w 2007 r. w plebiscycie Rzeczpospolitej została uznana za jeden siedmiu cudów Polski. Toruński Rynek i Ratusz Staromiejski zajęły 3. miejsce w plebiscycie czytelników polskiej edycji National Geographic Polska na 30 najpiękniejszych miejsc na świecie.

Położenie

Toruń położony jest nad Wisłą i Drwęcą (częściowo w granicach miasta jej ujście do Wisły), w Kotlinie Toruńskiej, stanowiącej część Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Część prawobrzeżna leży na historycznej ziemi chełmińskiej, lewobrzeżna na Kujawach; od południowego wschodu graniczy przez Drwęcę z ziemią dobrzyńską.

Podział administracyjny

Osiedla	Przedmieścia
Starotoruńskie Przedmieście Barbarka Bielany Bydgoskie Przedmieście Wrzosy Koniuchy Chełmińskie Przedmieście Rybaki Stare Miasto Katarzynka Mokre Jakubskie Przedmieście Rubinkowo Winnica Grębocin nad Strugą Bielawy Na Skarpie Kaszczorek Piaski Podgórz Glinki Stawki Rudak Czerniewice	Gmina Wielka Nieszawka Brzoza Mała Nieszawka Wielka Nieszawka Cierpiszewo Cierpice Gmina Zławieś Wielka Przysiek Rozgarty Górsk Stary Toruń Czarne Błoto Gmina Łysomice Łysomice Papowo Toruńskie Lulkowo Różankowo Gmina Lubicz Grębocin Lubicz Górny Lubicz Dolny Krobia Złotoria Grabowiec Kopanino Gmina Obrowo Brzozówka Głogowo Obrowo

Środowisko naturalne

Ukształtowanie powierzchni

Toruń położony jest w zalesionej Kotlinie Toruńskiej, po obu stronach rzeki Wisły, otoczony prawie ze wszystkich stron lasami. Tereny w Toruniu i okolicy, w bezpośrednim sąsiedztwie Wisły są obniżone (najczęściej do poziomu 33-36 m n.p.m.) i stanowią wąski, długi pas terenu równinnego, położony na linii wschód-zachód, o szerokości ok. 100-500 metrów po obu stronach Wisły i o wysokiej jakości glebie (organiczna, II, III klasa). Dalej od niecki rzeki teren wznosi się (50-60 m n.p.m.), często stromo (np. osiedle Na Skarpie), staje się pagórkowaty, tworząc malownicze tarasy, o ziemi piaszczystej (V, VI klasa). Teren wokół Torunia określany jest, jako pagórkowaty.

Klimat

Średnia temperatura i opady dla Torunia
Miesiąc	Sty	Lut	Mar	Kwi	Maj	Cze	Lip	Sie	Wrz	Paź	Lis	Gru	Roczna
Średnie najwyższe temperatury	1	1	6	12	18	21	22	22	18	12	6	2	12
Średnie najniższe temperatury	-4	-4	-1	3	8	11	13	12	9	5	1	-2	4
Opady	27.9	25.4	22.9	30.5	48.3	68.6	81.3	58.4	40.6	27.9	35.6	35.6	513,1
Źródło: Weatherbase 17.12.2008

Wody

Największą rzeką jest dzieląca miasto na dwie części Wisła, dzięki której Starówka zyskuje malownicze położenie. Drugą co do wielkości jest Drwęca, a trzecią Struga Toruńska. Struga Toruńska w części swego biegu przepływa pod Starówką, gdzie jej fragmenty są wyeksponowane w budynkach i chodnikach.

Największym zbiornikiem w Toruniu jest staw Nagus na Rudaku, później Kaszownik obok Starówki i kilka mniejszych. Największymi kąpieliskami w okolicy Torunia są: Osiek, jezioro Kamionkowskie, Okonin, Górsk i Jezioro Chełmżyńskie.

W okresie powojennym najwyższy stan Wisły w Toruniu wynosił 867 cm w czerwcu 1962 roku.

Przyroda

Toruń, prawie ze wszystkich stron, otoczony jest przez obszary leśne, stanowiące tereny rekreacyjne – Barbarka, Las Bielawski, Bielański, Łysomicki, Papowski, Lasy Ciechocińskie, Puszcza Bydgoska, oraz trzy rezerwaty: rezerwat leśny Las Piwnicki z 1924; najdłuższy rezerwat ichtiologiczny w Polsce - Rezerwat na rzece Drwęcy z 1961 (z ginącym minogiem rzecznym) oraz unikalnie położony w centrum miasta rezerwat leśny Kępa Bazarowa z 1987, na wiślanej wyspie, naprzeciwko toruńskiej Starówki.

Zieleń miejska

W Toruniu znajduje się duża ilość terenów zielonych, a miasto zalicza się do jednego z najbardziej zielonych w Polsce (około 30% powierzchni). Łączna powierzchnia lasów to 2755 ha. Główne parki skupione są w centrum na tzw. Plantach wokół Starówki, gdzie po likwidacji średniowiecznych umocnień w XIX wieku wygospodarowano strefę zieleni wokół Starego Miasta, znacznie poszerzoną po rozebraniu nowożytnych i XIX-wiecznych fortyfikacji bastionowych w latach 20. XX w.

Poza tym w Toruniu znajduje się kilkanaście parków. Największymi terenami rekreacyjnym są Barbarka, ze szkołą leśną, urządzeniami rekreacyjnymi, placami zabaw; niedawno zagospodarowane Błonia Wisły oraz trzy rezerwaty. Najstarszymi terenami zielonymi są Park Miejski na Bydgoskim Przedmieściu, Park na Bielawach założony w XVIII wieku oraz najstarszy w Polsce Ogród Zoobotaniczny z 1797.

Demografia

Struktura demograficzna mieszkańców miasta Toruń wg danych z 31 grudnia 2010:

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
populacja	205 312	100	110 357	53,75	94 955	46,25
wiek przedprodukcyjny (0–17 lat)	33 987	16,55	16 724	8,15	17 263	8,41
wiek produkcyjny (18–65 lat)	136 311	66,39	68 551	33,39	67 760	33
wiek poprodukcyjny (powyżej 65 lat)	35 014	17,05	25 082	12,22	9932	4,84

Historia

Obszar dzisiejszego miasta w epokach prehistorycznych znajdował się na styku trzech krain geograficznych, miał dostęp do rzeki oraz dogodną przeprawę (bród) przez Wisłę, co sprawiło iż osadnictwo na obszarze dzisiejszego miasta i w jego okolicy rozwijało się od paleolitu, ok. 9 tys. lat p.n.e. Przez Toruń prowadził także bursztynowy szlak.

Około roku 1100 p.n.e. na obszarze obecnego zamku krzyżackiego funkcjonowała osada łużycka. W okresie od IX do XIII w. w tym miejscu wznosił się pierwotny słowiański gród toruński, otoczony drewniano-ziemnymi wałami, strzegący przeprawy przez Wisłę.

Początek współczesnemu miastu dali Krzyżacy w 1230, dla których był on punktem wyjścia do podboju plemion pruskich i tworzenie państwa krzyżackiego. Pierwszą wzmiankę historyczną o Toruniu zawiera dokument lokacyjny z 28 grudnia 1233 roku wystawiony przez Hermana von Salza, mistrza krzyżackiego. Z powodu częstych powodzi nawiedzających te nisko położone tereny w roku 1236 przeniesiono miasto w górę rzeki w miejsce jego obecnego położenia. Nowe terytorium miasta określa odnowiony przywilej chełmiński z 1251 roku, który został wystawiony w miejsce starego, zniszczonego w pożarze. 13 sierpnia 1264 nadano prawa miejskie drugiej osadzie – Nowemu Miastu, od wschodu stykającemu się ze Starym Miastem. W 1454 r. oba miasta połączono, zachowując jednak dzielące je mury obronne.

W 1280 r. Toruń stał się członkiem Hanzy. XIV-XV wiek to pierwszy okres szybkiego rozwoju miasta. Toruń stał się dużym ośrodkiem handlowym w Prusach, liczącym aż 20 000 mieszkańców.

