Małyń

Małyń – wieś w Polsce położona w województwie łódzkim, w powiecie poddębickim, w gminie Zadzim. Położona nad Nerem.

Historia

Pierwsza pisemna wzmianka o wsi pochodzi z 1392 r. i dotyczy osoby Nicolausa de Malin. Dzieje osadnictwa na tym terenie są jednak o wiele wcześniejsze. Wykryto tu cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich (I-II w. n.e.) Stwierdzono też istnienie gródka rycerskiego, datowanego na XIII-XIV w., należącego do Poraitów, którzy przyjęli nazwisko Małyńskich. Małyń w 1549 r. otrzymał przywilej lokacyjny i został miastem. Była to jednak lokacja nieudana - ostatnia wzmianka o miejskiej godności Małynia pochodzi z 1654 r. Pod koniec XVIII w. wieś należała do Michała Boxy z Siemkowic Radoszewskiego, który „rezydował we dworze nad stawem z drzewa rżniętego”, następnie Małyń przeszedł w ręce Stefana Wituskiego herbu Gozdawa. Ostatnimi właścicielami wsi byli Świętochowscy.

W dniu 4 grudnia 1863 r. pomiędzy Małyniem a Kłoniszewem miała miejsce potyczka oddziałów Birtusa i Żuawa (62 jeźdźców) z rosyjskim oddziałem mjr. Dmitrowa. Zginęło pięciu powstańców, a siedmiu, w tym rannego Jana Birtusa, pojmano do niewoli. Parafia istniała tu przed 1398 r.

Miejscowa szkoła, ufundowana przez właściciela pobliskiego Jeżewa, nosi imię jego córki Krystyny Wituskiej (1920-1944). Ta bohaterska dziewczyna, członkini Armii Krajowej w Warszawie, została skazana przez Niemców na karę śmierci i ścięta toporem w więzieniu Halle/Saale. W opracowaniu Wandy Kiedrzyńskiej wydano jej listy i grypsy więzienne pisane do rodziców i przyjaciół w książce pt. „Na granicy życia i śmierci” (Warszawa 1970). Tuż przed ścięciem, w pożegnalnym liście do rodziców pisała: „Mój ostatni obowiązek względem Polski i Was - to umrzeć dzielnie”.

W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa sieradzkiego.

Zabytki

Obecny, neogotycki kościół św. Andrzeja wzniesiono w latach 1905-1912 na miejscu poprzedniego, drewnianego z 1752 r. zbudowanego staraniem Stanisława Gajewskiego h. Ostoja. W kościele tym są dwie chrzcielnice: gotycka, kamienna z 2 połowy XV w. lub początku XVI w. i druga - drewniana, renesansowa z 1555 r. Na cmentarzu przykościelnym znajduje się kaplica Wituskich z tablicą epitafijną poświęconą Krystynie Wituskiej.

Istnieje tu też młyn wodny z 1911 r. (w latach 1950-1991 użytkowany przez Gminną Spółdzielnię), który wrócił do prawowitego właściciela.

Na planie dawnego, zniszczonego dworu, odbudowano nowy.

Małyń nie zachował cech miejskiego rozplanowania i zbliżony jest do typu niewielkiej wsi-ulicówki.

Według rejestru zabytków KOBiDZ na listę zabytków wpisane są obiekty:

• kościół parafialny pw. św. Andrzeja, 1905, nr rej.: 323/A z 24.09.1986
• dwór, 2 poł. XIX w., nr rej.: 378 z 29.12.1989

Bibliografia

• Duszka M., Małyń, gniazdo Małynskich,"Echo" nr 41/1996,
• Ruszkowski A., "Sieradz i okolice", Sieradz 2000