Tuchola

Tuchola (kaszb. Tëchòlô, Tuchòlô, niem. Tuchel) to miasto borowiackie w woj. kujawsko-pomorskim, w powiecie tucholskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Tuchola. Położone na Pomorzu Gdańskim, na skraju Borów Tucholskich – "stolica" Borów Tucholskich. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. bydgoskiego.

Według danych z 31 grudnia 2004 miasto liczyło 13957 mieszkańców.

Osiedla Tucholi

os. Kopernika, os. Mickiewicza, os. Leśne, os. Rudzki Most, os. Nad Kiczą, os. Pocztowa, os. Piastowska, os. Cegielniana, os. LOP, Stare Miasto, Centrum,

Części miasta: Koślinka, Miejski Rów, Międzylesie, Nad Brdą, Piszczek, Plaskosz, Rudzki Most.

Historia

Najprawdopodobniej Tuchola, pełniła pierwotnie rolę osady handlowej dla grodu kasztelańskiego w Raciążu, o czym świadczy pierwotny, owalny kształt rynku (charakterystyczny dla osad słowiańskich) sprzed pożaru 1781 roku oraz wielkość osady w momencie konsekracji kościoła w 1287 roku. W XIII wieku, Tuchola zaczęła przejmować strategiczną rolę grodu w Raciążu i dotychczasowego ośrodka lokalnej władzy. Z osady o charakterze handlowym bardzo szybko przekształciła się w silne centrum terytorialne stając się siedzibą lokalnych władz.

Wg części historyków miasto założył książę gdański Sambor I gdański, inni wskazują Mściwoja II. Pewnym jest, że to właśnie ten drugi zaprosił do Tucholi arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnkę celem konsekracji kościoła „ad consecrandam ecclesiam In Thuchol”. Miało to miejsce 9 października 1287r . W chwili wystawienia stosownego dokumentu Tuchola pojawiła się na widowni dziejowej jako jedna z większych osad w południowo-zachodniej części Pomorza Gdańskiego.

Prawdopodobnie pierwszą lokację miasta, jeszcze na prawie polskim otrzymała Tuchola już w XIII wieku. Jednak znany potwierdzony na piśmie przywilej lokacyjny dla Tucholi wystawiono w Malborku, dnia 22 lipca 1346 r. Wielki mistrz Heinrich Dusemer von Arfberg nadał miastu przywilej prawa chełmińskiego. Ówczesna Tuchola składała się z dwóch zasadniczych części, tj. miejskiej i zamkowej. Zabudowa wewnątrz miasta była głównie drewniana a do murowanych obiektów zaliczała się gotycka fara pw. Św. Bartłomieja oraz ratusz. Murowany prawie w całości był również kompleks zamkowy. Tak miasto jak i zamek otaczały mury obronne i system fos.

W 1330 Tuchola stała się siedzibą komtura, który władał komturstwem o znacznym terytorium. Oprócz szerokich okolic Tucholi w granicach komturii znalazły się Brusy, Swornegacie, Leśno, Wiele, Piechowice k. Kościerzyny oraz Odry czy Łąg. Z czasów komturstwa swą nazwę wywodzi także miejscowość Wdzydze Tucholskie położona nad brzegiem J. Wdzydze.

Kampania wojenna 1410 roku rozpoczęta największą bitwą średniowiecznej Europy, pod Grunwaldem, znalazła swój finał w Tucholi. Po bitwie miasto i zamek poddały się bez walki Polakom i zostały obsadzone załogą pod wodzą Janusza Brzozogłowego. We wrześniu Krzyżacy sprowadzili posiłki z Brandenburgii, które zajęły miasto, ale załoga zamku broniła się nadal. Tuchola była rejonem koncentracji wojsk krzyżacko-brandenburskich, przed bitwą pod Koronowem. Po przegranej bitwie Krzyżacy podstępem wymusili poddanie się zamku, wykorzystując do tego celu grupę rycerzy udających Polaków. 5 listopada 1410 roku wojska polskie podeszły pod miasto od południa i zaatakowały gromadzące się w okolicach tucholskiego zamku siły krzyżackie. W wyniku ataku rozbito krzyżackie szeregi uniemożliwiając ich powtórną koncentrację, nie zdobyto jednak zamku. Jak podawał Długosz podczas tej bitwy więcej krzyżaków zginęło w wodach Jeziora Zamkowego i okolicznych bagnach niż od mieczy wojsk polskich.