1 lutego 1411 w Toruniu zawarto I pokój toruński, kończący tzw. wielką wojnę polsko-krzyżacką 1409-1411. W 1440 r. Toruń był jednym z głównych organizatorów Związku Pruskiego i został siedzibą jego Tajnej Rady. W 1454 wybuchło powstanie antykrzyżackie, zburzono zamek krzyżacki. Był to początek polsko-krzyżackiej wojny trzynastoletniej. Dla wzmocnienia poparcia szlachty król polski w 1454 nadał słynne przywileje szlacheckie. Stało się to na Zamku Dybowskim, podmiejskiej osadzie Nieszawa (obecnie dzielnica Torunia). 6 marca 1454 r. król Kazimierz IV Jagiellończyk na wniosek poselstwa Związku Pruskiego, wydał akt inkorporacji Prus do Królestwa Polskiego, i wcielił Toruń do Polski. W czasie wojny Toruń wsparł finansowo króla polskiego ogromnymi sumami pieniędzy (szacowanymi przez historyków na prawie 200 tysięcy grzywien, tj. kwotę równą dochodom ówczesnego Krakowa w ciągu 80 lat, a Poznania w ciągu 270 lat). 19 października 1466 II pokój Toruński zakończył wojnę trzynastoletnią. W wyniku jego postanowień Toruń wraz z Prusami Królewskimi wszedł w skład państwa Polskiego, uzyskując w nim wraz z Gdańskiem i Elblągiem pozycję uprzywilejowaną. Już w trakcie wojny trzynastoletniej Toruń otrzymał od króla Kazimierza Jagiellończyka tzw. privilegia Casimiriana (zwłaszcza tzw. wielki przywilej z 1457 r.), które określiły zasady politycznej odrębności Torunia oraz podstawy prawno-ustrojowej niezależności i silnej jego gospodarki aż do rozbiorów i włączenia go do Królestwa Prus w 1793 r. W ten sposób Toruń (podobnie jak Gdańsk i Elbląg) wyróżniał się na tle innych miast Rzeczypospolitej. Okres XVI i 1. poł. XVII w. to czas szybkiego rozwoju Torunia. Miasto bogaciło się na handlu wiślanym, składzie soli i towarów solonych, wielkich dorocznych jarmarkach międzynarodowych. 15 czerwca 1528 została otwarta w mieście mennica królewska, przy ulicy Mostowej, zastępując dotychczasowe mennice: krzyżacką i miejską. W pierwszej połowie XVI w. rozpowszechniła się w Toruniu reformacja, do której przystąpiła znaczna część mieszczan. W 1557 r. Toruń stał się oficjalnie miastem luterańskim i stał się jednym z ośrodków protestantyzmu w Rzeczypospolitej. W 1568 nastąpiło otwarcie Gimnazjum Akademickiego, a w 1594 uroczyste podniesienie go do rangi uczelni półwyższej (jednej z pierwszych w kraju). W 1595 r. z inicjatywy burmistrza Heinricha Strobanda rozpoczęto starania o założenie w Toruniu uniwersytetu.

W pierwszej połowie XVII w. Toruń, jako jedno z kilku największych i najbogatszych miast Rzeczypospolitej Obojga Narodów zamieszkiwało ok. 12 000 mieszkańców. Dzięki przywilejom i pozycji gospodarczej, Toruń wraz ze swoim patrymonium - pomimo, że leżał na obszarze województwa chełmińskiego i był jego największym miastem - wyłączony był z administracji województwa, stanowiąc jednostkę autonomiczną, samorządną. Druga połowa XVII wieku to czas osłabienia miasta ze względu na toczące się w jego rejonie wojny. W 1629 miasto odparło pierwsze oblężenia Szwedów. Rozpoczęto budowę fortyfikacji bastionowych, dzięki czemu Toruń stał się jedną z najpotężniejszych twierdz w Rzeczypospolitej. W 1645 w mieście odbyło się Colloquium charitativum, jedyne na świecie spotkanie ekumeniczne w celu pogodzenia katolików i protestantów. W 1658 wojska króla Jana Kazimierza po szwedzkim oblężeniu odzyskały Toruń.

24 września – 9 października 1703 miało miejsce katastrofalne, najdotkliwsze w całej historii bombardowanie miasta przez wojska szwedzkie, dowodzone przez Karola XII. Spłonęła znaczna część Rynku, ratusz i kościoły. W 1708 r. ludność miasta została zdziesiątkowana przez wielką epidemię dżumy.

Na tle zaostrzających się konfliktów religijnych 16 lipca 1724 doszło do tzw. "Tumultu Toruńskiego", zakończonego surowym wyrokiem sądu królewskiego i ścięciem protestanckiego burmistrza miasta, Jana Godfryda Roesnera, co odbiło się głośnym echem poza granicami kraju, jako tzw. Toruński krwawy sąd. W 1767 r. została w Toruniu przez ewangelicką szlachtę zawiązana konfederacja toruńska.

Pierwszy rozbiór Polski w 1772 r. pozostawił Toruń przy Polsce; wtedy po raz pierwszy z inicjatywy Rosji podejmowano starania w celu utworzenia wolnego miasta Torunia. Na skutek pruskiej polityki zmierzającej do ucisku ekonomicznego Torunia (i Gdańska), pozostałego jeszcze w granicach Rzeczypospolitej, nastąpił wręcz upadek gospodarczy miasta. Tak jak Królewsko-Pruskie Bezpośrednie Miasto Chełm wobec Gdańska, tak Bydgoszcz wobec Torunia z inicjatywy władz pruskich miała stać się jego przeciwstawieniem i tym samym doprowadzaniu do degradacji jego gospodarki. Król Prus Fryderyk II również wyznaczył wówczas niewielką Bydgoszcz, liczącą ledwie ok. 1500 mieszkańców, na stolicę nowo utworzonego okręgu administracyjnego – Obwodu Nadnoteckiego. Drugi rozbiór włączył Toruń w skład Królestwa Prus. 24 stycznia 1793 wojska pruskie wkroczyły do miasta. Ludność zmniejszyła się z 10 000 mieszkańców około roku 1772 do 6 000 mieszkańców w 1793 r.

Czasy napoleońskie dla Torunia oznaczały ogromne osłabienie gospodarcze, kontrybucje i zniszczenia. Na mocy traktatu w Tylży 7 lipca 1807 Toruń znalazł się w Księstwie Warszawskim. 21 kwietnia 1809 na trzy tygodnie Toruń stał się stolicą Księstwa Warszawskiego, będąc miejscem rezydowania ewakuowanego z Warszawy rządu. Po przegranej Napoleona 22 września 1815 na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Toruń wrócił do Prus.

Okres pruski w XIX wieku to powolny rozwój gospodarczy i nowe inwestycje, ograniczone jednak przez uczynienie z miasta twierdzy. Linie kolejowe połączyły Toruń z Warszawą, Bydgoszczą, Poznaniem, Olsztynem, Chełmżą i Grudziądzem. Okres pruski to także coraz silniejsze zmagania o polskość miasta, które w drugiej połowie XIX w. stało się największym ośrodkiem polskości na Pomorzu.

Po I wojnie światowej w wyniku postanowień traktatu wersalskiego Toruń został przyznany odrodzonej Polsce. 18 stycznia 1920 wojska niemieckie opuściły Toruń. Miasto, będące największą ostoją polskości na Pomorzu i oddziałującym na całe Pomorze i Warmię skupiskiem licznych polskich organizacji społecznych i naukowych, liczące w 1921 r. 37 356 mieszkańców, zostało stolicą województwa pomorskiego i zaczęło odzyskiwać dawną, przedrozbiorową pozycję. W 1933 nastąpiło otwarcie drugiego mostu przez Wisłę. W 1939 populacja Torunia wynosiła około 80 000 mieszkańców. W latach 30. Toruń charakteryzował się największym po Gdyni wskaźnikiem przyrostu naturalnego w skali kraju. W 1938 zapadła decyzja o utworzeniu w 1940 uniwersytetu w Toruniu, jako filii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.

7 września 1939 do miasta wkroczył Wehrmacht, a Toruń znalazł się w prowincji Gdańsk-Prusy Zachodnie. 1 lutego 1945 bez większych zniszczeń Armii Czerwona zajęła Toruń.

