Biłgoraj

Biłgoraj (starorus. Бeлгорай, ukr. Білго́рай, jid. בילגוריי) – miasto i gmina w południowo-wschodniej Polsce, w województwie lubelskim, siedziba powiatu biłgorajskiego.

Biłgoraj, obok Zamościa, jest największym miastem w południowej części województwa - według danych z 2008 roku ma 29 800 mieszkańców, co daje mu 9. miejsce w województwie, a 155. w kraju. Stanowi ośrodek akademicki, handlowy, kulturalny, edukacyjny, turystyczny oraz ośrodek przemysłowy rangi ponadregionalnej.

Położenie

Biłgoraj jest miastem w południowej części województwa. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa zamojskiego.

Miasto leży na Zamojszczyźnie, gdzie jest drugim pod względem wielkości ośrodkiem miejskim (po Zamościu). Historycznie położone jest w Małopolsce, na Lubelszczyźnie.

Biłgoraj leży w północnej części Kotliny Sandomierskiej, na pograniczu stanowiącej jej część Równiny Biłgorajskiej i Roztocza Środkowego. Miasto znajduje się na wschodnim skraju jednej z bezleśnych wysp Puszczy Solskiej, której lasy otaczają je głównie od strony północnej i wschodniej.

Pod względem odległości od głównych miast regionu, Biłgoraj znajduje się ok. 90 km na południe od Lublina, a ok. 75 km na północny wschód od Rzeszowa.

Warunki naturalne

Miasto leży na terenie bagienno-piaskowym. Przeważają tutaj mało przydatne dla rolnictwa gleby bielicowe. Znajduje się w strefie klimatów podgórskich i Kotliny Sandomierskiej. Średnia temperatura lipca wynosi 18 °C, a stycznia – 2,8 °C. Pokrywa śnieżna utrzymuje się od ok. 80 do 85 dni. Okres wegetacyjny trwa od 200 do 215 dni.

Czynnikiem klimatotwórczym są rozległe obszary leśne i gruba warstwa piasków. Lasy stanowią zaporę dla zimnych wschodnich wiatrów, co sprawia że temperatury są odczuwalnie wyższe.

Wody powierzchniowe

Przez Biłgoraj przepływają cztery niewielkie rzeki. Należą one do dorzecza Wisły. Są to:

• Biała Łada – najdłuższa i o największym przepływie wśród rzek znajdujących się w granicach miasta; płynie z północy w kierunku południowo-zachodnim;
• Czarna Łada – płynie ze wschodu w kierunku zachodnim; kilka kilometrów za granicami miasta łączy się z Białą Ładą tworząc większą rzekę Ładę;
• Osa – płynie z północnego wschodu w kierunku południowo-zachodnim, na terenie os. Bojary łączy się z Białą Ładą;
• Próchnica – płynie z północnego wschodu w kierunku południowo-zachodnim, na terenie os. Piaski łączy się z Czarną Ładą.

We wschodniej części miasta, przy rz. Próchnicy znajdują się stawy rybne. W północnej części miasta, na terenie os. Bojary, nad rz. Osą zlokalizowany jest rekreacyjny zalew.

Wysokość

Wysokość, na jakiej znajduje się Biłgoraj waha się od ok. 190 m n.p.m. do ok. 205 m n.p.m. Miasto znajduje się na terasie nadzalewowej. Najniżej położone obszary to doliny rzek Białej i Czarnej Łady (w granicach dzielnicy Puszcza Solska wysokość osiąga jedynie 187 m n.p.m.), natomiast do najwyższych punktów zalicza się wzniesienie w centralnej części dzielnicy Rożnówka (209,3 m n.p.m.) i wzniesienie Biały Goraj, którego szczyt znajduje się w północno-wschodniej części Rynku miejskiego (? m n.p.m.). Ogólnie wyżej znajduje się część miasta znajdująca się po zachodniej stronie Białej Łady.

Przyroda

Na terenie miasta znajduje się kilka drzew-pomników przyrody.

Ok. 4 km na zachód od Biłgoraja znajduje się rezerwat torfowiskowy "Obary". W odległości ok. 10 km na północny zachód znajduje się Park Krajobrazowy Lasy Janowskie, a w odległości ok. 13 km na północny wschód Szczebrzeszyński Park Krajobrazowy. Ok. 20 km na południowy wschód znajduje się Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej.

Najbliższym parkiem narodowym jest Roztoczański Park Narodowy, zlokalizowany ok. 20 km na wschód od miasta.

Struktura powierzchni

Według danych z roku 2002 Biłgoraj ma obszar 20,85 km², w tym:

• użytki rolne: 55%
• użytki leśne: 9% (w północno-wschodniej części miasta, także wzdłuż wschodniej i południowej granicy)

Miasto stanowi 1,24% powierzchni powiatu.

Układ przestrzenny

Zabudowa Biłgoraja koncentruje się po wschodniej stronie rzeki Białej Łady i rozciąga się na linii północ-południe na długość ok. 5 km i szerokość ok. 3 km. Łąki i tereny bagienne znajdujące się wzdłuż tej rzeki i osiągające ok. 0,5 km szerokości oddzielają od centrum zabudowę zachodniej części miasta.

Zabudowa mieszkalna Biłgoraja to domy jednorodzinne i wielopiętrowe bloki mieszkalne. Większość tych drugich jest skupiona w kilku głównych osiedlach blokowych: m.in. w granicach dzielnicy Ogrody, w granicach os. Nadstawna czy w granicach dzielnicy Puszcza Solska. Poza tymi osiedlami blokowiska są rozrzucone także w granicach osiedli takich jak Śródmieście, Rapy, Roztocze. Resztę zabudowy mieszkalnej stanowią głównie domy jednorodzinne.

Główne tereny przemysłowe i magazynowo-składowe zlokalizowane są w granicach dzielnic Puszcza Solska (wzdłuż ul. Krzeszowskiej), Piaski, Rapy i Roztocze.

Tereny zielone to w większości łąki – znajdują się one głównie wzdłuż Białej Łady i na peryferyjnych obszarach miasta. Największe skupiska ogrodów działkowych to obszary przy ul. Nowakowskiego, Poniatowskiego i po wschodniej stronie Białej Łady (na południe od linii kolejowej). Całą północno-wschodnią część osiedla Bojary zajmują lasy, znajdują się one także wzdłuż wschodniej granicy miasta i w okolicach osiedla Leśnik. Do terenów zielonych zaliczają się także parki i skwery miejskie – największy z nich, "Małpi Gaj" znajduje się we wschodniej części dzielnicy Rożnówka, po nim największym parkiem jest park w zachodniej części Rynku oraz Park Solidarności. W centrum miasta znajduje się też kilka mniejszych skwerów.