Po zawarciu drugiego pokoju toruńskiego w 1466 r. Tuchola, weszła w skład polskich Prus Królewskich i stała się siedzibą powiatu, trzeciego co do wielkości w województwie pomorskim. Administracyjnie powiat objął dawne komturstwo i stał się królewszczyzną wchodząc do majątku jako tak zwane „dobra stołowe” królów polskich. W XV i XVI wieku Tuchola przechodziła okres prosperity; w 1570 roku miasto liczyło 123 domy w mieście i 73 na przedmieściach, 8 składów kupieckich i posiadało murowany kościół.

„Potop szwedzki” zapoczątkował upadek miasta. W 1655 miasto bez walki zajęli Szwedzi, którzy wycofali się również bez walki jesienią 1656 roku, jednak w latach 1656-1659 dochodziło do ataków szwedzkich (w sumie 5), które co prawda zostały odparte, ale znacznym zniszczeniom uległa okolica miasta jak i (wg podań ludowych) sam zamek, w którym eksplodował magazyn prochu i amunicji. Ponadto w 1657 roku miasto spustoszyła zaraza, a w 1685 roku poważny pożar dopełnił dzieła zniszczenia i do połowy XVIII wieku miasto nie odbudowało zniszczeń.

W 1772 roku wraz z I rozbiorem Tuchola została włączona do Prus. Zlikwidowano powiat tucholski i przyłączono go do powiatu chojnickiego. Tuchola była wówczas jednym z najmniejszych miast na Pomorzu i liczyła 108 domów i 490 mieszkańców.

17 maja 1781 r. Jan Filip Voigt podpalił zabudowania przykościelne w celu zdobycia zgromadzonych tam kosztowności. Spłonęła wówczas gotycka fara pw. Św. Bartłomieja, ratusz i większa część zabudowy miasta. Planowano wówczas przeniesienie miasta do pobliskiej osady Rudzki Most (obecnie dzielnica miasta) lecz mieszkańcy postanowili pozostać na dawnym miejscu.

Po pożarze miasto zostało w ciagu kilku lat odbudowane, a następnie weszło w stadium szybkiego rozwoju. W 1804 roku Tuchola liczyła już 1251 osób oraz była liczącym się centrum wytwórstwa tkackiego. W czasie wojen napoleońskich w latach 1806/1807 miasto leżało na drodze przemarszu wojsk francuskich i kwaterowały w nim oddziały francuskie, polskie, pruskie i rosyjskie. W XIX wieku następował dalszy wzrost liczby ludności (2582 w 1865 roku, 3048 w 1903 roku), a w 1875 utworzono ponownie powiat tucholski. W 1914 w Tucholi założony został niemiecki obóz jeniecki, w którym przebywali głownie jeńcy rosyjscy i rumuńscy ale także francuscy, angielscy i włoscy. Obóz ten był używany później przez Polaków jako obóz dla internowanych w Polsce żołnierzy ukraińskich, oraz radzieckich jeńców z wojny polsko-radzieckiej. W 1922 obóz został zlikwidowany, a rok później jego pozostałości rozebrano.

Zgodnie z ustaleniami traktatu wersalskiego Prusy Zachodnie, a co za tym idzie również Tuchola, zostały zwrócone Polsce i 29 stycznia 1920 roku do miasta wkroczyło Wojsko Polskie oraz przywrócono polską administrację. W okresie międzywojennym następował dalszy rozwój gospodarczy i ludnościowy miasta – liczba ludności wzrosła o blisko 20% i w 1938 roku Tucholę zamieszkiwało 5813 osób.

Od 2 września 1939 do 15 lutego 1945 miasto znajdowało się pod okupacją niemiecką, podczas której nie poniosło większych strat materialnych. Tuchola była jednak sceną masowych rozstrzeliwań ludności polskiej – w dniach 24 października – 10 listopada 1939 w Rudzkim Moście żołnierze Wehrmachtu i członkowie Selbstschutzu rozstrzelali 325 Polaków – głównie przedstawicieli lokalnej inteligencji, ziemiaństwa i działaczy niepodległościowych.