W okresie PRL miasto straciło na znaczeniu. Wprawdzie powołano w 1945 Uniwersytet Mikołaja Kopernika, jednak tuż po wojnie przeniesiono władze wojewódzkie do Bydgoszczy. Przez pierwsze powojenne dziesięciolecia miasto pozbawione centralnie przyznawanych środków na inwestycje zastygło w rozwoju. Nowe inwestycje przemysłowe powstawać zaczęły głównie w latach 60. i 70. XX w., zwłaszcza pod naciskiem miejskich władz wobec wojewódzkich urzędów planowania i zagospodarowania przestrzennego.

1 czerwca 1975 Toruń stał się stolicą województwa toruńskiego, a od 1 stycznia 1999, po reformie administracyjnej współstolicą kujawsko-pomorskiego (z siedzibą m.in. Sejmiku i Urzędu Marszałkowskiego).

Po 1989 miasto stało się centrum inwestycyjnym, naukowym i turystycznym regionu. Rozbudował się Uniwersytet Mikołaja Kopernika. Powstały nowe uczelnie, hotele, muzea. Pojawili się prywatni inwestorzy. W 1997 wpisano zespół Starego i Nowego Miasta oraz ruiny zamku krzyżackiego na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, a w 2004 wybrano Toruń na ogólnopolską siedzibę Ligi Polskich Miast i Miejsc UNESCO.

W 2007 rozpoczęły się starania Torunia o uzyskanie tytułu Europejskiej Stolicy Kultury 2016.

Gminy podmiejskie

Od początku lat 90. XX wieku znacząco rośnie liczba mieszkańców zurbanizowanych osiedli podmiejskich wokół Torunia: Przysiek-Rozgarty, Złotoria, Lubicz, Grębocin, Mała i Wielka Nieszawka, Łysomice. Do gmin podmiejskich, bezpośrednio związanych z Toruniem należą Gmina Lubicz, Gmina Zławieś Wielka, Gmina Łysomice, Gmina Wielka Nieszawka.

Architektura

Zabytki

Zespół staromiejski

Zespół staromiejski Torunia jest jednym z najcenniejszych zespołów zabytkowych w Polsce. W 1997 został on wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Obejmuje Stare i Nowe Miasto, z zachowanym prawie bez zmian XIII-wiecznym układem urbanistycznym. Zabytki Torunia znajdują się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego.

Główne zabytki:

• kościoły gotyckie:
  • św. św. Janów Chrzciciela i Ewangelisty
  • pofranciszkański Wniebowzięcia NMP
  • św. Jakuba
• Rynek Staromiejski w Toruniu i Ratusz Staromiejski w Toruniu
• Rynek Nowomiejski w Toruniu
• pozostałości średniowiecznych obwarowań miejskich: fragmenty murów, budowanych od połowy XIII, rozbudowywanych i modernizowanych do XV w., zachowały się m.in. odcinki wzdłuż Wisły i ulicy Podmurnej oraz bramy Mostowa, Klasztorna i Żeglarska, kilka baszt (wśród nich m.in. Krzywa Wieża, Monstrancja, Gołębnik, Żuraw, Koci Łeb)
• ruiny zamku krzyżackiego
• gotycki most, jeden z nielicznych w Polsce, pod ulicą Most Pauliński
• zespół gotyckich kamienic mieszczańskich z XIV-XVI w., w tym m.in. Dom Kopernika (XV w.), Dom Eskenów (XIV w., przebudowany w XVI i XIX w.) oraz kamienice przy ul. Łaziennej, Małe Garbary, Mostowej, Szczytnej, Szerokiej, Szewskiej, Wielkie Garbary, Żeglarskiej.
• barokowe pałace miejskie: pałac Dąmbskich, o bogato zdobionej fasadzie z roku 1693, Fengera (1742, przebudowany w XIX w.), Meissnera (1739, przebudowany ok. 1800)
• Kamienica Pod Gwiazdą, dom z XV w. przez krótki czas będący własnością znanego humanisty Filipa Kallimacha, przebudowywany w XVII w., fasada o dekoracji stiukowej z 1697 r.
• kościół poewangelicki św. Ducha
• kościół poewangelicki Trójcy św.
• spichrze z XIV-XVIII w. (w tym najlepiej zachowany w Polsce spichrz gotycki)
• Pomnik Mikołaja Kopernika
• Dwór Artusa w Toruniu, monumentalny neorenesansowy gmach (1889-1891, R. Schmidt) położony w południowej części Rynku Staromiejskiego – obecnie Centrum Kultury
• Teatr im. W. Horzycy – powstały w 1904, neobarokowo-secesyjny, dzieło wiedeńskich architektów specjalizujących się w projektowaniu budynków teatralnych, F. Fellnera i H. Helmera
• siedziba Towarzystwa Naukowego w Toruniu z 1881.
• neogotyckie kościoły: garnizonowy św. Katarzyny z 1897, ewangelicko-augsburski św. Szczepana z 1903.

Inne dzielnice, okolice Torunia

Poza zespołem Starego Miasta znajdują się również liczne zabytki:

• Bydgoskie Przedmieście
• ruiny zamku Dybowskiego
• ruiny zamku w Złotorii
• zespół obiektów pruskiej Twierdzy Toruń z XIX-XX wieku (ponad 200 obiektów, w tym 15 fortów)
• Kościół św. Józefa w Toruniu
• najstarszy w Polsce Ogród Zoobotaniczny z 1797
• budownictwo szachulcowe (Chełmińskie Przedmieście)
• kaplica polskokatolicka Narodzenia Najświętszej Maryi Panny
• zabytkowe kościoły: Podgórz, Kaszczorek, Bielany, Barbarka, Mokre

Zobacz też: Piernikowa Aleja Gwiazd na Rynku Staromiejskim

Najwyższe budynki mieszkalne

Najwyższym budynkiem mieszkalnym jest 14-piętrowy blok z wielkiej płyty w narożniku ulic Szosa Lubicka i Ślaskiego. Budynek wraz z całym zespołem tego kwartału powstał na początku lat 90. XX wieku. Były to ostatnie wysokie budynki stawiane na Rubinkowie. Najwyższym budynkiem mieszkalnym w lewobrzeżnej części miasta jest modernistyczna 9-piętrowa wieża ciśnień z 4 kondygnacjami mieszkalnymi. Konstrukcja powstała w latach 1941-43 Drugim najwyższym budynkiem po lewej stronie Wisły jest konstrukcja z lat 90. XX wieku. W 2010 r. zakończono jej adaptację na cele mieszkaniowe (jest to dawny biurowiec po Drosedzie). Liczy on 9 kondygnacji i wysokością dorównuje podgórskiej wieży ciśnień.

Kultura i sztuka

Kultura i sztuka to charakterystyczne cechy Torunia, główne przyczyny czyniące Toruń miastem znanym w Polsce i w Europie. Kilkanaście kin i teatrów (w Toruniu działa 7 kin, w tym jeden multipleks, kilkadziesiąt różnorodnych festiwali, kilkanaście muzeów, kilkadziesiąt galerii, Planetarium, Orbitarium.

Zabiegi o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury 2016

Decyzją Rady Miasta w lipcu 2006 roku Toruń zgłosił chęć przystąpienia do konkursu o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury w 2016 roku, organizowanego przez Unię Europejską i koordynowanego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. 13 września 2007 roku Rada Miasta podjęła decyzję o współpracy z hiszpańską Pampeluną w zakresie wspólnych starań o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury. Stosowne porozumienie w tej sprawie 18 czerwca 2008 roku podpisali w Brukseli, w siedzibie Komitetu Regionów przedstawiciele obu miast – Yolanda Barcina i Michał Zaleski. Od 15 maja 2008 roku związane z konkursem starania Torunia kreuje, koordynuje i monitoruje miejska instytucja kultury TORUŃ 2016

Teatry i kina

Teatry

Toruń posiada teatr dramatyczny – Teatr im. Wilama Horzycy, który jest jedną z najstarszych i najbardziej znanych i utytułowanych placówek w Polsce, goszczącą kilka dużych przedsięwzięć teatralnych (Festiwal Kontakt czy Festiwal Pobocza Teatru).

