Zelów

Zelów (czes. Zelov, niem. Zelow) – miasto w centralno-południowej części województwa łódzkiego, w powiecie bełchatowskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Zelów (35 sołectw wiejskich). W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. piotrkowskiego.

Według danych z 31 grudnia 2007 miasto miało 8074 mieszkańców. W 2005 – 8307. W gminie działały w 2005 roku: dom kultury, 3 biblioteki publiczne (z filiami), 1 liceum i 1 zespół szkół zawodowych, 2 gimnazja, 5 szkół podstawowych, 3 przedszkola, 6 klubów sportowych.

Historia

Początek miastu dała wieś założona zapewne w XIII wieku, a wzmiankowana w źródłach pisanych (księgach grodzkich sieradzkich) już 1441 w ramach tzw. dóbr pożdżenickich. Pierwotnie wieś ta nosiła nazwę Szelyów, a następnie Zeliów. Do końca XVIII w. Zelów był typową wsią szlachecką, której mieszkańcy trudnili się rolnictwem i hodowlą. W końcu 1802 majątek Zelów, będący wówczas własnością Józefa Świdzińskiego herbu Półkozic, został zakupiony przez przybyłych tu kolonistów czeskich. Byli to ewangelicy – członkowie kościoła braci czeskich. Pierwszymi starszymi zboru, czyli religijnymi przywódcami osadników zostali w czerwcu 1803 Maciej Lukaszek z Sacken, Fryderyk Prowaznik z Taboru Wielkiego i Jan Weselowski z Bachowic. W 1807 roku wybrano po raz pierwszy rychtarza, czyli sołtysa, którym został Jan Andersz, późniejszy wójt Zelowa. Osadnicy czescy rozwinęli na tym terenie przemysł tkacki, przynieśli ze sobą nową religię, ciekawe zwyczaje, własne, inne tradycje budowlane, a nawet kulinarne (knedle kudłate, buchty domowe, staroczeskie ciasto z marchwią). Wiele z nich do dziś można odnaleźć w Zelowie. Przez ponad 100 lat zelowscy Czesi dominowali w tej osadzie, jednak od 2 połowy XIX w. zaczęli pojawiać się w Zelowie też liczniej Polacy, Niemcy oraz Żydzi. Po zakończeniu I wojny światowej i utworzeniu Czechosłowacji pierwsi zelowscy Czesi zaczęli opuszczać Polskę i wracać do ojczyzny. Jedną z charakterystycznych cech ówczesnego Zelowa był rozwój różnych wyznań religijnych. Oprócz dominującego tu Kościoła ewangelicko-reformowanego, nie brakowało tu w początkach XX w. też ewangelików augsburskich (luteran), baptystów, katolików oraz wyznawców religii mojżeszowej. W okresie międzywojennym powstało tu sporo nowoczesnych fabryk włókienniczych. Okres okupacji niemieckiej przyniósł konflikty na tle narodowościowym, wymordowanie całej lokalnej społeczności żydowskiej, represje wobec Polaków i napływ nowych osadników niemieckich. 1943 Niemcy wprowadzili dla miasta okupacyjną nazwę Sellau. Po wojnie do wyjazdu zmuszono społeczność niemiecką, liczba represjonowanych Czechów także znacznie zmalała. Przybyli na ich miejsce Polacy z okolicznych wsi. Do dziś, mimo dawnych konfliktów na tle narodowym i religijnym oraz postępującej polonizacji, Zelów nie stracił swego dawnego charakteru. Pozostaje najsilniejszym ośrodkiem mniejszości czeskiej w środkowej Polsce oraz centrum prężenie działającego kościoła ewangelicko-reformowanego. Sławne są m.in. Zelowskie Dzwonki – jedyny w Polsce zespół grający na dzwonach, kierowany do 2010 przez dyrygenta-założyciela, żonę ówczesnego miejscowego pastora Mirosława Jelinka – Wierę (pierwsza w Polsce kobieta-pastor KE-R) oraz Światowe Zjazdy Zelowian. Prawdopodobnie w Zelowie spoczywają prochy Mykoły Liwickiego (ojca prezydenta Ukraińskiej Republiki Ludowej) i dziadka Mykoły Liwickiego. 11 marca 1998 Zelów odwiedził ówczesny prezydent Republiki Czeskiej – Václav Havel.

