Biała Rawska

Biała Rawska – miasto w woj. łódzkim, w powiecie rawskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Biała Rawska.

Do 1954 roku siedziba wiejskiej gminy Marianów. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa skierniewickiego.

Biała Rawska położona jest na Wysoczyźnie Rawskiej, nad rzeką Białką – dopływem Rawki, należącej do dorzecza Bzury.

Według danych z 31 grudnia 2008 miasto liczyło 3231 mieszkańców.

Komunikacja

W odległości 8 km od Białej znajduje się droga krajowa nr 8: Warszawa – Katowice (tzw. Gierkówka). Przez miasto przebiega Centralna Magistrala Kolejowa Grodzisk Mazowiecki – Zawiercie z przystankiem kolejowym Biała Rawska oraz droga wojewódzka nr 725: Rawa Mazowiecka – Grójec. W Białej Rawskiej znajduje się także ostatnia stacja zabytkowej Rogowskiej Kolei Wąskotorowej prowadzącej z Rogowa przez Rawę Mazowiecką do Białej Rawskiej.

Charakterystyka miasta

Ulice w mieście rozchodzą się od położonego w centrum rynku, w pobliżu którego znajduje się zabytkowy kościół. Zabudowa – w centrum stare, niekiedy XIX-wieczne budynki wielo- i jednorodzinne – kamienice i domy drewniane, na obrzeżach – głównie zabudowa jednorodzinna. Na przedmieściach – typowe wiejskie domy i budynki gospodarcze. W mieście znajduje się też kilkanaście bloków z wielkiej płyty, zbudowanych w latach 70.

W miejscowości znajduje się urząd gminy i kilka innych podległych władzom gminy urzędów {np. Miejsko-Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej), a także ośrodek zdrowia, szkoła podstawowa, gimnazjum i zespół szkół ponadgimnazjalnych oraz przedszkole. Biała Rawska jest lokalnym centrum kulturalno-handlowo-rozrywkowym – mieści się w niej biblioteka publiczna, kilkanaście sklepów, apteki, targowisko i kino, a ponadto remiza Straży Pożarnej, komisariat Policji i kościół. Na przedmieściu znajduje się zespół stawów utworzonych na przepływającej przez miejscowość Białce, z których jeden pełni funkcję kąpieliska.

Historia

Biała Rawska jest jednym z najstarszych ośrodków osadniczych na Mazowszu. Już w XII w. była ona grodem kasztelańskim (pełniącym rolę ośrodka administracyjnego) oraz ważnym ośrodkiem handlowym. Źródła pisane poświadczające istnienie Białej pojawiają się jednak dopiero w 1246 roku, natomiast pierwsza zachowana bezpośrednia wzmianka pisana pochodzi z 24 sierpnia 1295 roku. Miasto w początkowym okresie nosiło nazwę "Bela".

Gród Biała w tym okresie był otoczony wałem ziemnym (lub drewnianą palisadą), nie posiadał murów. Kasztelania w XIV w. została przeniesiona do Rawy Mazowieckiej.

Prawa miejskie Biała Rawska uzyskała przed rokiem 1498.

Od XIV do XVI wieku Biała należała do biskupów chełmskich. W okresie tym miejscowość przeżywała swój okres świetności. Rozwój ten miasto zawdzięczało korzystnemu położeniu: przy ważnych drogach handlowych prowadzących do ówczesnych regionalnych centrów: Czerska, Łęczycy i Sandomierza.

Miasto w tym okresie było ważnym centrum lokalnego handlu – poza cotygodniowym targiem w mieście corocznie odbywało się 16 jarmarków. Do czasu rozbiorów Biała była siedzibą powiatu, wchodzącego w skład województwa rawskiego.

Od początku XVII w. rozpoczął się stopniowy upadek miasta. W czasie potopu szwedzkiego miasto zostało całkowicie zniszczone; po jego zakończeniu Białą zamieszkiwało ok. 100 osób. Wówczas w Białej odbywały się sądy szlachty z całej ziemi rawskiej. Taki stan rzeczy utrzymywał się bardzo długo: jeszcze ponad 100 lat później, w roku 1777 miasto liczyło zaledwie 186 mieszkańców.

Od połowy XVIII w. do 1879 r. Biała była posiadłością rodziny szlacheckiej – Leszczyńskich herbu Belina.

W maju 1794 r. w pobliżu Białej Henryk Dąbrowski – późniejszy twórca Legionów polskich we Włoszech, bohater hymnu narodowego, stoczył niewielką, zwycięską bitwę z wojskami rosyjskimi.

W XVIII w. w Białej Rawskiej zaczęli osiedlić się Żydzi. Ich osadnictwo doprowadziło do rozwoju miasta i w konsekwencji do dalszego powiększenia liczby ludności miejscowości, w której osiedlali się także okoliczni chłopi. Już w 1810 r. Biała liczyła 467 mieszkańców, zaś w 1900 – ponad 2000. W 1833 r. miasto posiadało już murowany ratusz. Mimo stopniowego rozwoju, w 1870 r. Biała Rawska, tak jak wiele innych polskich miasteczek utraciła prawa miejskie. Odzyskała je dopiero w 1925 r. Miasto zamieszkiwało wówczas ok. 2800 mieszkańców.