Toruń posiada również trzy sceny dziecięce – Teatr Baj Pomorski, objazdowy Teatr Vaśka i Teatr Lalek Zaczarowany Świat. Najsłynniejszy z nich, Baj Pomorski, poza dziesiątkami przedstawień dla dzieci i organizacją Międzynarodowych Toruńskich Spotkań Teatrów Lalek, jest także kolejną toruńską sceną dla dorosłych.

Teatry alternatywne

• Teatr Muzyczny Mała Rewia
• Scena Młodych Studio P
• Teatr Magma
• Teatr Wróbli
• Akademia Teatru Młodego Widza
• Perpetuum Mobile-alternatywny teatr studencki
• Teatr Tempestas
• Teatr Wiczy
• Plastyczny Teatr Symbolu
• Stowarzyszenie Teatr Piosenk

Kina

• Kino Centrum - kino znajdujące się w Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu
• Cinema City – multipleks (12 sal)
• Cinema City Toruń Plaza – multipleks (8 sal)
• Niebieski Kocyk - kino mieszczące się w Klubie Studenckim Od Nowa
• Kino Tumult - mieszczące się w dawnym kościele Świętej Trójcy; kino oraz galeria prowadzone przez Fundację Tumult
• Kinoteatr Grunwald
• Kino Diecezjalne

Imprezy i festiwale

Pośród festiwali teatralnych najbardziej znany w kraju jest Międzynarodowy Festiwal Teatralny "Kontakt", odbywający się od 1991. Teatr studencki reprezentują Akademickie Spotkania Teatralne Klamra, alternatywny – Ogólnopolski Festiwal Teatralny Pobocza Teatru, uliczny – Letnie Spotkania Teatrów Ulicznych, Międzynarodowe Spotkania Kapel Ludowych i Festiwal Folkloru Miejskiego. Teatr dziecięcy to Międzynarodowe Toruńskie Spotkania Teatrów Lalek.

Kino i film reprezentują Międzynarodowy Festiwal Lato Filmów (2006 r.i 2007 r. i Tofifest.

Z imprez i festiwali muzyki klasycznej działa Festiwal Muzyczny Toruń-Muzyka i Architektura i Międzynarodowy Festiwal Haendlowski. Festiwal Muzyki i Sztuki Krajów Bałtyckich Probaltica odbywa się poza Toruniem, także w Warszawie i Grudziądzu, podobnie Europejskie Spotkania Artystyczne – oprócz Torunia w Przysieku i Zamku Bierzgłowskim. Świętojański Festiwal Muzyki Organowej trwa przez cał dwa letnie miesiące. Z festiwali muzyki współczesnej w Toruniu zorganizowano Jazz Od Nowa Festival, Toruń Blues Meeting, CoCArt Music Festival - organizowany przez Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu, Afryka Reggae Festival i Toruń-Bydgoszcz Harmonica Bridge. Największy rozgłos posiada Międzynarodowy Festiwal Muzyki Chrześcijańskiej Song Of Songs.

Z imprez naukowych jest tu najstarszy w regionie Toruński Festiwal Nauki i Sztuki oraz impreza uniwersytecka Promocja Edukacyjna, ukazująca ofertę szkół wyższych z całej Polski, a w listopadzie – Toruński Festiwal Książki. Sztuki plastyczne to jedna z największych światowych imprez graficznych, odbywająca się w kilku miastach – Międzynarodowe Triennale Grafiki Kolor w grafice, Ogólnopolski Konkurs Wydawnictw Reklamowych IDEA, najstarszy regionalny Konkurs ZPAP Dzieło Roku, a także unikalny w skali europejskiej Międzynarodowy Konkurs Twórczości Plastycznej Dzieci i Młodzieży.

Imprezy masowe i popularne to Otwarte Mikrolotowe Mistrzostwa Polski – Festiwal Wiatru, coroczna odsłona Piernikowej Alei Gwiazd, Święto Muzyki, Dni Torunia i Święto Piernika. Od dwóch lat odbywa się także Festiwal Anielskie Spotkania, festiwal wolontariuszy pod hasłem "Toruń miastem aniołów".

Muzea

Pierwsze muzeum ("musaeum") istnieje w Toruniu już od 1594, a spadkobiercą jego historii jest Muzeum Okręgowe.

• Muzeum Okręgowe, złożone z kilku oddziałów – m.in.:
  • Ratusza Staromiejskiego
  • Pałacu Eskenów
  • Kamienicy pod Gwiazdą – Muzeum Sztuki Dalekiego Wschodu
  • Domu Kopernika wraz z wystawą Świat Toruńskiego Piernika, Mikołaj Kopernik – Życie i Dzieło, Pracownią Uczonego, Wnętrzami mieszczańskimi, wystawą polską w Rappersville.
  • Muzeum Archeologii
  • Muzeum Podróżników im. Tony Halika przechowujące pamiątki po tym podróżniku
• Muzeum Etnograficzne
  • skansen etnograficzny przy Starym Mieście (jedyny w kraju skansen w centrum miasta)
  • oddział muzeum w Kaszczorku – Zagroda Rybacko-Rolnicza
• Muzeum Inżynierii Komunalnej Torunia (w zabytkowej wieży ciśnień)
• Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu (Narodowe Centrum Kultury, budowane w ramach Narodowego Programu Kultury "Znaki Czasu")
• Muzeum Piernika w Toruniu
• Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu
• Muzeum Artylerii w Toruniu
• Muzeum Przyrodnicze w Toruniu (Wydział Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Mikołaja Kopernika)
• Muzeum Motoryzacji w Toruniu (przy Technikum Samochodowym)
• Muzeum Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń - Bateria A.B. IV, zwiedzanie z przewodnikiem, ekspozycja historii Twierdzy Toruń i fortyfikacji
• Fort IV – XIX-wieczny fort artyleryjski, dostępny do zwiedzania z przewodnikiem, ekspozycja historii Twierdzy Toruń

Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne

• Planetarium im. Władysława Dziewulskiego
  • Planetarium – seanse filmowe
  • Orbitarium – pokazy naukowe, sterowanie statkami kosmicznymi
  • Centrum Wiedzy o Wszechświecie (budowa)
• Obserwatorium Astronomiczne w Piwnicach pod Toruniem
  • największe w Europie środkowej radioteleskopy (32 m i 16 m średnicy)
  • zabytkowe obserwatoria kopułowe optyczne (rozsuwane dachy)
  • zabytkowy pałac i park pałacowy

Muzyka

• Toruńska Orkiestra Symfoniczna
• Centrum Kultury "Dwór Artusa"
• Zespół Szkół Muzycznych im. Karola Szymanowskiego
• Klub Studencki Od Nowa w Toruniu przy UMK
• z Torunia wywodzą się zespoły: Republika i Kobranocka, Manchester, Nocna Zmiana Bluesa, SOFA, Butelka.
• Corocznie, podczas koncertu pamięci Grzegorza Ciechowskiego w klubie Od Nowa na Toruńskich Bielanach, przyznawana jest specjalna nagroda jego imienia dla młodych, utalentowanych muzyków.

Kościoły i związki wyznaniowe

Od połowy XVI w. Toruń był miastem protestanckim, dziś kontynuatorką tej tradycji jest niewielka parafia ewangelicko-augsburska. Obecnie większość toruńskich świątyń należy do Kościoła Rzymskokatolickiego. Na terenie Torunia znajdują się 24 kościoły rzymskokatolickie oraz parafie i zbory innych wyznań, w tym 7 protestanckich, 1 prawosławna (parafia św. Mikołaja), 1 polskokatolicka (parafia Narodzenia NMP) i ok. 20 - Świadków Jehowy. Większość toruńskich kościołów protestanckich reprezentuje nurt chrześcijaństwa ewangelicznego i należy do Toruńskiego Przymierza Protestanckiego oraz Aliansu Ewangelicznego w RP.

Buddyzm

• Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu
• Szkoła Zen Kwan Um w Polsce
• Karma Kamtzang

Edukacja i nauka

Pierwsza uczelnia w Toruniu - protestanckie Gimnazjum Akademickie - powstała już w 1568 i była jedną z najstarszych uczelni w kraju. Od 1594 jako szkoła wyższa, przekształcona dzięki zabiegom toruńskiego burmistrza i humanistę Henryka Strobanda do rangi akademickiej. Była to jedna z pierwszych uczelni wyższych w Polsce. Drugą w regionie szkołą wyższą było Konserwatorium Muzyczne przy Pomorskim Towarzystwie Muzycznym, które status ten uzyskało w roku 1925. W roku 1939 wraz z wybuchem wojny Konserwatorium zostało zamknięte i już nigdy nie wznowiło działalności, po wojnie szkoły te zostały likwidowane, a w ich miejsce powoływano Akademie Muzyczne, w Toruniu jednak jej nie powołano.

