Chełmża

Chełmża (pol. do 1251 Łoza, niem. Culmsee) – miasto i gmina w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie toruńskim na brzegu Jeziora Chełmżyńskiego.

Według danych z 30 czerwca 2010 r. miasto miało 15 138 mieszkańców.

W latach powojennych miasto kojarzone było głównie z Cukrownią "Chełmża".

Położenie

Według danych z 1 stycznia 2010 r. powierzchnia miasta wynosiła 7,84 km². Miasto stanowi 0,64% powierzchni powiatu.

Według danych z roku 2002 Chełmża ma obszar 7,83 km², w tym: użytki rolne: 47%, użytki leśne: 1%.

W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa toruńskiego.

Demografia

Dane z 30 czerwca 2004:

Historia

Ślady osadnictwa na tym terenie sięgają neolitu.

Dwa główne miasta ziemi chełmińskiej posiadają podobne nazwy, Chełmno i Chełmża. Pierwsza wzmianka o Chełmnie pochodzi z XI w. Pierwsza wzmianka o Chełmży została odnotowana przez historyka tej ziemi, ks. Stanisława Kujota:"Powyżej dowiedliśmy, że już przed wystawieniem przywileju dla Chełmna i Torunia porozumieli się Krzyżacy z Chrystyanem o zamianę dziesięcin biskupich z ziemi chełmińskiej na daninę zbożową. Nadto przyznali Krzyżacy biskupowi 600 włók ziemi, które mu pod Łozą czyli późniejszą Chełmżą, w Wąbrzeźnie, Bobrowie i nad Drwęcą, w późniejszem Mszanie – in Loża . .. et in Wambrez et in Boberow et super Drivanciam – wymierzyli. Może już Chrystian założył w swojej Łozie jakąś siedzibę duchowieństwa misyjnego, Heidenrych osiadł w niej od samego początku i wyniósł ją na stolicę dyecezyi, albowiem r. 1248 mówi o miarach zboża, które kościołowi chełmżyńskiemu dawane bywają – que ecclesie Culmseensi solvuntur –. Niezawodnie on nadał też jako Niemiec swej siedzibie nazwę Culmsee, przypominającą nazwę dyecezyi od głównego miasta Chełmna wziętą. Obok nowej nazwy pierwotna poszła prędko w zapomnienie, choć jeszcze r. 1246 mistrz w. tylko Łozę – Loża – znał. Lud okoliczny przerobił nazwę Culmsee na Chełmżę...

W XIII wieku znajdujący się tu gród obronny o nazwie Łoza został podarowany przez Konrada I mazowieckiego w 1222 r. biskupowi misyjnemu Prus, Chrystianowi. Większą rolę zaczęła Chełmża odgrywać od 1251 r., kiedy stała się siedzibą biskupstwa chełmińskiego, uzyskując jednocześnie od biskupa Heidenryka prawa miejskie jako Culmensee (możliwe jednak, że miasto lokowano jeszcze przed 1251 r. nie na miejscu osady Łoza, której położenie nie jest na pewno znane, ale obok niej, na tzw. surowym korzeniu.) W tym samym roku zaczęto wznosić kościół katedralny, będący jednym z największych kościołów gotyckich na ziemi chełmińskiej. Wcześniej powstała fara chełmżyńska.

Pierwsze dziesięciolecia istnienia miasta przebiegały pod znakiem najazdów pruskich (lata 1268 i 1277). W 1286 miasto i katedra zostały zniszczone przez najazd Prusów.

Po I pokoju toruńskim Chełmża wraz z całą ziemią chełmińską pozostała w granicach państwa krzyżackiego i w 1422 została zdobyta przez wojska polskie. W 1440 stała się członkiem Związku Pruskiego, a w 1454 znalazła się w Polsce. Od końca wojny trzynastoletniej miasto nie odgrywało większej roli politycznej ani gospodarczej, będąc jedynie miejscem ingresów biskupów chełmińskich oraz synodów prowincjonalnych. Nie znalazło dobrych warunków rozwoju, żyjąc w cieniu większych miast - Torunia i Chełmna, było też niszczone przez pożary i wojny (przede wszystkim najazdy szwedzkie w latach 1626-29 i 1655-60). Tak więc o ile w drugiej połowie XVI w. Chełmża liczyła ok. 850 mieszkańców, to przed rokiem 1776 populacja miasta spadła do zaledwie ok. 520 osób.