Zabytki

Pierwotny układ urbanistyczny – krzyżujące się prostopadle uliczki i duży rynek pośrodku czytelny jest do dnia dzisiejszego. Zabudowa miejska wraz z przylegającym od zachodu zamkiem komturskim wpisana została w owalny pierścień murów miejskich wzniesionych w XIV wieku. Kamienno – ceglany mur wzmocniony był 15 basztami i posiadał trzy bramy: Świecką, Chojnicką oraz Zieloną. Do zamku, który składał się z 3 części: zamku niskiego (podzamcza), zamku średniego (przedzamcza) i zamku wysokiego prowadziła brama i furta zamkowa. Na zachód od zamku zlokalizowane było zamkowe gospodarstwo „Kaltenberg” (Kałdowo). Nad miastem górowała bryła gotyckiej fary pw. Św. Bartłomieja.

W wyniku licznych wojen i wielkiego pożaru miasta w 1781 roku średniowieczna i nowożytna zabudowa uległa znacznemu zniszczeniu. Mieszkańcy rozebrali dawne budynki i mury miejskie, a materiał rozbiórkowy posłużył do wzniesienia nowych domów. Do dzisiaj zachowały się we fragmentach mury miejskie i zamkowe oraz nieliczne piwnice gotyckie.

W nazwach niektórych ulic miejscowa tradycja zachowała ich dawne znaczenie (np. Starofarna, Staromiejska, Rzeźnicka, Studzienna, Rycerska).

Obecnie na terenie Tucholi znajduje się 6 zabytków architektury:

• dzielnica starego miasta (pierwotny układ urbanistyczny z XIV w.
• fragmenty murów miejskich z XIV i XV w.
• cmentarz parafialny z 2 poł. XIX w.
• cmentarz jeńców wojennych 1914-18
• cmentarz jeńców wojennych z wojny polsko-bolszewickiej 1920-21
• pomnik pomordowanych w Rudzkim Moście

Ponadto ze starszej zabudowy zachowały się:

• kościół poewangelicki z 1837-38 pw. św. Jakuba Apostoła
• dworzec kolejowy z 1883
• 2 domy pracowników kolejowych z początku XX w.
• budynek gospodarczy przy dworcu kolejowym z początku XX w.
• pozostałości zamku krzyżackiego z XIV w. w przyziemiu starostwa
• kościół parafialny pw. Bożego Ciała z 1935
• dawny młyn zamkowy
• zabudowa z XIX i XX w.
• plebania z końca XIX w.
• kapliczka szpitalna z 1902
• kapliczka z 2 poł XIX w.
• kapliczka z 1889
• sąd z początku XX w., przebudowany
• Technikum Leśne z 1875
• szkoła z 1876
• poczta z początku XX w.
• hotel z początku XX w.
• magazyn zbożowy z początku XX w.
• dom młynarza z XIX/XX w.
• dom młynarza z początku XX w.

Administracja

Burmistrzowie Tucholi od 1994 roku:

• Edmund Leon Kowalski 1994–1998;
• Bogumił Urbański 1998–2001 (tragicznie zmarły);
• Krzysztof Joppek 2001–2002;
• Edmund Leon Kowalski 2002–2006;
• Tadeusz Kowalski od 2006

Przewodniczący Rady Miejskiej w Tucholi od 1994 roku:

• Zbigniew Grugel 1994–1998;
• Maria Bereda 1998–2002;
• Ryszard Wojciechowski 2002–2006;
• Paweł Cieślewicz od 2006

Sport

Kluby Sportowe:

• TPS TUCHOLANIN - piłka siatkowa,
• MLKS Tucholanka - piłka nożna, kręgle klasyczne, lekkoatletyka
• Tucholski Klub Piłkarski - piłka nożna,