Szkoły wyższe

Lista uczelni w Toruniu:

• Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu (założony w 1945). Największa uczelnia w województwie. Posiada 16 wydziałów, z czego 3 jako Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (dawna Akademia Medyczna w Bydgoszczy), filia w Grudziądzu. Uniwersytet posiada Obserwatorium Astronomiczne w Piwnicach, gdzie znajduje się największy w Europie środkowo-wschodniej radioteleskop oraz Stację Polarną na Spitsbergenie. Na UMK działa jedyne w Polsce Archiwum Emigracji - ośrodek archiwalno-naukowy gromadzący zbiory i badania dokumentacji związanej z emigracją polską po 1945. UMK kieruje również Gimnazjum i Liceum Akademickim w Toruniu.
• Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie - Zamiejscowy Ośrodek Dydaktyczny w Toruniu
• Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Toruńskiej
• Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych
• Kolegium Pracowników Służb Społecznych w Toruniu
• Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia w Toruniu
• Uniwersytet Gdański - Kolegium Językowe w Toruniu
• Kolegium Mody ASP w Toruniu (oddział ASP Łódź)
• Centrum Studiów Europejskich
• Wyższa Szkoła Bankowa (założona w 1998). Najlepsza biznesowa uczelnia prywatna w województwie kujawsko-pomorskim wg rankingów (Rzeczpospolita i Perspektywy, Polityka, Home&Market, Medal Europejski Business Centre Club).
• Wyższa Szkoła Kultury Społecznej i Medialnej w Toruniu (założona w 2001). Prowadzi studia dziennikarstwa, komunikacji społecznej, politologii, informatyki oraz podyplomowe w zakresie, relacji międzynarodowych, dyplomacji, funduszy unijnych, grafiki komputerowej i technik multimedialnych.
• Toruńska Szkoła Wyższa
• Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy - Wydział Techniczny w Toruniu
• Toruńska Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości
• Wyższa Szkoła Filologii Hebrajskiej

Gimnazja i inne szkoły średnie

W mieście funkcjonują 34 gimnazja, w tym 3 z oddziałami integracyjnymi.

• Licea ogólnokształcące – 36 wraz z liceami dla dorosłych
• Technika – 31
• Zasadnicze szkoły zawodowe – 13
• Szkoły specjalne – 3 przysposabiające do pracy i do zawodu
• Licea profilowane – 8
• Szkoły artystyczne – 6

Szkoły podstawowe

• 38 szkół podstawowych (SP nr 10, SP nr 18 i SP nr 16 z oddziałami integracyjnymi).

Przedszkola

W mieście jest około 45 placówek zapewniających edukację na poziomie przedszkolnym, niektóre z placówek posiadają także grupy żłobkowe dla najmłodszych.

Jednostki naukowo-badawcze

Placówki Polskiej Akademii Nauk

• Pracownia Słownika Polszczyzny XVI w. w Toruniu Instytutu Badań Literackich PAN
• Instytut Matematyczny PAN oddział w Toruniu
• Zakład Astrofizyki w Toruniu Centrum Astronomicznego im. M. Kopernika PAN
• Zakład Geomorfologii i Hydrologii Niżu w Toruniu Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN
• Zakład Historii Pomorza i Krajów Bałtyckich w Toruniu Instytutu Historii PAN

Placówki podległe Ministerstwom

• Instytut Inżynierii Materiałów Polimerowych i Barwników - Ministerstwo Gospodarki
• Ośrodek Badawczo Rozwojowy Urządzeń Sterowania Napędów w Toruniu - Ministerstwo Gospodarki
• Centralne Laboratorium Głównego Inspektoratu Ochrony Roślin i Nasiennictwa - Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi
• Instytut Ochrony Roślin. Terenowa Stacja Doświadczalna - Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi
• Regionalna Stacja Hydrologiczno-Meteorologiczna - Ministerstwo Środowiska
• Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków - Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Inne placówki

• Towarzystwo Naukowe w Toruniu
• Krajowe Laboratorium Fizyki Atomowej Molekularnej i Optycznej
• Instytut Turystyki Sp. z o.o. Zakład Infrastruktury i Gospodarki Przestrzennej
• Instytut Kultury Zdrowia i Urody
• Instytut Terapeutyczny
• Instytut Procesów Informacyjnych

Media

Opieka zdrowotna

W Toruniu znajduje się kilkadziesiąt placówek ochrony zdrowia w tym 6 szpitali, ponadto miasto jest siedzibą kujawsko-pomorskiego wojewódzkiego oddziału PFRON, znajduje się tu delegatura NFZ dla byłego województwa toruńskiego oraz Departament Zdrowia i Nadzoru Właścicielskiego Kujawsko-Pomorskiego Urzędu Marszałkowskiego, który sprawuje nadzór i kontrolę nad samodzielnymi zakładami opieki zdrowotnej dla których Samorząd Województwa jest organem założycielskim.

Lista szpitali:

• Wojewódzki Szpital Zespolony, w skład szpitala wchodzą 3 zespoły poradni oraz 4 wojewódzkie przychodnie
  • Wojewódzka Przychodnia Kardiologiczna
  • Wojewódzka Przychodnia Laryngologiczna
  • Wojewódzka Przychodnia Onkologiczna
  • Wojewódzka Przychodnia Rehabilitacyjna
  • Zespół Poradni Chirurgicznych
  • Zespół Poradni Położniczo-Ginekologicznych
  • Zespół Poradni Specjalistycznych
• Specjalistyczny Szpital Miejski im. Mikołaja Kopernika wraz z Zespołem Poradni Przyszpitalnych
• Wojewódzki Szpital Dziecięcy z Zespołem Poradni Specjalistycznych
• Wojewódzki Szpital Obserwacyjno-Zakaźny
  • Wojewódzka Przychodnia Chorób Zakaźnych i Pasożytniczych
• Wojewódzki Ośrodek Lecznictwa Psychiatrycznego
  • Wojewódzka Przychodnia Zdrowia Psychicznego
• Szpital Specjalistyczny MATOPAT - Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej

Oprócz szpitali miasto ma dobrze rozwiniętą sieć innych placówek służby zdrowia m.in.:

• Samodzielne Wojewódzkie Centrum Stomatologii
• Wojewódzka Stacja Pogotowia Ratunkowego
• Wojskowa Specjalistyczna Przychodnia Lekarska Samodzielny Publiczny ZOZ
• Wojewódzki Ośrodek Medycyny Pracy
• Wojewódzki Ośrodek Terapii Uzależnień i Współuzależnienia
• Przychodnia Specjalistyczna "OLK-MED" (dawny Obwód Lecznictwa Kolejowego)
• Miejska Przychodnia Specjalistyczna
• Akademicka Przychodnia Lekarska
• Miejski Ośrodek Rehabilitacji Dzieci i Młodzieży
• Lecznice Citomed (największy Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej w regionie) i inne

Gospodarka i infrastruktura

Instytucje biznesu w Toruniu:

• Toruńska Agencja Rozwoju Regionalnego SA
  • Centrum Transferu Technologii
  • Toruński Park Technologiczny
• Loża Toruńska Business Centre Club
• Regionalne Biuro Pomorskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej

Pomorska Specjalna Strefa Ekonomiczna

Na północ od Torunia (ok. 2 km od granicy) znajduje się jeden z terenów Pomorskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Tak zwany "Crystal Park" powstał w 2006 roku i obejmuje 177,61 ha. Jest on położony przy drodze krajowej nr 1 i autostradzie A1.