W 1847 r. roku został zaprojektowany obecny herb Białej Rawskiej. Było to konieczne, gdyż poprzednio obowiązujący herb nie był znany: w czasie wojen spłonęły wszystkie historyczne dokumenty, na których mogły znajdować się pieczęcie miejskie.

W 1905 r. odbyła się wielka manifestacja mieszkańców miasta i okolicznych chłopów.

Podczas okupacji zginęło ok. 1,8 tys. mieszkańców spośród 3119, jakie zamieszkiwały miasto w 1939 r. w tym niemal wszyscy Żydzi. W czasie II wojny światowej w okolicy Białej działały liczne oddziały partyzanckie, dowodzone m.in. przez sierżanta Stanisława Roszkowskiego ps. "Koń", por. Henryka Sieczkowskiego ps. "Władysław", Stanisława Sawickiego ps. "Lerman".

Miasto zostało wyzwolone przez żołnierzy Armii Czerwonej 17 stycznia 1945 r.

Po wojnie miasto stopniowo rozwijało się, w okresie 1945-1989 liczba ludności podwoiła się.

Żydzi w Białej Rawskiej

Dość późno, bo dopiero od XVIII w. w mieście zaczęli się osiedlać Żydzi. Wkrótce miasto stało się istotnym centrum żydowskim w okolicy. W 1822 r. w Białej utworzona została samodzielna żydowska gmina wyznaniowa, posiadająca drewnianą synagogę, szkołę religijną – cheder, oraz cmentarz (kirkut), a na nim dom pogrzebowy a także mykwę – rytualną łaźnię. W następnych latach (1845-1847), na miejscu drewnianej synagogi, która spłonęła w 1842 r. zbudowano nową, murowaną bóżnicę. Przetrwała ona do 1939 r., kiedy to została spalona przez Niemców.

Na początku lat 20. w Białej zamieszkiwało blisko 1,5 tys. Żydów. Stanowili oni ponad połowę mieszkańców miasta. W latach następnych liczba ta zmniejszyła się, jednak w przededniu wojny udział społeczności żydowskiej w ogólnej liczbie ludności wynosił ponad 40%.

W czasie II wojny światowej w 1941 r. Niemcy utworzyli tu getto żydowskie (ul. Gęsia, Brukowa, Narutowicza, Mickiewicza, Szeroka i Zakątna), w którym zgromadzili ok. 4 tys. osób z całej okolicy, m.in. Piaseczna i Żyrardowa. 27 października 1942 r. getto zlikwidowano, zaś Żydzi przewiezieni zostali do Rawy Mazowieckiej, a następnie wywiezieni do ośrodka zagłady w Treblince.

Gospodarka

W Białej istnieje niewielki przemysł spożywczy i elektrotechniczny. W mieście znajduje się filia łódzkich zakładów termotechnicznych, a także przetwórnia owoców, brojlernia, młyn, betoniarnia. Część ludności utrzymuje się z działalności handlowej. Dość dogodne położenie i istnienie komunikacji zbiorowej umożliwia części ludności podejmowanie zatrudnienia w pobliskiej Rawie Mazowieckiej, a nawet w Warszawie.

Ludność z przedmieść, stanowiących dawne wioski, utrzymuje się z uprawy roli, głównie warzyw i owoców.

