Wolbórz

Wolbórz – miasto w centralnej Polsce, położone w województwie łódzkim, w powiecie piotrkowskim, w gminie Wolbórz. Miejscowość jest siedzibą gminy Wolbórz. Do 1953 roku miejscowość była siedzibą gminy Bogusławice.

Według danych z 31 grudnia 2010 r. miasto miało 2282 mieszkańców.

Nazwa Wolbórz pojawiła się na dobre w dwudziestoleciu międzywojennym, wcześniej miejscowość nazywano Woybor, Voibor, Woibor, Wojbor, Olbórz, a w XVI w. pojawiły się nazwy Woyborz i Wolborz.

Położenie

Miejscowość położona jest w rozwidleniu rzek Wolbórki i Moszczanki, przy trasie szybkiego ruchu nr 8 z Warszawy do Katowic i Wrocławia, pomiędzy Tomaszowem Mazowieckim a Piotrkowem Trybunalskim.

Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 15,18 km².

W latach 1975-1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa piotrkowskiego.

Historia

Prace wykopaliskowe pokazują, że na terenie dzisiejszego Wolborza osadnictwo istniało już 4 tysiące lat temu. Pierwsza udokumentowana wzmianka o Wolborzu pojawiła się w falsyfikacie mogileńskim antydatowanym na 1065 r. Wolbórz był wtedy centrum opola, a później został przekształcony w kasztelanię.

W latach 1123-1125 Wolbórz stał się drugą stolicą biskupstwa kujawskiego, później stał się miastem rezydencjonalnym biskupów włocławskich. W XIII w. był już znaczącą osadą, co potwierdziło uzyskanie praw miejskich (na prawie średzkim) w 1273 r. (16 lat po Krakowie) z nadania Leszka Czarnego.

Lokacja została potwierdzona w 1357 r. (tym razem na prawie magdeburskim), a miasto stało się centrum okolicy. Miasto miało komorę celną i własne władze samorządowe. Rozwijał się handel, rzemiosło i oświata. Wolborzanie jeździli do Krakowa, by kształcić się w tamtejszej Akademii lub korzystali z jej filii zorganizowanej w Wolborzu. Filia ta miała 6 profesorów oraz rektora i udzielała stopni naukowych: bakałarza filozofii i nauk wyzwolonych.

9 września 1409 r. Władysław Jagiełło wydał w Wolborzu odezwę skierowaną do duchowieństwa, panów świeckich i książąt chrześcijańskich, przedstawiającą 29 artykułów obwiniających zakon krzyżacki. Miasto było również miejscem koncentracji wojsk zarówno przed bitwą pod Grunwaldem, jak i przed kolejnymi wyprawami króla Jagiełły przeciwko Krzyżakom.

Wiek XV i XVI to dalszy rozwój Wolborza, głównie gospodarczy. Miasto posiadało około 100 warsztatów sukienniczych, liczne warsztaty piwowarskie, rozwijały się inne cechy, zbudowano 6 młynów. Okręg powiększył się terytorialnie o kilka wsi, którym przyznawano prawa lokacyjne.

W 1521 r. Wolbórz posiadał 5 kościołów:

• kościół farny św. Mikołaja
• kościół św. Krzyża
• kościół szpitalny św. Leonarda nad Wolbórką (szpital istniał w mieście od 1446 r.)
• kościoły św. Trójcy i św. Ducha (przy obu istniały szpitale)

W późniejszym czasie wybudowano jeszcze kościół św. Anny. Wszystkie świątynie, oprócz kościoła farnego, były małe i drewniane - niektóre dokumenty nazywają je kaplicami.

W 1536 i 1548 r. miasto było niszczone przez pożary. Jego odbudowę ułatwiły zwolnienia z podatków dotyczące zarówno miasta jak i jego mieszkańców, a także zapomogi przekazywane przez lenników królewskich (m.in. księcia pruskiego Albrechta). W 1538 r. kościół św. Mikołaja stał się prepozyturą, a później (w 1544) kolegiatą.

W 1553 r. wójtem Wolborza został Andrzej Frycz Modrzewski.

Po II rozbiorze Wolbórz znalazł się w granicach Królestwa Pruskiego, w którym pozostawał aż do 1807, kiedy to znalazł się w Księstwie Warszawskim. Gdy kongres wiedeński w 1815 zdecydował o powstaniu Królestwa Kongresowego, Wolbórz znalazł się w jego granicach.

W 1819 r. zaborczy rząd carski, żeby ukarać wolborzan za ich patriotyzm, odebrał świątyni św. Mikołaja tytuł kolegiaty, który odzyskała dopiero w 2008 r.

Mieszkańcy Wolborza brali czynny udział w powstaniu styczniowym, za co karą była utrata praw miejskich. Miasto objął ukaz carski z 30 maja 1870 zmniejszający liczbę miast w guberniach Kraju Priwiślańskiego. Ukaz działał wstecz i odbierał prawa z dniem 23 stycznia przyłączając jednocześnie Wolbórz do gminy Bogusławice.

Podczas okupacji Niemcy wymordowali miejscowych Żydów.

W Wolborzu urodził się Waldemar Goszcz – polski piosenkarz, aktor, model.

1 stycznia 2011 r. po 140 latach Wolbórz odzyskał prawa miejskie.

Zabytki

• Zespół parkowo-pałacowy biskupów kujawskich
• kolegiata pod wezwaniem świętego Mikołaja, w pierwotnej, drewnianej, formie; jej budowę ukończono w 1148 r.
• bożnica z drugiej połowy XIX wieku – po wojnie użytkowana jako łaźnia, obecnie służąca od wielu lat jako dom mieszkalny, zatraciła niemal wszystkie cechy stylowe.
• Cmentarz żydowski w Wolborzu – relikty kirkutu.
• Kościół św. Rocha (początek XX wieku).
• Kaplica cmentarna św. Anny (koniec XIX wieku).
• Kamieniczki w rynku (XIX wiek).
• Relikty murowanego zamku biskupiego z XIV wieku, spalonego w 1766 roku, obecnie przykryte ziemią (prace archeologiczne prowadzone w 1972 roku pod kier. M. Gąsiora) – dostęp do nich utrudniony jest ze względu na położenie (obszar dawnego zamku oraz zamkowych ogrodów znajduje się na terenie kilku działek należących do różnych właścicieli). Nieistniejący już zamek stanowił siedzibę biskupów kujawskich przed wybudowaniem przez nich nowego pałacu, istniejącego do dzisiaj.

Interesujące jest zabytkowe i nieczęsto spotykane założenie urbanistyczne starej części Wolborza – w formie tak zwanej owalnicy umiejscowionej w widłach dwóch rzek, Moszczanki i Wolbórki, między którymi położona jest najstarsza część Wolborza.

Sport

• Szczerbiec Wolbórz – założone w 1921 roku Towarzystwo Sportowe Szczerbiec Wolbórz
• LUMKS Wolbórz Ludowy Uczniowski Międzyszkolny Klub Sportowy w Wolborzu

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

• Jabłonka