• Początek: 12 kwietnia 2006 szef Sharp Corporation Katsuhiko Machida, premier Polski Kazimierz Marcinkiewicz oraz podsekretarz stanu w Ministerstwie Gospodarki Andrzej Kaczmarek spotkali się w Kancelarii Premiera, by podpisać umowę na budowę fabryki modułów do monitorów ciekłokrystalicznych w podtoruńskim Ostaszewie (gmina Łysomice).
• stan obecny (listopad 2009): czynne firmy: Sharp, Orion, Matsushita Chemicals, Sumika Electronic Materials Poland, Poland Tokai Okaya Manufacturing, NYK Logistics, SOHBI CRAFT Poland, KIMOTO Poland, TENSHO Poland, U-TEC Poland, Nissin Logistics Poland

Kolejne firmy w budowie (PKP Cargo - Terminal Cargo). Główne firmy Sharp i Orion posiada linie do produkcji telewizorów ciekłokrystalicznych oraz plazmowych.

• W roku 2010 do Pomorskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej został włączony teren dawnych Zakładów Włókien Sztucznych Elana, gdzie do roku 2017 ma powstać nowoczesne Centrum Technologiczne: Biznes Park Elana oraz Centrum Usług Logistycznych.

Targi Toruńskie

Od 2005 firma Targi Toruńskie Sp. z o.o. przystąpiła do organizowania imprez targowych. Do cyklu imprez targowych weszły między innymi: Targi Konserwatorskie, Kujawsko-Pomorskie Targi Inwestycyjne "INWEST-TOR", Targi Budownictwa i Targi Mieszkaniowe "Od działki po dom", Targi Metal Tools, oraz jarmarki na toruńskiej starówce. W 2006 do użytku po generalnym remoncie została oddana hala targowa Centrum Targowe PARK. Zbudowana w 1928 jako najnowocześniejsza w Polsce hala wystawowa wg projektu K. Ulatowskiego, która od 1958 służyła celom przemysłowym.

Lista targów cyklicznych odbywających się w Toruniu:

• Targi Budownictwa i Targi Mieszkaniowe "Od działki po dom" (marzec)
• Kujawsko Pomorskie Targi Inwestycyjne "INWEST-TOR" (marzec)
• Targi Metal Tools (kwiecień)
• Jarmark wielkanocny (wiosną tydzień przed świętami)
• Jarmark Katarzyński (czerwiec)
• Targi Konserwatorskie (październik)
• Jarmark Bożonarodzeniowy (trwa ok. dwa tygodnie przed świętami)

Transport

Transport drogowy

Tu przecinają się krajowe drogi oraz jedyna w regionie autostrada A1 i droga ekspresowa S10.

Stan obecny

• A1E75 autostrada A1 – oddana do użytku 14 października 2011r., w kierunku Gdańska
• S10 południowa obwodnica Torunia (tzw. trasa poligonowa) – fragment drogi szybkiego ruchu S10, otwarty 15 listopada 2005 jako jednojezdniowy fragment. W jego ciągu znajdują się dwa czynne węzły drogowe:

Toruń-Nieszawka (bezkolizyjny) S10/10/15 Toruń-Czerniewice (kolizyjny) S10/10

• drogi krajowe:

1E75 droga międzynarodowa E75 (droga krajowa nr 1) w kierunku Łodzi 10 w kierunku Bydgoszczy, Szczecina i Warszawy 15 w kierunku Inowrocławia, Poznania, Krotoszyna, Wrocławia do Olsztyna 80 w kierunku Bydgoszczy 91 w kierunku Gdańska

• drogi wojewódzkie:

200 (Wielka Nieszawka – Cierpice) 257 (Toruń Przybyszewskiego – Toruń – rzeka Wisła – Mała Nieszawka) 258 (Toruń – Złotoria – Silno – rzeka Wisła – Wygoda – Toruń Czerniewice) 273 (Mała Nieszawka – Wielka Nieszawka – Cierpice) 552 Różankowo – Lubicz 553 w kierunku Różankowa 572 (Lubicz – stacja PKP) 585 (Podgórska – Dybowska) 654 (Toruń – Złotoria – Silno) 657 (Złotoria – Lubicz)

Inwestycje aktualne i projektowane:

• Autostrada A1 Gdańsk – Toruń – Łódź – Katowice (trwa budowa w kierunku Strykowa)
• Trasa Wschodnia – z mostem na rzece Wiśle (w budowie)
• Trasa Średnicowa Północna (projektowana)
• Trakt Leśny (projektowany)
• Północna obwodnica Torunia (węzeł Lubicz – Łysomice – Przysiek) (projektowana)

Inwestycje niedokończone lub zaniechane:

• Most drogowy im. Józefa Piłsudskiego w Toruniu

Transport kolejowy

Toruń jest węzłem kolejowym. Krzyżują się tutaj linie kolejowe:

Linia	Nr D29	Sąsiednie węzły	Operator przewozów pasażerskich
Kutno – Piła Główna	18	Aleksandrów Kuj. – Bydgoszcz Wschód	PKP Intercity, Przewozy Regionalne(BiT-City)
Poznań Wschód – Skandawa (GP) – Žielieznodorožnyj	353	Inowrocław – Jabłonowo Pom.	Przewozy Regionalne
Toruń Wschodni – Malbork	207	Grudziądz	Arriva PCC
Nasielsk – Toruń Wschodni	27	Sierpc	Arriva PCC
Toruń Wschodni – Olek (daw. Chełmno)	246	(dawniej) Unisław Pom.	–(linia towarowa)

• Stacje oraz przystanki kolejowe i ich lokalizacja wg osiedli i ulic:
  • Toruń Główny (os.Stawki, ul. Kujawska) (pociągi pospieszne i osobowe; stacja węzłowa)
  • Toruń Miasto (Stare Miasto, plac 18 Stycznia) (pociągi pospieszne i osobowe)
  • Toruń Wschodni (os.Mokre, plac Fryderyka Skarbka) (pociągi pospieszne i osobowe; stacja węzłowa)
  • Toruń Kluczyki (os.Podgórz, ul. Kluczyki) (pociągi osobowe)
  • Toruń Północny (stacja towarowa) (os.Chełmińskie-Koniuchy, Szosa Chełmińska,)
  • Toruń Czerniewice (os.Czerniewice, ul. Przy Torze) (pociągi osobowe)
  • Toruń Grębocin (os.Grębocin, ul. Ceramiczna) (pociągi osobowe).
• Stacje oraz przystanki osobowe zamknięte lub zlikwidowane:
  • Toruń Elana (Mokre - Katarzynka, ul. Płaska, zamknięty)
  • Toruń Zachodni (os.Bielany) zlikwidowany ok. 1970 roku
  • Toruń Barbarka (os.Wrzosy-Barbarka, ul. Pawia, zamknięty)
• Stacje na przedmieściach Torunia:
  • Łysomice
  • Papowo Toruńskie
  • Lubicz
  • Brzoza Toruńska
  • Cierpice

• Szybka kolej miejska BiT-City – proponowane szybkie kolejowe połączenie Bydgoszczy i Torunia. Według założeń ma być elementem spajającym i integrującym dwa największe miasta województwa, spowodować szybszy rozwój obu stolic regionu, przyspieszyć powstanie aglomeracji bydgosko-toruńskiej. Pomysłodawcą projektu jest Wydział Inwestycji Strategicznych Urzędu Miasta Torunia w 2006, a wdrażającym projekt – Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego w Toruniu oraz Sejmik Województwa Kujawsko-Pomorskiego w Toruniu, przy współpracy z urzędami miast Bydgoszczy i Torunia . Obecnie trwają szczegółowe prace projektowe oraz pozyskiwanie środków unijnych dla potrzeb projektu. Wiadomo, że potrzebna jest modernizacja toru pozwalająca na rozwinięcie prędkości do 160 km/h.
  • Pierwotnie jest rozważane połączenie na trasie Bydgoszcz Główna – Toruń Wschodni.
  • Rozważane jest także przedłużenie pierwotnej linii do stacji Port Lotniczy w Bydgoszczy z jednej oraz Toruń Północ z drugiej strony.

Prowizorycznie, jeszcze przed modernizacją toru i nabyciem nowoczesnego taboru, połączenie Bydgoszcz Główna – Toruń Wschodni pod szyldem BiT-City ruszyło 9 grudnia 2007. Do obsługi połączenia Zarząd Województwa wybrał przewoźnika o ówczesnej nazwie PKP Przewozy Regionalne sp. z o.o.