Dzielnice i osiedla

Administracyjnie Biłgoraj jest podzielony na 12 dzielnic o statusie osiedli – jednostek pomocniczych gminy (na planie oznaczone liczbami rzymskimi od I do XII). W granicach niektórych dzielnic znajduje się kilka osiedli mieszkaniowych (na planie oznaczone liczbami od 1 do 15), nieposiadających statusu jednostki administracyjnej:

• I. Śródmieście
  • 1. Os. Przemysłowa
• II. Os. Nadstawna
• III. Roztocze
  • 2. Os. Łąkowa I
  • 3. Os. Łąkowa II
• IV. Bojary
  • 4. Os. Bojary
• V. Rapy
• VI. Os. Sitarska
  • 5. Os. Sitarska I
  • 6. Os. Sitarska II
  • 7. Os. Sportowa
  • 8. Os. Kępy
• VII. Ogrody
• VIII. Piaski
  • 9. Os. Prusa
  • 10. Os. Leśnik
• IX. Puszcza Solska
  • 11. Os. Sienkiewicza
  • 12. Os. Krzeszowska
  • 13. Os. Południe
• X. Rożnówka
  • 14. Os. Wioska Dziecięca
• XI. Os. Bagienna
  • 15. Os. Bagienna
• XII. Os. Batorego

Osiedla podmiejskie

Biłgoraj jest otoczony wieńcem wsi o charakterze miejsko-wiejskim (tzw. strefa podmiejska), z których część liczy ponad 1000 mieszkańców. W przyszłości mogą zostać wchłonięte przez rozrastające się miasto, jak to miało miejsce z wioskami Rapy, Bojary i Puszcza Solska, które dziś są dzielnicami. Wsie te to m.in. Dąbrowica, Gromada, Korczów, Okrągłe, Sól, Wola Mała i Dereźnia. Tworzą one aglomerację miasta Biłgoraj; aglomeracja ta jednak nie ma żadnego statusu administracyjnego i można o niej mówić tylko w sensie umownym.

Demografia

Dane z 30 czerwca 2009:

Historia

Nazwa miasta

Wśród historyków i językoznawców panuje zgoda, że słowo Biłgoraj (dawniej Biełgoraj) jest nazwą topograficzną. Oznacza ono wzniesienie nazywające się Bieły Goraj, na którym w XVI w. lokowano miasto.

Istnieje humorystyczna legenda mówiąca o tym, iż nazwa miasta ma inne źródło. Wg niej w XIV w. rozegrała się tu zwycięska potyczka z Tatarami. Na jej pamiątkę pozostawiono kamień z napisem: Tu bił się Goraj. Podczas ulewnych deszczy zatarły się słowa tu i się, zaś pozostałe wyrażenie przyjęto za nazwę powstałego później miasta.

Czasy najwcześniejsze

Tereny obecnie zajmowane przez Biłgoraj były porośnięte gęsto lasami. Bagnisty teren czynił karczunek lasu i uprawę niezwykle ciężką. Istnieją jednak pewne przesłanki pozwalające sądzić, że obszar ten był zamieszkały na długo przed lokacją miasta. Historycznie okolice te leżały na granicy obszaru Grodów Czerwieńskich. Na terenie miasta jest zarejestrowanych obecnie kilkadziesiąt stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków (stan na październik 2010: 43). Przypuszcza się, że teren gdzie obecnie znajduje się tzw. "lapidarium" (stary cmentarz) mógł pełnić w przeszłości rolę strażnicy chroniącej bród na rzece Czarna Łada.

Intensywna akcja osadnicza prowadzona przez Gorajskich w XVII wieku umożliwiła założenie wsi Gromada, Dąbrowica oraz Olendrów (obecnie Sól). Z uwagi na brak materiałów źródłowych nie da się określić dokładnych dat założenia tych miejscowości.

Biłgoraj do XIX w.

Miasto zostało założone przez Adama Gorajskiego w latach 70. XVI w. Akt lokacyjny nadający Biłgorajowi prawa miejskie został podpisany 10 września 1578 r. przez króla Stefana Batorego we Lwowie.

Miasto lokowano na zalesionym wzniesieniu Biały Goraj – na jego szczycie zlokalizowano Rynek. Na miejsce lokacji miał wpływ układ rzek, ułatwiający ewentualną obronę. Z zachodu miasto było chronione przez Polską Ładę (obecnie Biała Łada), która miała liczne rozlewiska, a od południa przez Ruską Ładę (obecnie Czarna Łada). Także nie bez znaczenia było położenie nowolokowanego miasta na szlaku prowadzącym z Jarosławia do Lublina. (jednym z czynników udanej lokacji pobliskiego Tarnogrodu, był właśnie istnienie tego szlaku handlowego). Biłgoraj został otoczony wałami, parkanem i basztami, jednakże szybko rozwijające się miasto nie mieściło się wewnątrz tych umocnień i wkrótce powstały trzy przedmieścia: tarnogrodzkie, lubelskie i zamojskie. Przebiegał tędy szlak handlowy z Lublina do Jarosławia. Zostały stworzone połączenia drogowe z Zamościem, Krzeszowem i Lublinem, na Białej Ładzie zbudowano most, a przy wyjazdach z miasta obronne bramy. Lasy Puszczy Solskiej otaczającej miasto dostarczały drewna jako budulca.

Po śmierci założyciela Biłgoraj przeszedł w ręce jego syna – Zbigniewa Gorajskiego, a następnie Rafała Gorajskiego. Po jego śmierci miasto przejął Teodor Gorajski, a po nim jego siostra Teofilia Rejowa. W 1693 r. sprzedała ona Biłgoraj wraz z okolicznymi dobrami Stanisławowi Antoniemu Szczuce. Po jego śmierci w 1710 miastem zarządzała jego żona – Konstancja Maria Anna Potocka, a ok. 1725 miasto na krótko przejął jej syn Jan Kanty Szczuka. Gdy ten zmarł w 1726, Biłgoraj przypadł jego bratu Marcinowi Leopoldowi Stefanowi Szczuce, który zmarł bezpotomnie w 1728. Potem miasto przeszło w ręce jego żony Elżbiety Potockiej, a w 1733 siostry Wiktorii. Ta zmarła w 1735 r., a miasto otrzymała jej córka Marianna Kącka z Kątów h. Brochwicz wraz z mężem Eustachym Potockim. W 1779 Biłgoraj przeszedł w ręce ich syna Jana Nepomucena Eryka Potockiego, który w 1786 przekazał go bratu Stanisławowi Kostce Potockiemu. Ten, z powodu długów, przekazał miasto komisji bankowej.

Pod koniec XVI w. Biłgoraj zajmował 9. miejsce pod względem wielkości w Małopolsce.

Już w XVII w. Biłgoraj słynął jako ośrodek sitarski, włosiankarski (wytwarzanie siatek z włosia końskiego) i łubiarski (wycinanie drewnianych łubów na ramy do sit). Pierwsze dane o istnieniu cechu sitarzy pochodzą z 1710 r. Biłgorajskie sita były sprzedawane w Rosji, Niemczech, Francji, Turcji, Persji, a sitarze, którzy w XVII i XVIII w. stanowili 90% mieszkańców miasta dorabiali się nieraz ogromnych majątków.

Większość budynków znajdujących się w Biłgoraju budowana była z drewna (dzięki sąsiedztwu lasów Puszczy Solskiej), przez co miasteczko łatwo padało ofiarą wielu pożarów. Największy z nich miał miejsce w 1648 r., po podpaleniu miasta przez Kozaków. Biłgoraj też często padał ofiarą najazdów wrogich wojsk – np. w 1655 r. miasto zostało doszczętnie zniszczone przez Szwedów.

Ignacy Krasicki przejazdem był w Biłgoraju przynajmniej raz. Świadectwem tego jest jego częściowo wierszowany list do księcia Stanisława Poniatowskiego i od niego wielokrotnie odpisywany i drukowany. List przypuszczalnie datuje się na 1783 rok i znany jest pod tytułem Podróż z Warszawy do Biłgoraja (chociaż podróż odbywała się do Dubiecka). Można tam znaleźć kilka fragmentów dotyczących Biłgoraja. Mieszkańcy wdzięczni za poetyckie wspomnienie o ich mieście ufundowali w 1820 r. Ignacemu Krasickiemu obelisk.