Ponowny okres rozwoju miasta przypada na ostatnie dziesięciolecia wieku XIX, zapoczątkowane wybudowaniem w 1882 roku największej w ówczesnej Europie cukrowni oraz połączenia kolejowego z Toruniem, Bydgoszczą i Kowalewem Pomorskim.

Architektura

Na początku XX wieku w Chełmży wzniesiono kilka reprezentatywnych willi. To jednych z pierwszych należy mały dom buchaltera Neubara, wzniesiony przy ul. Bydgoskiej, pochodzący z 1908 roku, choć w dość tradycyjnej formie, zdobiony delikatnym, secesyjnym ornamentem. Do najbardziej okazałych zalicza się dom Jana Czarlińskiego, właściciela Brąchnówka, wzniesiony w 1911 roku przy ul. Dąbrowskiego. Przy dzisiejszej ul. Dąbrowskiego wybudowano okazałe wille: weterynarza, dyrektora rzeźni miejskiej Franciszka Górskiego, przebudowana w 1911–1912 roku i willa Ludwika Kotewicza. Obok, przy ulicy Toruńskiej (wtedy 21 stycznia) stanęły dwie wille: Teofila Rochona i Maxa Welde.

Po I wojnie światowej nastąpiła wyraźna stagnacja w budowie budynków prywatnych. Przykładem nowoczesnej w formie architektury okresu międzywojennego, jest zbudowana w 1934 roku willa "Danuta". Budynek ten, sąsiadujący z "Concordią", zbudował burmistrz Chełmży Bronisław Kurzętkowski, na parceli wytyczonej na terenie parku miejskiego.

Zabytki

• dawny kościół katedralny Świętej Trójcy (obecnie konkatedra).
• kościół pw. św. Mikołaja. Obecny parafialny, romański u podstawy i romańskie portale wejść, gotycki w partiach przebudowanych, budowany od ok. 1100 roku, w latach 1850-58 rozbudowano go o transept i podwyższono wieżę, dobudowano kruchtę- przebudowa miała miejsce pod administracją kościoła protestanckiego
• Kościół pofranciszkański pw. św. Jerzego, rozebrany bo został spalony w 1827 roku- cegła z kościoła tworzy do dzisiaj płoty cmentarne
• Kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej w Chełmży
• Kaplica Kalksteinów
• Kaplica rodziny Zawiszów Czarnych w Chełmży
• grób rodziny Zawiszy Czarnego
• kamienice z XIX-XX w.
• wieża ciśnień (architektura z elementami neogotyku, modernizmu i tzw. stylu rodzinnego, zabytek klasy najwyższej, jeszcze ciągle funkcjonuje)
• szkoła podst. nr 2 (monumentalny styl charakterystyczny dla budynków rządowych tego okresu)
• budynki przy ulicy Dworcowej
• domy kolejowe przy ulicy Polnej
• dom przy ulicy Szewskiej 8
• dom przy ulicy Sikorskiego 18 (na balkonie hotelowym przyjmował defiladę gen. Józef Haller)
• dom przy Rynku 9 (ciekawa konstrukcja więźby dachowej - bez użycia gwoździ, tylko złączne i zaciskowe elementy drewniane)
• dom przy Rynku 4 (tam gdzie biblioteka)
• ratusz (w stylu neogotyckim)
• budynek dworca PKP
• budynki przy ulicy Tumskiej
• budynek Zespołu Szkół Średnich
• budynek przy ulicy Browarnej (właśc. browaru Laube)
• lokal ogródkowy VILLA NUOVA
• budynek przy ulicy Sądowej
• brama kamienna (wybudowana w XIV w.)