Zabytki

• Zespół pałacowy i park:
  • Pałac – został wzniesiony w 1. połowie XIX w., w stylu romańskim z elementami neogotyku i neorenesansu dla ówczesnego właściciela miasta – Aleksandra Leszczyńskiego. Autorem projektu pałacu, kształtem przypominającego średniowieczny zamek, był Franciszek Maria Lanci. Budynek zbudowano z cegły na planie zbliżonym do litery L. Na obiekt składa się główna część – piętrowa, z czteroboczną wieżą z klatką schodową, oraz dwa parterowe skrzydła. Zachodnia część obiektu posiada taras, zaś południowa – okrągłą wieżyczkę. Od strony wschodniej do wieży przylega niewielka przybudówka. Całość pokrywa dach dwu- i czterospadowy; zwieńczony jest on przez neogotyckie blanki. Po wojnie pałac został znacjonalizowany. Mieściła się w nim m.in. apteka i izba porodowa, a także mieszkania. Obecnie znajdują się w nim sklepy i bar.
  • Park krajobrazowy – w otaczającym pałac parku krajobrazowym rośnie ok. 30 dębów (szypułkowych i bezszypułkowych), których obwody pni dochodzą do 3,5 m. Oprócz nich w parku rośnie ponad 500-letni dąb, o obwodzie pnia blisko 7,5 m., tzw. "Dąb Napoleona" – jeden z największych drzew tego gatunku rosnących w Polsce, nazwany tak ze względu na fakt, że wg lokalnych opowieści odpoczywał pod nim cesarz francuski Napoleon Bonaparte, wracający z wojny z Rosją.
• Kościół św. Wojciecha – W Białej Rawskiej znajduje się zabytkowy kościół parafialny pw. św. Wojciecha z początku XVI w. Obecny wygląd świątynia uzyskała po odbudowach po pożarach z końcu XVII w. i z 1846 r. oraz dobudowaniu w 2. poł. XIX w. neogotyckiej fasady. Obecna świątynia stoi na miejscu starszego kościoła, pochodzącego z XIII, a może nawet XII w. Świątynia jest obiektem jednonawowym, murowanym. Wewnątrz kościoła znajduje się m.in. barokowa, bogato zdobiona ambona, w kształcie łodzi żaglowej, XVII-wieczna chrzcielnica (z XV-wieczną misą) oraz organy pochodzące z XIX w. Na ścianach znajdują się malowidła, wykonane technikami al fresco i al secco. Kościół pw. św. Wojciecha jest zarazem Sanktuarium Matki Bożej Miłosiernej, gdyż znajduje się w nim cudowny obraz Matki Boskiej Miłosiernej, ufundowany jakoby jeszcze przez królową Bonę. Wizerunek ten, nieznanego autorstwa, namalowany jest na drewnie. Obraz ten został ukoronowany przez prymasa Józefa Glempa koronami papieskimi poświęconymi przez papieża Jana Pawła II, podczas jednej z jego pielgrzymek do kraju. Obok kościoła znajduje się ceglana dzwonnica. Zbudowano ją w 1932 r. nawiązując do wzorów budownictwa średniowiecznego, stąd jej wygląd wskazuje wyraźne wpływy gotyckie i romańskie. Dzwonnica ta stoi w miejscu poprzedniej, drewnianej, znacznie niższej, XVI-wiecznej dzwonnicy. Niektóre źródła podają, iż dzwonnica ta pochodzi z XVI w; informacja taka jest błędna. W pobliżu świątyni znajduje się plebania z pocz. XX w. Teren kościoła otoczony jest kamiennym ogrodzeniem, zbudowanym na przełomie XIX i XX w. Wcześniejsze ogrodzenie było drewniane. Nad zdobioną bramą znajduje się kilka rzeźb świętych.
• Cmentarz parafialny – W Białej znajduje się porośnięty starymi drzewami, głównie lipami rzymskokatolicki cmentarz parafialny z XVIII w. Na jego terenie, przy głównej alei znajdują się zabytkowe kaplice nagrobne dawnych właścicieli miasta – Leszczyńskich oraz właścicieli m.in. pobliskiego Babska – Okęckich. Kaplica Leszczyńskich zbudowana jest w stylu klasycystycznym. Groby Okęckich pochodzą z 1887 roku; ozdobione są frontonami wysokości blisko 6 m i furtami z kutego żelaza. Na terenie nekropolii znajdują się także inne, mniej okazałe, lecz również zabytkowe pomniki nagrobne, oraz symboliczny grób ofiar II wojny światowej.
• Kapliczka – Na rozwidleniu dróg, prowadzących w kierunku Mszczonowa i Grójca znajduje się zabytkowa, murowana kapliczka z 1916 r. z figurą Chrystusa. Od znajdującej się na niej płaskorzeźby, nazywana jest potocznie "świętym Markiem".
• Centrum miasta – Układ ulic i placów w centrum miasta zachował swój historyczny charakter; pochodzi on jeszcze z XVI w. Na obszarze tym znajdują się XIX-wieczne, pożydowskie domy mieszkalne – murowane i drewniane, a wśród nich – budynek straży pożarnej, niegdyś będący siedzibą synagogi.

• Synagoga – W centrum miasta, przy Placu Wolności znajduje się dawna synagoga. Stoi ona w miejscu wzniesienia pierwszej, drewnianej synagogi z 1822 r. Po pożarze z 1842 r. na jej miejscu w latach 1845-1847 zbudowano nowy obiekt, murowany. Także i ona spłonęła, podpalona przez Niemców w 1939 r. Odbudowana po wojnie, w latach 50., obecnie pełni funkcję remizy strażackiej. Więcej o synagodze tej znaleźć można na poświęconej jej stronie.

• Dawny cmentarz żydowski – W pobliżu rzeki Białki znajdują się pozostałości dawnego, XVIII-wiecznego cmentarza żydowskiego. Został on zniszczony przez Niemców w czasie wojny i nigdy go nie odbudowano. Kirkut ten jest obecnie porośnięty krzakami, zachowało się na nim zaledwie kilkanaście resztek macew, w tym tylko 2 niezniszczone, z czytelnym napisami w języku hebrajskim. Na kirkucie znajduje się współcześnie wybudowany ohel ku czci tutejszego cadyka.

• Stacja kolei wąskotorowej – W Białej Rawskiej znajduje się ostatnia stacja zabytkowej Rogowskiej Kolei Wąskotorowej, zbudowanej w 1915 r. przez Niemców dla potrzeb przebiegającej w pobliżu Białej Rawskiej linii frontu. Obecnie kursująca niekiedy na trasie Rogów – Biała Rawska kolej jest lokalną atrakcją turystyczną.

Znane osoby związane z miastem

• Mariusz Pudzianowski

Zobacz też

• gmina Biała Rawska