Podczas konfederacji barskiej pod Biłgorajem trwały walki z wojskami rosyjskimi, atak na miasto zajęte przez Rosjan przeprowadził m.in. oddział marszałka Jana Karczewskiego. Po upadku powstania kościuszkowskiego Biłgoraj znalazł się w granicach Austrii. Po 1809 r. miasto na krótko weszło w skład Księstwa Warszawskiego, po czym w 1815 r. Biłgoraj został zagarnięty przez Rosję. Rozwój miasteczka został bardzo spowolniony, a jego mieszkańcy zaczęli biednieć.

Ludność Biłgoraja na przełomie XVIII i XIX w. liczyła ok. 3 tysięcy mieszkańców, by wzrosnąć w 1865 r. do sześciu tysięcy. Pod tym względem Biłgoraj zajmował wówczas wśród miast guberni lubelskiej trzecie miejsce (większy był Lublin i Hrubieszów).

W 1806 właścicielem Biłgoraja został Stanisław Kostka Nowakowski. W granicach dzisiejszej dzielnicy Rożnówka wybudował okazałą rezydencję, w której znajdowały się m.in. dwór, oczko wodne po którym pływały gondole i amfiteatr (pozostałością jest tzw. "Małpi Gaj"). Wzorem dla tej rezydencji był Pałac Łazienkowski. Nowakowski, gorący patriota zapraszał tu wybitne postacie, mi.in. Jana Henryka Dąbrowskiego, księcia Józefa Poniatowskiego, Cypriana Godebskiego, wg niektórych źródeł gościł tutaj nawet Napoleon Bonaparte. Po śmierci Stanisława właścicielem Biłgoraja został syn Edward, po czym miasto przejął mąż córki Stanisława, Teodory – Walerian Płatonow. Po upadku powstania styczniowego, w 1864 r. Biłgoraj został sprzedany rządowi rosyjskiemu i zaczął pełnić funkcję miasta powiatowego.

Podczas powstania styczniowego w okolicach Biłgoraja działały liczne oddziały powstańcze. Stoczono tu wiele bitew i potyczek, np. potyczka pod Józefowem, która odbyła się 24 kwietnia 1863 r.

Biłgoraj w XX w.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. Biłgoraj podjął próby podniesienia się z porozbiorowej biedy i zacofania. Budżet miasta z każdym rokiem powiększał się; powstawały nowe miejsca pracy. Liczba mieszkańców w 1921 roku wynosiła 5605 osób. W 1928 r. Biłgoraj został zelektryfikowany. Zwiększała się liczba domów murowanych, jednakże większość mieszkań aż do 1939 r. była budowana z drewna.

Podczas wojny obronnej Polski 1939 Biłgoraj poniósł bardzo duże straty – był najbardziej zniszczonym miastem w województwie. 11 września 1939 r. nad ranem miasto zostało podpalone przez hitlerowskich dywersantów. Wybuchł ogromny pożar, który strawił większą część Biłgoraja, a wielka łuna nad miastem w nocy była widoczna z odległych o kilkadziesiąt km miejscowości. 8 i 14 września Biłgoraj był bombardowany – podczas tych bombardowań zginęło wielu ludzi i żołnierzy, wybuchły kolejne pożary. Polska artyleria przeciwlotnicza zestrzeliła wtedy jeden niemiecki bombowiec, a drugi uszkodziła. 9 września polska żandarmeria wojskowa aresztowała i rozstrzelała biłgorajskiego nadleśniczego – Ryszarda Müllera, który okazał się niemieckim szpiegiem. W dniach 15 i 16 września odbyła się tzw. "bitwa o Biłgoraj" – w mieście i okolicach trwały ciężkie walki prowadzone przez oddziały Armii "Kraków" i "Lublin" cofających się w kierunku Tomaszowa Lubelskiego (patrz: Bitwa pod Tomaszowem Lubelskim) – głównie 11., 73., 75., 201. pułk piechoty, Warszawską Brygadę Pancerno-Motorową, 3. pułk strzelców podhalańskich i Krakowską Brygadę Kawalerii. Na Biłgoraj kilkakrotnie nacierały oddziały niemieckie – 16 września przed południem wdarły się do Puszczy Solskiej i Piask, lecz zostały wyparte po kilkugodzinnych zażartych starciach. Dopiero 17 września, po kolejnym pożarze, Biłgoraj został zajęty przez wojska Wehrmachtu. 6 października miasto zostało zaatakowane przez Grupę Kawalerii "Kowel" – polscy ułani w szybkim tempie przejechali przez miejscowość, zniszczyli kilkanaście pojazdów mechanicznych i zabili kilkudziesięciu niemieckich żołnierzy.

Od 28 września, zgodnie z paktem Ribbentrop-Mołotow Biłgoraj znajdował się pod okupacją radziecką. Później, na skutek zmian wprowadzonych do umowy niemiecko-radzieckiej żołnierze Armii Czerwonej wycofali się z miasta i Biłgoraj znalazł się na terenie Generalnego Gubernatorstwa.

Podczas okupacji niemieckiej Biłgoraj znalazł się w zasięgu powstania zamojskiego – w okolicy działały bardzo liczne oddziały partyzanckie – głównie AK, BCh i AL. Ich nagromadzenie w okolicznych lasach było tak wielkie, iż Niemcy byli w mieście zamknięci – komunikację z innymi rejonami utrzymywali dzięki organizowaniu silnie bronionych konwojów które dojeżdżały do Biłgoraja. Samo miasto, położone wśród lasów Puszczy Solskiej stanowiło punkt strategiczny. Biłgoraj był siedzibą obwodu w inspektoracie zamojskim AK. Partyzanci przeprowadzili tu wiele akcji dywersyjnych. Największy rozgłos zyskało zaatakowanie biłgorajskiego więzienia i odbicie 72 więźniów (m.in. słynnego naukowca Ludwika Ehrlicha) przez oddział pod dowództwem Tadeusza Sztumberka-Rychtera "Żegoty" 24 września 1943 r. To samo więzienie zostało zaatakowane ponownie w kilka miesięcy później przez oddział AK pod dowództwem Edwarda Błaszczaka ps. "Grom", wówczas uwolniono 42 więźniów.

Na terenie powiatu dokonano licznych pacyfikacji i mordów. W samym Biłgoraju często odbywały się "łapanki" i publiczne rozstrzeliwania ludności. Od kwietnia 1944 r. w miasteczku działał też obóz przejściowy dla partyzantów schwytanych w toku akcji "Sturmwind II". 4 lipca 1944 r. w lesie Rapy na peryferiach miasta Niemcy rozstrzelali 64 żołnierzy AK i BCh ujętych podczas największej bitwy partyzanckiej wojny – Bitwy pod Osuchami. Biłgoraj został wyzwolony spod okupacji niemieckiej po krótkotrwałych walkach przez 3 Armię Gwardii (Armia Czerwona, 1 Front Ukraiński) i radziecki oddział partyzancki pod dowództwem Grigorija Kowalowa 24 lipca 1944 r. Z wojny miasto wyszło z sięgającymi blisko 80% zniszczeniami i utratą połowy ludności.

Tuż po zakończeniu okupacji niemieckiej w Biłgoraju odbyła się defilada żołnierzy oddziałów partyzanckich. Utworzono tutaj delegaturę Rządu RP na emigracji i sformowano służbę porządkową. Z czasem delegatura została zlikwidowana, a władza znalazła się w rękach TRJN. Komunistyczna władza okrutnie postąpiła z byłymi żołnierzami AK i innymi "reakcjonistami", którzy nie chcieli się jej podporządkować. W odwecie za to oddziały wciąż funkcjonującego polskiego podziemia kilkakrotnie przeprowadziły ataki na komendę MO – w maju i czerwcu 1945; wszystkie te akcje były nieudane i spowodowały duże straty w ludziach po obu stronach.