Na terenie województwa wprowadzony jest także bilet regionalny na trasie Toruń-Włocławek, działający na podobnej zasadzie jak bilet aglomeracyjny BiT-City (tj. możliwość korzystania z dowolnej linii komunikacji miejskiej przez godzinę od wyjścia z pociągu). Obydwa bilety (aglomeracyjny i regionalny) są wprowadzone na tej samej linii kolejowej nr 18, ale dotychczas nie stworzono biletu regionalnego na odcinku Bydgoszcz-Toruń-Włocławek. Linia Toruń-Włocławek nie została objęta projektem BiT-City, pomimo wyższej liczby pasażerów w 2007 r. niż w przypadku linii Bydgoszcz-Toruń. Linię Toruń-Włocławek nadal częściowo obsługują niezmodernizowane składy, a ponadto bilet regionalny nie był promowany na taką skalę jak bilet aglomeracyjny (np. reklamy na autobusach MZK Toruń), a to z kolei może wpłynąć na zmniejszenie atrakcyjności tej linii i przejęcie pasażerów przez liczne połączenia komunikacji autobusowej. Bilety regionalne można nabyć w kasach PKP. Część pociągów na trasie Toruń-Włocławek kończy swoją trasę na dworcu Toruń Wschodni, a to ma przyśpieszyć dostęp do centrum i wschodniej części miasta. W przypadku Włocławka pociągi regionalne zatrzymują się na wszystkich dworcach i stacjach pasażerskich.

Lotnisko

W samym Toruniu, lotnisko Toruń-Bielany (EPTO) jest lotniskiem Aeroklubu Pomorskiego, który istnieje od 1922. Lotnisko zostało rozbudowane przez Niemców w czasie II wojny światowej. Posiada dwie poniemieckie betonowe drogi startowe:

• na kierunku 11R/29L o wymiarach 1269 x 57 metrów,
• na kierunku 02/20 o wymiarach 1190 x 57 metrów.

EPTO także posiada dwie użytkowane trawiaste drogi startowe (oprócz ww. dwóch betonowych):

• na kierunku 11L/29R o wymiarach 1092 x 100 metrów,
• na kierunku 14/32 o wymiarach 730 x 100 metrów.

Lotnisko na Bielanach jest położone bezpośrednio przy projektowanej trasie średnicowej. Posiada hotel oraz restaurację. Obecnie w aeroklubie działają sekcje sportowe (lotnicza, szybowcowa, lotniarska i spadochroniarska). Prowadzone są także spacerowe loty turystyczne.

Najbliższym portem lotniczym, 45 km od centrum Torunia, jest port lotniczy Bydgoszcz im. Ignacego Jana Paderewskiego (BZG, EPBY). Miasto Toruń niedawno stało się współudziałowcem tego lotniska (0,0589%). Rozważana jest budowa szybkiej kolei miejskiej z Torunia na lotnisko w Bydgoszczy.

Transport wodny

• Porty rzeczne:
  • Port Drzewny – ul. Starotoruńska
  • Port Zimowy – ul. Popiełuszki (Rybaki)
  • Regionalna Dyrekcja Gospodarki Wodnej - ul. Popiełuszki

• Przystanie żeglarskie:
  • AKS
  • AZS
  • KS Budowlani
  • Szkwał, Port Drzewny
  • Towimor, Port Drzewny
  • Walter, Port Drzewny
  • Yacht Klub Toruń, Port Drzewny
  • Liga Morska i Rzeczna, Port Drzewny

Komunikacja miejska

Miejski Zakład Komunikacji

Główna firmą komunikacyjną w Toruniu jest Miejski Zakład Komunikacji, istniejący od 1891. Firma obsługuje 37 linii dziennych, 3 nocne i 1 nocna specjalna. Wśród linii dziennych dwie są liniami weekendowymi, są też dwie linie kursujące wyłącznie w dni nauki szkolnej. Łączna długość linii to 328 kilometrów. Poza tym w Toruniu kursuje 6 linii tramwajowych, z tego 5 dziennych i jedna nocna. Razem daje to około 41,4 kilometrów. Kilka lat temu kursowała także linia sezonowa, obsługiwana przez wagon historyczny (wycieczkowy).

Tabor autobusowy w kategorii wieku należy do najmłodszych w kraju, gorzej wypada tabor tramwajowy, lecz wagony są poddawane modernizacjom. Bolączką parku MZK Toruń jest mała ilość taboru przystosowanego do przewozu osób niepełnosprawnych, jednak w ostatnich latach odsetek autobusów niskopodłogowych wzrasta (w grudniu 2008: 47 autobusów, czyli 36% taboru). Częstotliwość kursowania autobusów jest na niektórych liniach jest rzadka. Spora część linii dziennych kursuje z częstotliwością powyżej 30 minut w szczycie. Najczęściej kursuje linia nr 15.

Od 1 lutego 2009 w wyniku wygaśnięcia umowy z gminą Lubicz zlikwidowanych zostało pięć linii podmiejskich, a tabor dotychczas je obsługujący skierowany został na ulice miasta. Gmina Lubicz podpisała z firmą Mobilis Sp. z o.o. Oddział w Bydgoszczy umowę na obsługę 4 linii podmiejskich (do Lubicza, Złotorii, Gronowa i Kolonii Papowskiej).

W 1990 roku z komunikacji miejskiej korzystało 99,5 mln osób. W 2000 liczba spadła do 76 mln, a do 2008 liczba osób wynosiła tylko 46,5 mln

Po mieście kursują też inni przewoźnicy.

Transport turystyczny

W sezonie turystycznym oferowane są dodatkowo inne formy komunikacji:

• Łódka Katarzynka - łączącą Bulwar Filadelfijski z Kępą Bazarową i Zamkiem Dybowskim
• Statek pasażerski Wanda (kursy po Wiśle)
• Statek pasażerski Wiking (kursy po Wiśle)
• Riksze, postój na Rynku Staromiejskim (kursy po Starym Mieście)
• Dorożki (okazjonalnie, na Rynku Staromiejskim)
• Turystyczny wagon tramwajowy MZK (kursował do 2007 r. po istniejących torowiskach) - dla wycieczek.

Sport i rekreacja

Zawodowe kluby sportowe

• KS Toruń Unibax S.A. (dawniej KS Apator Toruń) - żużel
• TKP Elana Toruń (dawniej ZKS Elana Toruń) - piłka nożna
• KS Toruń HSA – (dawniej Toruński Klub Hokejowy) - hokej na lodzie
• Angels Toruń - futbol amerykański
• UKS Budowlanka Toruń - siatkówka młodzieżowa
• KS Pomorzanin Toruń – sekcja hokeja na trawie (I liga), sekcja piłkarska
• SIDEn MMKS VIII LO Toruń – męska drużyna koszykówki
• Energa Toruń - żeńska drużyna koszykówki (Ekstraklasa)
• Budowlani Toruń - żeńska drużyna siatkarska (I liga)
• KS Start-Wisła Toruń - tenis i jazda figurowa na lodzie
• MKS Axel Toruń - jazda figurowa na lodzie, curling
• AZS UMK Monaco Toruń - piłka ręczna mężczyzn
• AZS UMK Energa Toruń - wioślarstwo
• Szerszenie Toruń - rugby union
• Marwit Toruń - futsal

Pozostałe kluby sportowe

• Klub sportów walki Spartakus – sekcje Kyokushin Karate, Muaythai, MMA
• Toruńskie Stowarzyszenie Sportów Walki "Bushi" - Ju-Jitsu
• Pomorzanin Toruń - hokej na trawie, piłka nożna, boks
• Toruński Klub Sportowy Judo
• Sokoły Toruń - hokej na lodzie
• Toruński klub Taekwon-do "Lechmed"
• UKS Kodokan Toruń - Judo

Rugby w Toruniu

Pierwszy kontakt Torunia z rugby miał miejsce w PRL-u, kiedy to przy okazji z toruńskiego finiszu kolarskiego Wyścigu Pokoju odbył się międzypaństwowy mecz Polska-NRD. Pierwszy klub powstał jednak dopiero w 2000 roku. Pierwotnie nazywał się Klub Rugby Toruń, a po ściągnięciu sponsorów Wektor Car Nesta Toruń. Pod taką nazwą przez kilka sezonów występował w rozgrywkach ogólnopolskich drugiej ligi.