Szkolnictwo

• Zespół Szkół Leśnych w Tucholi
• Zespół Szkół Licealnych i Technicznych im. Ziemi Tucholskiej w Tucholi
• Zespół Szkół Licealnych i Agrotechnicznych im. Leona Janty-Połczyńskiego w Tucholi
• Zespół Szkół Ogólnokształcących im. B. Nowodworskiego w Tucholi
• Wyższa Szkoła Zarządzania Środowiskiem w Tucholi

Transport

Drogowy

Przez Tucholę przebiegają następujące drogi wojewódzkie :

• 237 Czersk – Tuchola – Gostycyn – Mąkowarsko
• 240 Chojnice – Tuchola – Świecie
• 241 Rogoźno – Więcbork – Tuchola

Niedaleko, w Świeciu nad Wisłą krzyżują się ważne drogi – 91 oraz 5.

Kolejowy

Przez Tucholę przechodzą dwie linie kolejowe: Linia kolejowa nr 208 (Działdowo – Chojnice) oraz nieczynna linia 241 (Tuchola – Koronowo). Ze stacji kolejowej w Tucholi odjeżdżają pociągi do kilku miast w Polsce :

• Chojnice
• Bydgoszcz przez Wierzchucin
• Laskowice Pomorskie przez Wierzchucin

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

• Gmina Olching
• Lübtheen

Sławni tucholanie

• Jan Cervus (Tucholczyk, Jelonek) – prawnik, wydał w 1540 „Księga o prawie miejskim”. Zmarł w 1557.
• Bartłomiej Nowodworski (1544 – 1624) – dworzanin Stefana Batorego i Zygmunta III, kawaler maltański, fundator oświaty. Patron LO w Tucholi, tzw. Nowodworka.
• Piotr Jacek Pruszcz (1605 – 1668) – autor książek: „Forteca monarchii całego Królestwa Polskiego duchowna” oraz „Klejnot stołecznego miasta Krakowa”.
• Michałko – rotmistrz, organizator partyzantki w czasach Potopu Szwedzkiego. Postać opisana przez Henryka Sienkiewicza w dziele pt. "Potop".
• Louis Lewin (1850-1929) farmakolog i toksykolog.
• Karl Lehmann (1858-1918) rektor uniwersytetu w Rostock.
• Joachim von Delbrück (1886-1951) pisarz, krytyk i redaktor.
• Bruno Binnebesel (1902-1944) duchowny katolicki, ofiara narodowego socjalizmu.
• Tadeusz Zwiefka (ur. 28 grudnia 1954) – dziennikarz, od 2004 poseł do Parlamentu Europejskiego.
• Marcin Jędrzejewski (ur. 1987) - żużlowiec.
• Jarosław Katulski (ur. 16 października 1961) - lekarz, od 2007 poseł na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej.

Ciekawostki

Dwa miecze – legendarne „nagie miecze”, które Wielki Mistrz Krzyżacki Ulrich von Jungingen podarował pod Grunwaldem Królowi Polskiemu Władysławowi Jagielle pochodziły z Tucholi. Komtur Tucholski Heinrich von Schwelborn zawsze woził przed sobą dwa miecze na znak swego rzekomego męstwa. Zabrakło mu go jednak pod Grunwaldem gdzie uciekł z pola walki. Zginął haniebnie dogoniony przez pogoń i ścięty przez harcowników w miejscowości Falknowo koło Susza.

„Michałko” i „Potop" – swoje miejsce w historii znalazł też bohater znany jako Michałko, o którym w 1657 roku pisano: „W tym czasie Szwedów w Prusach nikt nie niepokoił z wyjątkiem pewnego Michałka, syna chłopa pruskiego, który u Szwedów najpierw służył jako żołnierz i kapral, a później więziony był w klasztorze w Pelplinie. Zorganizował on po ucieczce duży oddział chłopski, który zaczął zdobywać na Szwedach pokaźne łupy. Ponieważ znał on bardzo dobrze wszystkie drogi i ścieżki leśne, wracał zawsze bezpiecznie do Tucholi, Chojnic lub Człuchowa. Patrolował ze swymi chłopami okolice, wyrządzając wiele szkód i uprowadzając wielu Szwedów. Pojawiał się zazwyczaj nagle tam, gdzie się go najmniej spodziewano, po czym natychmiast uchodził.”