Po wojnie Biłgoraj bardzo szybko się rozwijał. Miasto zostało dość szybko odbudowane, liczba mieszkańców stale rosła. W latach 70. miasto stało się największym ośrodkiem przemysłowym w województwie zamojskim. Istniały tu zakłady naprawy taboru kolejowego, fabryki "Mewa", "Prima" i "Bitra". Duży wkład w rozwój Biłgoraja włożył sekretarz PZPR Józef Dechnik.

W latach 1944-1975 Biłgoraj był siedzibą powiatu w województwie lubelskim. W 1975 r. czyniono starania, aby po reformie administracyjnej miasto, jako największy ośrodek przemysłowy regionu, stało się siedzibą jednego z kilkudziesięciu nowo utworzonych województw; miastem wojewódzkim został jednak oddalony o 50 km, zabytkowy Zamość.

W 1978 r., w rocznicę 400-lecia powstania miasta Biłgoraj został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.

Folklor, sztuka ludowa

Miasto Biłgoraj oraz jego okolice do XIX w. charakteryzowały się wysoko rozwiniętą kulturą i sztuką ludową. Biłgoraj, pomimo tego, że był jednym z najważniejszych ośrodków miejskich w tej części kraju, aż do okresu międzywojennego był miastem stosunkowo biednym i zacofanym (podobnie jak większość miejscowości Galicji). Położony w Puszczy Solskiej miał słabe połączenia komunikacyjne z innymi miastami. Sprzyjało to tradycjom ludowym, które z tego powodu nie były wypierane przez nowe kierunki i style.

Charakterystyczne dla kultury okolic Biłgoraja były domy "typu biłgorajskiego" – drewniane, kryte gontem lub słomą, o konstrukcji zrębowej, budowane na "obłap" lub "w rybi ogon". Do dziś w mieście można spotkać wiele takich budynków, najlepiej znanym przykładem jest skansen "zagroda sitarska".

Charakterystyczne, tak dla Biłgoraja jak i całego Roztocza, są liczne kapliczki i krzyże przydrożne. W mieście znajduje się takich kilkanaście (patrz sekcja "Zabytki i atrakcje turystyczne"), wiele jest budowanych także współcześnie.

Do XIX w. w Biłgoraju produkowane było słynne w całym kraju zielone piwo biłgorajskie, ponoć jeden z ulubionych napojów królowej Marysieńki Sobieskiej. Niestety, w późniejszych latach zaginął przepis, według którego produkowano ten trunek. Najbardziej znanymi tradycyjnymi produktami z Biłgoraja jest "piróg biłgorajski", robiony z kaszy gryczanej, sera i ziemniaków oraz "żurawinówka biłgorajska" – mocny, tradycyjny alkohol wyrabiany ze spirytusu, cukru oraz zbieranych późną jesienią żurawin.

Do folkloru biłgorajskiego nawiązuje nagrany przez Grzegorza Ciechowskiego (jako Grzegorza z Ciechowa) utwór "Piejo kury piejo" z płyty ojDADAna (tekst: "Piejo kury piejo, Ni majo koguta. Oj, ładna to jest ładna, biłgorajsko nuta"). Teledysk do tej piosenki wyreżyserował Jan Jakub Kolski.

Strój biłgorajsko-tarnogrodzki

Do początku XX w. w okolicach Biłgoraja był noszony charakterystyczny strój biłgorajsko-tarnogrodzki. Uważany jest za jeden z najbardziej zbliżonych do dawnych strojów słowiańskich.

Na strój męski składała się koszula, spodnie, parcianka (ubiór wierzchni noszony w lecie), brązowa sukmana (ubiór reprezentacyjny) i charakterystyczny pas. Do tego dochodziła gamerka, czyli charakterystyczna, noszona do sukmany czapka. Miała kwadratowe denko, nie posiadała daszka. Denko było opasane sznurkiem, który w jego rogach tworzył pompony.

Strój kobiecy był bardzo ozdobny. Składały się na niego haftowana koszula, spódnica, sukmana (rzadko używana, również jako ubiór reprezentacyjny) lub ozdobny żupanik. Do tego dochodziły korale, które posiadała prawie każda kobieta. Były przekazywane z pokolenia na pokolenie, tradycja ta jest kultywowana do dziś.

"Żałosne" i "radosne"

Biłgoraj był miastem typowo rzemieślniczym. Najważniejszą dziedziną rzemiosła było sitarstwo. Sita z Biłgoraja były sprzedawane w wielu krajach Europy i Azji. Wiązało się to z koniecznością wyjazdów sitarzy poza kraj, gdzie handlowali swoimi produktami. Jeden taki wyjazd trwał około jednego roku, po czym po powrocie do domu sitarze przebywali w Biłgoraju również około roku.

Z wyjazdami sitarzy wiązała się tradycja, związana z żegnaniem ich oraz powitaniem po powrocie.

"Żałosne", czyli obrzęd pożegnania sitarzy polegał na wspólnym spotkaniu wyjeżdżających oraz ich rodzin, podczas którego rozmawiano i bawiono się. Następnego dnia sitarze wyjeżdżali z miasta, czemu towarzyszyli wszyscy mieszkańcy. Przy figurze św. Jana Nepomucena (patrona biłgorajskich sitarzy, figura znajduje się przy dzisiejszym skrzyżowaniu ul. Zamojskiej i Łąkowej) następowało huczne pożegnanie. Podobnie wyglądało powitanie wracających, które nazywane było "Radosne".

Obecnie, co dwa lata, w mieście urządzane jest wielkie widowisko plenerowe, inscenizujące "żałosne" i "radosne".

Innym faktem związanym z sitarstwem było używanie przez nich tajnego języka, znanego tylko im. Pomagał im się on porozumiewać podczas wyjazdów z handlowych, wtedy gdy nie chcieli być zrozumiani przez innych. Niestety, ilość wyrażeń jest nieokreślona, gdyż sitarze wymarli – znane jest jedynie kilkadziesiąt słów.

Gospodarka

Przemysł

Istnieje tu 5 dużych zakładów przemysłowych:

• Black Red White – produkcja mebli (znajduje się tu także siedziba firmy i jest to jeden z największych producentów mebli w kraju)
• Model – produkcja opakowań z tektury falistej
• Ambra – produkcja win (jest to największy producent win w Europie Środkowej)
• PolSkone – produkcja okien i drzwi
• Mewa – produkcja bielizny (znajduje się tu także siedziba firmy)

Ponadto w mieście istnieje wiele mniejszych przedsiębiorstw przemysłowych (głównie przemysł spożywczy, drzewny i lekki).

Handel, usługi

Miasto jest istotnym ośrodkiem usługowym w skali regionu. Istnieje to rozwinięta sieć handlowa, obejmująca kilka marketów (Kaufland, Tesco, Lidl, Biedronka, Aldik) i dyskontów spożywczych, domów handlowych, kilkaset sklepów – spożywczych, wielobranżowych, przemysłowych i specjalistycznych. Działa tu ok. 10 stacji paliw.

Biłgoraj stanowi także ośrodek działalności przedsiębiorstw usługowych czy specjalistycznych. Ważną rolę odgrywają także znajdujące się w mieście banki.

Większość obiektów usługowych jest zlokalizowana wzdłuż niektórych głównych ulic miasta – Kościuszki, Nadstawnej, Komorowskiego, Bohaterów Monte Cassino.

Gospodarka komunalna

Główne ujęcie wody pitnej w Biłgoraju znajduje się przy ul. Targowej. Przy ul. Krzeszowskiej, w południowej części miasta zlokalizowana jest mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia ścieków oraz ciepłownia (jedna z najnowocześniejszych w Europie). Przy ul. Łąkowej znajduje się baza Miejskiego Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej.