Po kilkuletniej niebytności rugby seniorskiego w mieście (przez ten czas istniały sekcje dziecięce i młodzieżowe, a zawodnicy z nich pochodzący grali w meczach rugby 7-osobowego), zawodnicy ze starej drużyny zorganizowali z końcem 2008 roku nowy klub i nadali mu nazwę Szerszenie Toruń. W 2009 roku grali głównie w olimpijskiej odmianie 7-osobowego rugby, chociaż także w rugby tradycyjnym - zwyciężając m.in. międzynarodowy turniej rugby w Brunszwiku. Od wiosny 2010 roku toruńskie rugby powróciło na ligowe boiska 15-osobowej wersji rugby, a Szerszenie zaczęły grać w II lidze (region pomorski).

Sport amatorski, rekreacja

Do obiektów służących rekreacji w Toruniu i należą:

• lodowiska sztuczne – 5: dwa stałe całoroczne miejskie TOR-TOR I oraz TOR-TOR II, MENTOR (niepełnowymiarowe - prywatne), a także 2 sezonowe: na Rynku Nowomiejskim oraz na Rubinkowie (zimą)
• tory saneczkowe: Rudelka (os. Bema), Park Miejski (Bydgoskie), Winna (Rubinkowo)
• baseny kryte – 11: Mini Aqua-Park, ZSME, OSIR, SP8, SP28, SP16, SP32, SP29, SP30, SP24, SP5.
• stadiony – 6: Motoarena Toruń, Miejski, Elana, Tramp, Kopernik, MOS
• hale sportowe – 4: Hala ZSPS, Olimpijczyk, SP 28, SP 10; nowa hala w budowie
• przystanie wioślarskie i żeglarskie – 6: AKS, AZS, Budowlani, Szkwał, Towimor, Walter
• strzelnice – 6: Falco (strzelnica i paintball, Fort VIII), Euro Trade (paintball), Auto Trezor (strzelnica), Sportowa (Fort I), Myśliwska (Glinki), Kurkowe Bractwo Strzeleckie (Fort VII)
• pola golfowe – 2: Tatfort (Fort IV), Country Club, Toruń-Górsk
• boiska do siatkówki plażowej: Centrum Siatkówki Plażowej UKS Budowlanka Toruń (Legionów 19/25)
• Lotnisko Sportowe: Aeroklubu Pomorskiego (Bielany)
• Tor Rallycrossowy: Toruński Klub Motorowy
• Skate Park: Bema
• Park Linowy: Barbarka
• ściany wspinaczkowe – 5: Bella wellness Centrum, Walter, Tor-Tor, Piernikowe Miasteczko (dla dzieci), SP 10
• korty tenisowe – 6: Start Wisła, OSIR, Świętopełka, TTT Real, Jurmet (3 kryte hale) Lubicz, TKM
• stadniny koni – 9: Gospodarstwo Agroturystyczne Łucji i Józefa Ciurusiów (Kaszczorek), Agrofood (Grabowiec), Jaskółcza 11 (Wrzosy), Rancho (Mała Nieszawka), Fundacja Ducha, Ogród Zoobotaniczny, Brzoza Toruńska, Rubbens (Papowo Toruńskie), Dolina Koni (Otłoczyn)
• tor rowerowy – 1: pod zarządem Toruńskiego Stowarzyszenia Sportów Alternatywnych (Na Skarpie, w przebudowie)

Burmistrzowie i prezydenci Torunia

Honorowi Obywatele Torunia

Piernikowa Aleja Gwiazd w Toruniu

Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu

Znani Torunianie

Olga Bołądź (ur. 1984) Maciej Dowbor (ur. 1978) Helena Grossówna (1904–1994) Tony Halik (1921–1998) Bogusław Linda (ur. 1952) Mikołaj Kopernik (1473–1543) Joanna Koroniewska (ur. 1978) Małgorzata Kożuchowska (ur. 1971) Jan Kusiewicz (ur. 1921) Łukasz Pawłowski (ur. 1983)

Regina Smendzianka (ur. 1924) Wanda Szuman (1890–1994) Alfred Weyna (1916–2001) Teresa Weyna (ur. 1950) Sławomir Wierzcholski (ur. 1958) Janusz Leon Wiśniewski (ur. 1954) Jacek Yerka (ur. 1952) Elżbieta Zawacka (1909–2009) Katarzyna Żak (ur. 1963)

Dyplomacja, polityka, współpraca

W Radzie Miasta Toruń zasiada 25 osób, których kadencja trwa 4 lata. Obecnie (2010-2014) trwa VI kadencja.

Dyplomacja w Toruniu

Toruń był siedzibą trzech obrad sejmu w okresie I Rzeczypospolitej (1519, 1576, 1626). W podtoruńskiej Nieszawie na Zamku Dybowskim (obecnie dzielnica Torunia), nadano słynne przywileje szlacheckie, rozpoczynające okres "złotej wolności szlacheckiej". W Toruniu zawarto I pokój toruński i II pokój toruński, a także ostatni rozejm polsko-krzyżacki w 1521 r.

W czasie rozbiorów, w 1807 był siedzibą rządu powstańczego – przy Rynku Nowomiejskim w Toruniu. W tym okresie posiadał dwa konsulaty: Rosja i USA. W okresie międzywojennym w Toruniu ulokowano pięć konsulatów, w tym Konsulat Generalny Niemiec i III Rzeszy, Francji, Belgii. Obecnie w Toruniu znajdują się trzy (z siedmiu w całym regionie. Cztery w Bydgoszczy) konsulaty honorowe: Peru, Słowenii i Litwy.

Miasta partnerskie

Miasto partnerskie	Kraj	Od kiedy
Filadelfia	Stany Zjednoczone	1976
Getynga	Niemcy	1978
Lejda	Holandia	1988
Hämeenlinna	Finlandia	1989
Kaliningrad	Rosja	1995
Czadca	Słowacja	1996
Swindon	Anglia	2003
Łuck	Ukraina	2008
Novo Mesto	Słowenia	2009

W latach 70. XX wieku pojawiła się nowa forma współpracy – miasta partnerskie. Obecnie Toruń ma podpisane umowy z dziewięcioma takimi miastami.

• Filadelfia – umowa z Toruniem od 1976. Widocznym śladem jest nazwa nadwiślańskiego bulwaru – Bulwar Filadelfijski
• Getynga – umowa z Toruniem od 1978. Widocznym śladem jest tablica drogowa na Placu Teatralnym (kierująca do Getyngi), kamień graniczny Getyngi, nazwa zjazdu drogowego z mostu drogowego Józefa Piłsudskiego – Ślimak Getyński.
• Lejda – umowa z Toruniem od 1988.
• Hämeenlinna – umowa z Toruniem od 1989.
• Kaliningrad – umowa z Toruniem od 1995.
• Čadca – umowa z Toruniem od 1996. Widocznym efektem współpracy są coroczne Dni Czadcy w Toruniu i Dni Torunia w Czadcy oraz Rondo Czadcy przy ul. Legionów w Toruniu.
• Swindon – umowa z Toruniem od 2003.
• Łuck - umowa z Toruniem od 2008.
• Novo Mesto - umowa z Toruniem od 2009.

Kolejne miasto podpisało z Toruniem list intencyjny ale nie ma jeszcze oficjalnego statusu miasta partnerskiego.

• Guilin -  Chiny

Jednostki pływające nazwane imieniem Torunia

• ORP Toruń – monitor rzeczny Flotylli Rzecznej Marynarki Wojennej
• ORP Toruń Transportowo-Minowy (morski)
• MS Uniwersytet Toruński
• SY Województwo Toruńskie

Planetoida 12999 Toruń

Na cześć miasta nazwano odkrytą w 1981 r. przez Edwarda Bowella planetoidę z grupy pasa głównego asteroid, 12999 Toruń. Proponując nadanie tej właśnie nazwy Edward Bowell, wskazał Toruń jako miejsce narodzin Mikołaja Kopernika, gotyckie Stare Miasto wpisane w 1997 roku na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO oraz Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika zawiadujący największym w Polsce obserwatorium astronomicznym. W 2009 roku odsłonięto pomnik tej planetoidy.

Zobacz też

• Cmentarz żydowski w Toruniu