Zabytki

Według rejestru zabytków KOBiDZ na listę zabytków wpisany jest obiekt:

• klasycystyczny kościół braci czeskich z 1828 r. restaurowany w 1971 r., nr rej.: 431 z 21.07.1967

Pozostałe:

• kościół katolicki modernistyczny z 1931-1933,
• kościół baptystów,
• drewniane domy tkaczy z XIX w.,
• murowane domy z połowy XIX w.,
• cmentarz ewangelicko-reformowany

Religia

Na terenie miasta działalność duszpasterską prowadzą następujące kościoły:

• Kościół rzymskokatolicki – dekanat zelowski
  • Parafia Matki Boskiej Częstochowskiej w Zelowie
• Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP
  • Parafia Ewangelicko-Reformowana w Zelowie
• Kościół Chrześcijan Baptystów w RP
  • Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów w Zelowie
• Kościół Ewangelicko-Augsburski

Znani zelowianie

• Jakub Tosik − reprezentant Polski w piłce nożnej. Obecnie zawodnik Polonii Warszawa.
• Krzysztof Surlit − były reprezentant Polski w piłce nożnej.
• Wiesław Surlit − polski piłkarz, brat Krzysztofa. Były gracz m.in. Szombierek Bytom oraz Legii Warszawa.
• Wioletta Kryza − polska lekkoatletka specjalizująca się na długich dystansach
• prof. Krzysztof Matyjaszewski − polski chemik specjalizujący się w chemii polimerów. Matyjaszewski typowany był w 2008 przez naukowy serwis Thomson Reuters jako poważny kandydat do Nagrody Nobla w dziedzinie chemii.
• prof. Marek Marks
• prof. dr hab.Józef Jersak − geograf, geolog, założyciel Polskiej Stacji Antarktycznej im. Henryka Arctowskiego
• Emilian Klemens Nowicki (1781–1876) − ojciec chirurgii polskiej
• Waldemar Krygier (1928–2006) − scenograf, reżyser, artysta, malarz
• Mirosław Jelinek − polski duchowny ewangelicko-reformowany, w latach 1982–2010 proboszcz parafii ewangelicko-reformowanej w Zelowie a od roku 2010 proboszcz parafii w Kateřinicach koło Vsetína. Jeden z liderów społeczności czeskiej w RP.
• Wiera Jelinek − pierwsza kobieta w historii Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP ordynowana na pastora.
• Ewa Wlazłowska − wokalistka, aktorka Teatru Muzycznego "ROMA".
• Włodzimierz Kula − polski polityk, poseł na Sejm, samorządowiec.
• Jolanta Chełmińska − polska ekonomistka, od 2007 wojewoda łódzki.
• Marek Chrzanowski − polski polityk, samorządowiec, od 2002 prezydent Bełchatowa.
• Andrzej Dębkowski – poeta, krytyk literacki, publicysta, eseista, dziennikarz i wydawca. Członek Związku Literatów Polskich.

Szlaki turystyczne

• Szlak "Osady Braci Czeskich". Przebieg: Widawa (PKS) – Ruda – Chrząstawa – Faustynów – Walewice – Pożdżenice – Zelów – Zelówek – Bocianicha – Grzeszyn – Gucin – Rokitnica – Talar – Barycz – Ostrów – Łask Kolumna (PKP, PKS). Ma on długość 65 km.

Zobacz też

• Muzeum w Zelowie - Ośrodek Dokumentacji Dziejów Braci Czeskich
• Cmentarz ewangelicko-reformowany w Zelowie
• Cmentarz żydowski w Zelowie
• Włókniarz Zelów