W miejscowości Korczów, kilka kilometrów na południe od granic Biłgoraja znajduje się miejskie wysypisko śmieci.

Służba zdrowia

W Biłgoraju znajduje się jeden szpital, obsługujący mieszkańców powiatu. Zlokalizowany jest on pomiędzy ulicami Pojaska, Armii Kraków, Kościuszki i Skłodowskiej. Przy ul. Bartoszewskiego znajduje się Stacja Pogotowia Ratunkowego; ponadto w mieście działa kilkanaście przychodni zdrowia oraz kilkadziesiąt aptek.

Oświata i wychowanie

W mieście funkcjonują 4 przedszkola, 4 szkoły podstawowe i 6 gimnazjów. Wyższy szczebel oświaty reprezentują szkół ponadgimnazjalne, do których należą 4 licea profilowane, 4 licea ogólnokształcące, 4 szkoły zawodowe i 10 techników.

Część z placówek oświatowych jest zgrupowana w zespoły szkół:

• Zespół Szkół Ogólnokształcących im. Organizacji Narodów Zjednocznych (posiada internat)]
• Zespół Szkół Budowlanych i Ogólnokształcących im. Józefa Dechnika (posiada internat)
• Regionalne Centrum Edukacji Zawodowej (posiada internat)
• Zespół Szkół Leśnych (posiada internat)
• Zespół Szkół Zawodowych i Ogólnokształcących (posiada internat)
• Katolickie Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcące

Inne placówki oświaty znajdujące się w Biłgoraju to m.in. Państwowa Szkoła Muzyczna, Policealne Studium Leśne, placówki dla dorosłych – Szkoła Policealna Leśna i Liceum Ogólnokształcące. Do tego dochodzą szkoły i placówki prywatne, takie jak np. Centrum Usług Szkoleniowych "Lider", Szkoła Języków Obcych "LektoR" i Ośrodek Doradztwa i Szkoleń BARR.

W mieście znajdują się ponadto 2 szkoły wyższe, są to Filia Uniwersytetu im. Marii-Curie Skłodowskiej i Kolegium Pracowników Służb Społecznych.

Do placówek wychowawczych znajdujących się w mieście zaliczają się dwa żłobki i jedna z czterech w kraju "Wiosek Dziecięcych SOS" – osiedle domków jednorodzinnych dla rodzin zastępczych. Została ona założona w latach 80. jako pierwsza w Polsce.

Infrastruktura i transport

Tranzyt

Miasto ma bardzo słabo rozwinięte połączenia drogowe. Jest węzłem jedynie dwóch dróg wojewódzkich, są to:

• nr 835 – łączy Biłgoraj z Lublinem, Rzeszowem i Przemyślem; planowane jest przekształcenie jej w drogę krajową
• nr 858 – łączy Biłgoraj z Zamościem i Stalową Wolą

Ok. 5 km na południe od granic miasta z DW 835 łączy się droga wojewódzka nr 853, łącząca Biłgoraj z Tomaszowem Lubelskim. Najbliższa droga krajowa to droga nr 74, przebiegająca 17 km na północ od miasta, na odcinku łączącym Zamość z Kraśnikiem.

Przez miasto przebiega linia kolejowa nr 66, na wschód do Zamościa i na zachód do Stalowej Woli, oraz towarowa Linia Hutnicza Szerokotorowa (tzw. "szeroki tor") łącząca kraje byłego ZSRR z Górnym Śląskiem.

W latach 1916-1971 do miasta dojeżdżała kolejka wąskotorowa biegnąca na wschód do oddalonego o 20 km Zwierzyńca leżącego przy linii kolejowej Zamość-Bełżec. Dworzec kolejki znajdował się w miejscu dzisiejszego dworca PKS, o samej kolejce pisał m.in. Miron Białoszewski.

Komunikacja

Lokalny oddział PPKS Biłgoraj (dworzec znajduje się przy ul. Bohaterów Monte Cassino) obsługuje bezpośrednie połączenia m.in. z Chełmem, Zamościem, Lublinem, Warszawą, Krakowem, Rzeszowem i Łodzią. Miasto posiada bezpośrednie połączenie kolejowe ze Stalową Wolą, Rzeszowem, Krakowem, Katowicami, Wrocławiem, Zieloną Górą oraz Zamościem. Pociąg pośpieszny TLK obsługiwany jest przez PKP IC.

W mieście znajduje się kilka postojów taksówek. Dawniej działała tu autobusowa komunikacja miejska.

Najbliższym portem lotniczym jest Rzeszów-Jasionka, oddalony o ok. 110 km (licząc wzdłuż DW835 i DK4).

Infrastruktura

Układ ulic samego centrum miasta jest otwarty i praktycznie niezmieniony w porównaniu do stanu z początku istnienia miasta. W czerwcu 1998 r. sieć wszystkich ulic w mieście liczyła łącznie 81,8 km, przy czym większość ma utwardzoną nawierzchnię. Wzdłuż ul. Zamojskiej udostępniona jest ścieżka rowerowa (ciąg pieszo-jezdny, ok. 2 km długości).

Miasto nie posiada pełnej obwodnicy. Ruch tranzytowy odbywa się po ulicach Lubelskiej, Zamojskiej, Długiej, Bohaterów Monte Cassino i Al. Jana Pawła II (zob. mapka). W najbliższym czasie ma powstać część północna obwodnicy biegnąca od ul. Zamojskiej na Rapach do Al. Jana Pawła II.

Turystyka

Miasto jest siedzibą lokalnego oddziału PTTK. Informacji można zasięgnąć w punkcie informacji turystycznej przy ul. Kościuszki (w budynku dawnej Szkoły Podstawowej nr 2).

Zabytki i atrakcje turystyczne

Biłgoraj jest dobrą bazą wypadową na Roztocze i Puszczę Solską, co sprawia że każdego roku miasto jest odwiedzane przez bardzo licznych turystów. W granicach osiedla Bojary znajduje się rekreacyjny zalew.

W Biłgoraju działa Muzeum Regionalne. Głownym obiektem muzealnym miasta jest natomiast położony w centrum skansen "Zagroda Sitarska", w którym znajduje się budynek mieszkalny, stajnia, wozownia, pełne wyposażenie chałupy biłgorajskiego sitarza z początku XIX w.

Obecnie planowana jest budowa dużego centrum rekreacyjnego, które ma architekturą naśladować XIX-wieczny Biłgoraj (miałby tu istnieć m.in. park wodny, duża hala sportowa i inne podobne obiekty).

Główne zabytki natury architektonicznej w mieście to 3 zabytkowe kościoły:

• Barokowy kościół pw. Trójcy Świętej Wniebowzięcia NMP z pierwszej połowy XVII w.;
• Kościół pw. św. Jerzego z drugiej połowy XVII w.;
• Franciszkański zespół poklasztorny – kościół z początku XX w., nieczynny klasztor, dzwonnica, kaplica w miejscu objawienia się św. Marii Magdaleny.

Inne zabytkowe obiekty architektoniczne to m.in.

• dworek z początku XX w., dawniej siedziba magistratu – ul. Kościuszki 28
• murowany dom z 1920 r. – ul. Długa 1
• murowany dom z lat 20. XX w., dawniej bank – ul. Kościuszki 67
• murowany dom z 1930 – ul. Kościuszki 82
• murowany dom z 1931 – ul. Kościuszki 84
• XIX-wieczny gmach, obecnie siedziba Starostwa Powiatowego – ul. Kościuszki 87

Ponadto w centrum miasta znajduje się wiele drewnianych domów z XIX i XX w. – obecnie dużo z nich pełni funkcje usługowe.