Oświata

• Zespół Szkół w Chełmży (liceum ogólnokształcące), technikum, zasadnicza szkoła zawodowa, szkoła policealna dla dorosłych)
• Zespół Szkół Specjalnych w Chełmży (szkoła podstawowa specjalna, gimnazjum specjalne, zasadnicza szkoła specjalna)

• Szkoła Muzyczna I stopnia w Chełmży (6-letnia podstawowa - dz. dziecięcy, 4-letnia podstawowa - dz. młodzieżowy)
• Gimnazjum nr 1
• Szkoła Podstawowa nr 2
• Szkoła Podstawowa nr 3
• Szkoła Podstawowa nr 5

Kultura

Coroczne imprezy organizowane w Chełmży:

• Dni Chełmży (lipiec)
• Rozpoczęcie sezonu turystycznego (czerwiec)

Chór mieszany "Święta Cecylia"- najstarszy tego typu chór w Polsce, założony w 1869 r. Uhonorowany w 1996 r. najwyższym papieskim odznaczeniem "Pro Ecclesia Et Pontifice".

• Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im. Juliana Preisa - gromadzi wokoło swej statutowej działalności następujące główne formy działań obszaru kultury:
• Redakcja Gazety Chełmżyńskiej
• Redakcja Głosu Chełmżyńskiego
• Miejska Izba Muzealna
• Chełmżyński Ośrodek Kultury
• Siedziba Chełmżyńskiego Towarzystwa Kultury

Stowarzyszenie Muzyczne

Sport

W Chełmży jest siedem klubów:

• Klub Sportowy Legia Chełmża - prowadzi sekcję piłkarską
• Klub Sportowo- Turystyczny "Włókniarz" - prowadzi sekcję żeglarską i kajakarską,
• Uczniowski Klub Sportowy "Zak" (działa w ramach klubu KST),
• Chełmżyńskie Towarzystwo Wioślarskie,
• Klub Sportowy "Pogoń" - prowadzi sekcję bokserską,
• Modelarnia SM "Combat" - bierze udział w mistrzostwach Polski modeli samolotów, pojazdów i okrętów,
• Międzyszkolny Klub Sportowy "Chełmża" - sekcja karate-do shotokan (trener Janusz Mikołajczyk 3dan)
• MKS Łozanie Chełmża-oficjalny klub szachowy przy Gimnazjum nr 1 w Chełmży
• Koło wędkarskie.
• MKS Chełmża- oficialny klub młodzieżowej piłki siatkowej

Miasta partnerskie

• Nieuwerkerk aan den IJssel
• Sangerhausen

Znani chełmżanie

• Jan Achtabowski
• Zbigniew Cebulak
• Michał Czajkowski (ur. 1934) - ksiądz katolicki, biblista
• Andrzej Drzycimski (ur. 1942) - publicysta
• Stefan Wincenty Frelichowski (ur. 22 stycznia 1913 w Chełmży, zm. 23 lutego 1945 w Dachau), ksiądz i błogosławiony katolicki, patron polskiego harcerstwa
• Tomasz Nemezy Fryntkowski
• Władysław Gabriel
• Józef Gierszewski
• Tadeusz Glemma (1895 - 1958) - ksiądz katolicki, historyk kościoła
• Alfons Groszkowski
• Bronisław Kurzętkowski (zm. 1939) - burmistrz Chełmży w latach 1920 - 1933
• Stanisław Nehring
• Alfred Paliński
• Leon Poeplau
• Julian Prejs, (1820-1904)
• Mirosława Sędzikowska (ur. 1955) - pisarka, należała do KOR-u
• Mieczysław Szczepański
• Franciszek Tretkowski (zm. 1944) - solista opery berlińskiej
• Gracjan Tretkowski
• Lothar Treuge (1877-1920) - liryk
• Zofia z Wasilewskich Świdowa - lekarz wojsk polskich z lat 1914-1920 i 1939-1945
• Józef Szydzik ks. katolicki, bardzo zasłużony proboszcz chełmżyński z czasów II Rzeczypospolitej.
• Kurt Vespermann, aktor niemiecki
• Józef Wrycza
• Mieczysław Wyszkowski, (1912-1976)- pilot polskich eskadr w Wielkiej Brytanii.
• Alfred Zawisza Czarny (1811-1878) - był w młodości oficerem polskim w powstaniu listopadowym
• Dariusz Preis
• Maciej Wojtaś

Zobacz też

• Sąsiednie gminy: Chełmża
• Jezioro Chełmżyńskie
• Synagoga w Chełmży
• Dom kahalny w Chełmży
• Cmentarz żydowski w Chełmży
• Stara droga w Chełmży