Do 1939 przy Rynku znajdowała się zabytkowa zabudowa drewniana i murowana, m.in. domy "typu biłgorajskiego" z podcieniami. Obiekty te zostały zniszczone podczas bombardowań i pożarów miasta.

W mieście znajduje się 12 pomników:

• Krzyż w miejscu egzekucji 64 partyzantów na Rapach – Droga Straceń
• Krzyż poświęcony ofiarom UB i NKWD – ul. Poprzeczna, za budynkiem Urzędu Gminy, dawnej siedzibie Urzędu Bezpieczeństwa
• Krzyż Katyński upamiętniający polskich oficerów zamordowanych przez NKWD – cmentarz przy ul. Lubelskiej
• Obelisk poświęcony poległym żołnierzom polskim walczącym o Biłgoraj w 1939 r.
• Obelisk poświęcony żołnierzom AK i BCh – Park Solidarności
• Pomnik Józefa Dechnika – ul. Kościuszki
• Pomnik powstańców listopadowych – ul. Zamojska
• Pomnik patriotów polskich straconych w latach 1939-1944 – ul. Zamojska
• Płyta ku czci Jana Henryka Dąbrowskiego upamiętniająca jego pobyt w mieście – Park Solidarności
• Pomnik Ignacego Krasickiego – ul. Kościuszki, skwer naprzeciwko kościoła św. Jerzego
• Pomnik żołnierzy polskich walczących podczas II wojny światowej – Plac Wolności
• "Pomnik dziękczynienia" za 2000 lat chrześcijaństwa – Plac Wolności

Na budynku, który w latach okupacji niemieckiej był komendą gestapo i policji (skrzyżowanie ul. Kościuszki i Wasilewskiej) znajduje się płyta upamiętniająca polskich partyzantów walczących podczas II wojny światowej. W 1944 była tam przesłuchiwana m.in. łączniczka Armii Krajowej, członkini Szarych Szeregów Wanda Wasilewska ps. "Wacek", bohaterska uczestniczka polskiego ruchu oporu (zbieżność z imieniem i nazwiskiem znanej działaczki komunistycznej przypadkowa).

• ul. Czerwonego Krzyża – pozostałości zagrody młynarskiej – drewniany dom, spichlerz oraz jaz z mostem na Białej Ładzie
• ul. Włosiankarska – pozostałości parku dworskiego o charakterze romantycznym wraz z oczkiem wodnym (tzw. "Małpi Gaj"), dawniej znajdowała się tu rezydencja ostatniego właściciela miasta Stanisława Nowakowskiego, ponoć w dworze tym przebywał Napoleon Bonaparte,
• ul. Krzeszowska – drewniana kapliczka św. Jana Nepomucena
• ul. Zamojska – XIX-wieczna murowana figura św. Jana Nepomucena (był on patronem biłgorajskich sitarzy)
• ul. Lubelska – kapliczka z 1917 r.
• ul. Moniuszki – kapliczka z 1917 r.

Baza noclegowa

W Biłgoraju turystom swoje usługi oferują dwa dwugwiazdkowe hotele – "DoDo" i "DB 2000". Poza nimi znajdują się tu hotel Leśny "Sosna", hotel PUMiS i hotel "Fantazja".

Szlaki turystyczne

Biłgoraj jest węzłem dziewięciu szlaków turystycznych:

• Szlak Roztoczański
  • Szlak pieszy, trasa: Zwierzyniec – Żelebsko – Biłgoraj – Bidaczów Stary
• Szlak Puszczański
  • Szlak pieszy, trasa: Górecko Kościelne – Edwardów – Biłgoraj
• Szlak Białej Łady
  • Szlak rowerowy, trasa: Biłgoraj – Żelebsko – Wola Kątecka – Nadrzecze – Biłgoraj
• Szlak "Wzgórze Polak – Pogranicze regionów"
  • Szlak rowerowy, trasa: Biłgoraj – Żelebsko – Lipowiec – Wzgórze Polak
• Szlak wzdłuż trasy dawnej kolejki wąskotorowej
  • Szlak rowerowy, trasa: Biłgoraj – Sól – Dąbrowica – Ujście
• Szlak dawnych rzemiosł ludowych
  • Szlak rowerowy, trasa: Biłgoraj – Dąbrowica – Bukowa – Andrzejówka – Korytków Mały – Cacanin – Frampol
• Szlak im. Józefa Złotkiewicza
  • Szlak rowerowy, trasa: Biłgoraj – Dereźnia Solska – Ruda Solska – Biszcza – Tarnogród
• Szlak im. Tadeusza Iwanowskiego
  • Szlak rowerowy, trasa: Biłgoraj – Smólsko – Nowy Majdan – Nowy Lipowiec – Szostaki – Podsośnina – Osuchy
• Niebieski szlak rowerowy
  • Trasa: Biłgoraj – Smólsko – Markowicze – Pisklaki – Osuchy

Kultura

Najważniejsze z odbywających się w mieście imprez kulturalnych to:

• "Dni Singera" – organizowane przez Biłgorajskie Stowarzyszenie Kulturalne im. I. B. Singera;
• Ogólnopolski Festiwal Piosenki Religijnej "Soli Deo";
• Ogólnopolskie Spotkania z Poezją Śpiewaną i Piosenką Autorską;
• Konkurs Recytatorski im. I. B. Singera;
• Jesień z muzyką i teatrem na Kresach;
• Inscenizacje "Żałosne" i "Radosne" – przedstawiające tradycyjne żegnanie i witanie biłgorajskich sitarzy wyjeżdżających handlować sitami.
• Dni Biłgoraja.

Ważniejsze instytucje kulturalne działające w Biłgoraju to dwa Domy Kultury, kino, Biblioteka Miejska (3 filie), Biblioteka Pedagogiczna.

Ponadto w mieście działa Fundacja "Kresy 2000", działająca na rzecz kultury i sztuki regionu Biłgoraja. Przy MDK istnieje Zespół Pieśni i Tańca "Tanew".

W 2002 r. w Biłgoraju kręcono zdjęcia do filmu "Motór" w reżyserii Wiesława Palucha.

Sport

Biłgoraj jest zalążkiem karate na Lubelszczyźnie. Z Biłgoraja pochodzi kilku znanych, utalentowanych sportowców odnoszących sukcesy na arenie krajowej i międzynarodowej (zob. sekcję "Znane osoby związane z Biłgorajem"). Działają tu też liczne kluby i stowarzyszenia sportowe różnych dyscyplin.

Obiekty sportowe

Do najważniejszych obiektów sportowych na terenie miasta należą:

• Pływalnie i kąpieliska
  • kryta pływalnia przy ul. Cegielnianej
  • rekreacyjno-sportowy zalew (kąpielisko) przy ul. Radzięckiej
• Korty tenisowe: m.in. przy ul. Targowej (wchodzi w skład Ośrodka Sportu i Rekreacji), ul. A. Gorajskiego, ul. Nadstawnej i ul. Partyzantów
• Boiska i stadiony
  • stadion sportowy w Ośrodku Sportu i Rekreacji przy ul. Targowej (bieżnia, główne boisko piłki nożnej z placem gry o wymiarach 102x64m z trybunami na 2 tysiące osób (w trakcie budowy kryta trybuna na 1200 miejsc) oraz 2 mniejsze boiska treningowe, inne obiekty)
  • boiska: m.in. przy ul. Cegielnianej, ul. Przemysłowej, ul. 3 maja, ul. Nadstawnej
  • boiska piłki nożnej z nawierzchni syntetycznej: ul. Nadstawna, ul. Długa (oba oświetlone)
  • boiska wielofunkcyjne z nawierzchni syntetycznej: ul. Sienkiewicza (oświetlone), ul. Nadstawna (oświetlone), ul. 3 maja
• Skate parki: na terenie Ośrodka Sportu i Rekreacji przy ul. Targowej
• Hale sportowe
  • hala Ośrodka Sportu i Rekreacji przy ul. Targowej (446 miejsc stałych na widowni + 730 wysuwanych)
  • hala Zespołu Szkół Budowlanych i Ogólnokształcących przy ul. Cegielnianej (ok. 500 miejsc stałych na widowni)
  • hala Zespołu Szkół Ogólnokształcących przy ul. 3 maja
  • hala Szkoły Podstawowej nr 5 przy ul. Nadstawnej
  • hala Medycznego Studium Zawodowego przy ul. Kościuszki

• Inne ważniejsze obiekty sportowe: autodrom z torem kartingowym (ul. Motorowa), strzelnica sportowa (ul. Lubelska), ściana wspinaczkowa (ul. 3 maja) i inne

Kluby sportowe w Biłgoraju

W mieście działa kilkanaście klubów sportowych. Najważniejsze z nich to:

• BKS "Łada" Biłgoraj – najstarszy klub w mieście, uczestniczy w rozgrywkach III ligi piłki nożnej, do tego sekcje innych dyscyplin sportowych
• LKS "Znicz" Biłgoraj – podnoszenie ciężarów, lekkoatletyka
• BKS "Szóstka" Biłgoraj – piłka siatkowa dziewcząt (II liga)
• UKS Moto-Kart "Energetyk" – karting
• UKS "Piątka" Biłgoraj – pływanie
• "Sparta" Biłgoraj – pływanie
• Fudokan Karate Klub – karate tradycyjne
• Automobilklub Biłgorajski – ratownictwo drogowe, turystyka samochodowa, motocykle ciężkie, bezpieczeństwo ruchu drogowego
• Stowarzyszenie Miłośników Sportów Walki "Fighter"

Do nich doliczają się mniejsze, mniej szeroko znane kluby i organizacje sportowe. Oprócz nich działają również kluby szkolne oraz amatorskie.

Cykliczne imprezy sportowe

W Biłgoraju odbywają się też regularnie, cykliczne imprezy i zawody sportowe mające na celu popularyzację sportu, zdrowego stylu życia oraz tworzenie wizerunku miasta. W dużej części są one związane z działalnością klubów sportowych, ale też szkół i innych organizacji. Do najważniejszych należą m.in.:

• czerwiec
  • Ogólnopolski Rajd Samochodowy o "Puchar Tanwi" (organizator Automobilklub Biłgorajski)
  • Ogólnopolskie Zawody Kartingowe
• wrzesień – Ogólnopolski Bieg Uliczny
• grudzień – Ogólnopolski Turniej Piłki Ręcznej Juniorów (organizator KS Znicz Biłgoraj)

Administracja i samorząd

Urzędy i instytucje

Biłgoraj jest siedzibą instytucji w skali lokalnej i subregionalnej (w skali powiatu i ponad nią). Do najważniejszych placówek państwowych należą:

• Starostwo Powiatowe
• Urząd Miasta
• Urząd Gminy (siedziba gminy wiejskiej)
• Prokuratura Rejonowa
• Sąd Rejonowy
• Powiatowy Urząd Pracy
• oddział Urzędu Celnego
• Urząd skarbowy
• Zakład Ubezpieczeń Społecznych
• Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna

Ponadto znajdują się tu inne instytucje (m.in. KRUS, inspekcje) będące ośrodkami zamiejscowymi bądź filiami innych instytucji wojewódzkich. Działają też rejonowe organy policji, straży pożarnej i innych służb.

Samorząd

Rada miejska Biłgoraja liczy 21 członków (ich liczba jest zależna od liczby mieszkańców miasta). Organem wykonawczym jest burmistrz miasta, obecnie funkcję tę pełni Janusz Zbigniew Rosłan.

Znane osoby związane z Biłgorajem

• Konrad Bartoszewski – pisarz, legendarny dowódca oddziału partyzanckiego z czasów II wojny światowej
• Justyna Bąk – rekordzistka świata w biegu na 3000 m z przeszkodami
• Józef Dechnik – w latach 70. XX w. sekretarz KC PZPR
• Karolina Gorczyca – aktorka telewizyjna i filmowa.
• Elżbieta Igras – piosenkarka
• Alicja Jachiewicz-Szmidt – aktorka
• Joanna Kaczor – lekkoatletka
• Harvey Keitel – amerykański aktor
• Stefan Knapp – artysta-plastyk
• Urszula Kozioł – poetka
• Katarzyna Lewandowska – Solistka Teatru Wielkiego Opery Narodowej w Warszawie
• Jerzy Markiewicz – prof. dr hab. polski prawnik, historyk publicysta, żołnierz AK.
• Benedykt Miszkin – polski menedżer.
• Janusz Palikot – poseł na Sejm VII kadencji i biznesman
• Wiesław Paluch – reżyser telewizyjny i filmowy
• Andrzej Piekarczyk – członek kabaretu OT.TO
• Isaac Bashevis Singer – laureat nagrody Nobla w dziedzinie literatury za rok 1978
• Israel Joszua Singer - starszy brat Isaaca, autor Braci Aszkenazy, nazywanych czasem "najlepszą powieścią napisaną w jidisz".
• Piotr Szeliga - polski polityk, działacz samorządowy i nauczyciel, poseł na Sejm VII kadencji.
• Jan Szmidt - profesor, dziekan wydziału EiTI na Politechnice Warszawskiej
• Stefan Szmidt – aktor
• Roman Tokarczyk – prawnik, filozof
• Wanda Wasilewska (AK) - polska nauczycielka i harcerka.
• Andrzej Wąsek – profesor prawa karnego, przewodniczący Komisji do Spraw Reformy Prawa Karnego przy Prezydencie RP
• Witold Welcz (pseud. Wiktor Zawada) – pisarz, autor popularnych powieści dla młodzieży.
• Kazimierz Węgrzyn – piłkarz, reprezentant Polski w latach 90. XX w.
• Henryk Wujec – polski polityk, działacz opozycji w czasach PRL, poseł na Sejm X, I, II i III kadencji.
• Michał Chodara - piłkarz ręczny

Wspólnoty wyznaniowe

Pod względem organizacji Kościoła Rzymskokatolickiego Biłgoraj leży na terenie metropolii przemyskiej, diecezji zamojsko-lubaczowskiej i jest siedzibą dwóch dekanatów: Biłgoraj Północny i Biłgoraj Południowy.

W mieście istnieje 5 świątyń rzymskokatolickich, są to:

• Kościół pw. Trójcy Świętej Wniebowzięcia NMP (pot. zwany "duży", ul. 3 Maja), jest siedzibą dekanatu Biłgoraj Północny
• Kościół pw. św. Jerzego (pot. zwany "mały", ul. Kościuszki), dawniej cerkiew greckokatolicka
• Kościół pw. Chrystusa Króla (ul. Polna)
• Sanktuarium św. Marii Magdaleny (ul. Tarnogrodzka) – jest siedzibą dekanatu Biłgoraj Południowy
• Kościół-pomnik papieża Jana Pawła II (ul. Kochanowskiego, w trakcie budowy)

Inne obiekty wyznaniowe na terenie miasta to:

• cerkiew prawosławna pw. św. Jerzego (ul. Tarnogrodzka), siedziba miejscowej parafii
• dwa zbory Świadków Jehowy
• zbór Wolnych Badaczy Pisma Świętego (drugi wielkością w Polsce)

Dawniej w Biłgoraju istniała cerkiew unicka, synagoga (w miejscu dzisiejszego skrzyżowania ul. Lubelskiej i Nadstawnej) i zbór kalwiński (w miejscu dzisiejszego kościoła pw. WNMP).

Według podań, w miejscu gdzie dziś znajduje się kościół pw. św. Marii Magdaleny miało miejsce jej objawienie. Dziś to miejsce jest celem pielgrzymek.

Na terenie miasta znajduje się 5 cmentarzy:

• Lapidarium sztuki cmentarnej przy ul. Lubelskiej – niedawno odbudowany ze stanu dewastacji. W ossuarium zachowane są groby napisy nagrobne z XVIII-XIX w.
• Cmentarz rzymskokatolicki przy ul. Lubelskiej – największy w Biłgoraju, założony w drugiej połowie XIX w. Obecnie nieczynny, liczne zabytkowe nagrobki z XIX i XX w., groby zasłużonych Biłgorajan, kwatery żołnierzy z czasów I i II wojny światowej; liczne drzewa – pomniki przyrody, dwie zabytkowe bramy z XIX w. Prawdopodobnie dawniej w tym miejscu znajdowało się grodzisko.
• Cmentarz rzymskokatolicki przy Al. Jana Pawła II – założony w pierwszej połowie XIX w., liczne zabytkowe nagrobki i kapliczki z XIX i XX w. kwatera żołnierzy z września 1939 r.
• Cmentarz rzymskokatolicki przy Trakcie Janowskim
• Cmentarz żydowski przy ul. Konopnickiej – założony w XIX w., pomnik zamordowanych Żydów z Biłgoraja i okolic; liczne zabytkowe nagrobki.

Dawniej w Biłgoraju istniały jeszcze dwa inne cmentarze żydowskie. Lokalizacja pierwszego nie jest znana, drugi znajdował się przy dzisiejszym skrzyżowaniu ul. Długiej z ul. Partyzantów. Został on zdewastowany przez hitlerowców, a macewy zostały użyte do budowy dróg. (Zobacz: Stary cmentarz żydowski w Biłgoraju)

Pod względem wyznaniowym ludność Biłgoraja do pierwszej połowy XX w. była bardzo zróżnicowana. Największy odsetek mieszkańców miasta stanowili Żydzi i katolicy; ponadto żyło tu wielu unitów, prawosławnych i protestantów.

Żydzi biłgorajscy

Do II wojny światowej ok. połowy mieszkańców Biłgoraja stanowili Żydzi. Trudnili się głównie handlem – do nich należała większość sklepów istniejących w mieście. Nieliczni zajmowali się sitarstwem lub innymi rzemiosłami. Liczba Żydów stale rosła. W XVII w. w Biłgoraju mieszkało ich kilkudziesięciu, ale już w sto lat później kilkuset. Na początku XX w. Żydzi stanowili większość mieszkańców miasta.

Żydzi jako mieszkańcy miasta byli traktowani na równi z Polakami. W przeciwieństwie do innych miast, gdzie często panował antysemityzm, w Biłgoraju zjawisko takie praktycznie wcale nie występowało. W większości Żydzi zamieszkiwali centrum miasta. Ich mieszkania znajdowały się na rynku oraz kilku pobocznych ulicach. Część Żydów mieszkała również na przedmieściach (razem z Polakami).

Członkowie kupieckich rodzin żydowskich byli najbogatszymi mieszkańcami miasta. Wielu z nich posiadało konta w bankach szwajcarskich i austriackich. Ci, którzy swój majątek ulokowali w Wiedniu, wszystko stracili w 1938 r. po aneksji Austrii przez Niemcy. Jednakże większość Żydów żyła poniżej granicy ubóstwa. Wielu z nich nie stać było na zaspokojenie podstawowych potrzeb. W ich mieszkaniach nie było prądu, mimo że Biłgoraj został zelektryfikowany pod koniec lat 20. XX w.

Żydzi ortodoksyjni ubierali się w długie, czarne płaszcze zapięte pod szyję, tzw. "chałaty". Nosili czarne czapki, tzw. "jarmułki". Pod koniec XIX w. większość biłgorajskich Żydów ubierała się tak samo jak Polacy.

W okolicach Biłgoraja Żydzi uroczyście obchodzili dwa święta – Szabat (zwany tu "Szabasem") i tzw. "Kuczki". Podczas świąt nie wolno im było wykonywać żadnego wysiłku fizycznego – służyły im wtedy biedne, katolickie kobiety pochodzące z oddalonej o 5 km wsi Rapy. Wszystkie ważne wydarzenia, takie jak śluby, nie odbywały się w Biłgoraju, lecz w Lublinie lub Warszawie. Biłgorajscy Żydzi, oprócz nabożeństw odbywających się w synagodze, codziennie uczęszczali na modlitwy odbywające się w prywatnych domach.

W Biłgoraju istniał dwór cadyka Mordechaja Rokeascha, który przyciągał do miasta wielu chasydów. Była tu mykwa, żydowska szkoła, a od 1909 r. działała drukarnia ksiąg hebrajskich.

Miejscem modlitwy biłgorajskich Żydów była duża synagoga. Została zbudowana w 1728 r. przy dzisiejszym skrzyżowaniu ul. Lubelskiej z Nadstawną. W latach 70. XIX wieku została rozebrana i na jej miejscu wzniesiono nową, murowaną synagogę, której budowę ukończono w 1875 roku. Podczas II wojny światowej zburzyli ją hitlerowcy, a w latach 50. XX w. w jej miejscu wybudowano bloki mieszkalne.

W 1939 r., podczas wycofywania się z Biłgoraja wojsk sowieckich, część Żydów uciekła do ZSRR. Niektórzy wyjechali do USA lub Palestyny (dzisiejszy Izrael). W czerwcu 1940 r. Niemcy utworzyli w miasteczku getto, w którym początkowo zamykano Żydów z całej okolicy. W szczytowym okresie funkcjonowania przebywało w nim ponad 2500 Żydów. Od kwietnia 1941 r. rozpoczęła się stopniowa wywózka z getta, głównie do Sonderkommando Belzec der Waffen-SS w Bełżcu, ale również do gett przejściowych w Goraju i Tarnogrodzie. Łącznie wymordowano do tego czasu ok. 1000 Żydów.

Od 2 listopada 1942 r. getto zaczęło się z powrotem zapełniać, na skutek realizacji Operacji "Reinhard", dla której Biłgoraj był lokalnym punktem zbornym. Najpierw skomasowano w Biłgoraju Żydów z całej okolicy, mordując wielu z nich od razu po drodze, a następnie wyprowadzono większość z nich jedną, zwartą kolumną do Zwierzyńca, skąd odjechali do obozu zagłady w Bełżcu. W getcie pozostała jeszcze niewielka liczba żydowskich rzemieślników, potrzebnych do pracy w miejscowych zakładach, których zamordowano w styczniu 1943 r. ostatecznie likwidując getto.

Dwie żydowskie rodziny uratował biłgorajski leśniczy Jan Mikulski, który przechowywał je przez cały czas okupacji.

Media

W Biłgoraju działa dwa tygodniki regionalne "NOWa gazeta biłgorajska" oraz "Gazeta Biłgorajska NIEBIESKA". Samorząd miasta wydaje gazetę "Tanew" i prowadzi Biłgorajską Telewizję Kablową (BTK).

Miasta partnerskie

• Bilina
• Crailsheim
• Kielmy
• Krugłoje
• Nowowołyńsk
• Stropkov
• Afula

Zobacz też

• Biłgoraj (stacja kolejowa)
• Biłgoraj Wąskotorowy
• Miasta Polski
• Portal:Lubelszczyzna
• Portal:Roztocze