Wojsławice (województwo lubelskie)

Wojsławice – wieś w Polsce położona w województwie lubelskim, w powiecie chełmskim, w gminie Wojsławice.

W latach 1975-1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa chełmskiego. Nazwa wsi pochodzi od staropolskiego imienia Wojsław.

Wojsławice znane są z twórczości literackiej Andrzeja Pilipiuka, który umieścił tu akcję swoich opowiadań o przygodach zamieszkującego w sąsiednim Starym Majdanie wiejskiego egzorcysty i bimbrownika, Jakuba Wędrowycza.

Wieś liczy ok. 1,5 tys. mieszkańców (1998 r.). Leży u źródeł rzeki Wojsławki (prawy dopływ Wieprza), na obszarze Działów Grabowieckich.

Miejscowość jest siedzibą gminy Wojsławice.

Co tydzień w środę odbywa się tu targ.

Historia

Osadnictwo w okolicach Wojsławic rozpoczęło się już w okresie neolitu. Świadczy o tym kamienny grób skrzynkowy odkryty na polach wsi Poniatówka w 1934 roku, pochodzący z połowy pierwszego tysiąclecia p.n.e. W Wojsławicach znajdowano toporki, grociki z krzemienia, groby popielnicowe i wczesnośredniowieczne kurhany. Istnieją przypuszczenia, że zamek w Wojsławicach został wzniesiony w miejscu wcześniejszego grodu.

Najstarsza odnaleziona pisana wzmianka o Wojsławicach pochodzi z albumu studentów Akademii Krakowskiej z 1404 roku – zapisani są tam bracia Andreas, Nicolas, Johannes Roslay de Voyslawycze dioec. Chelmensis.

W roku 1434 pojawia się wzmianka o Wojsławicach jako wsi należącej do katolickiej parafii kumowskiej.

Królewską wieś Wojsławice nadał Władysław Jagiełło na własność Janowi Ligęzie Czyżowskiemu herbu Półkozic, kasztelanowi krakowskiemu. Wtedy właśnie, około roku 1440 Wojsławice otrzymały prawa miejskie. Czyżowski ufundował drewniany kościół pw NMP i Wszystkich Świętych. Powstał również warowny zamek położony ok. 500 m na południowy wschód od miasta, na niedużym wzniesieniu, tuż za dawnym stawem.

W roku 1445 odnotowana jest pierwsza wzmianka o wojsławickich Żydach

W 1466 roku zwołano tu sejmik ziemi chełmskiej, co świadczy o tym, że było to dobrze rozwinięte miasto.

W 1490 roku Wojsławice najechali Tatarzy i częściowo zniszczyli.

W 1497 roku zatrzymał się na zamku wielki mistrz krzyżacki Jan von Tieffen, idący z pomocą królowi Janowi Olbrachtowi w wyprawie wołoskiej.

Następnie Wojsławice przechodzą w drodze spadku w ręce Jakuba Zakliki.

Od 1499 roku są w posiadaniu Hieronima Zaklika Czyżowskiego herbu Topór. Zwalnia on mieszkańców na 10 lat od obowiązków względem miasta i pomaga w odbudowie. W 1508 roku potwierdza przywileje lokacyjne. W akcie powtórzenia lokacji miejskiej mowa jest o istniejącym w Wojsławicach kościele oraz trzech cerkwiach – św.Eliasza, św.Onufrego i św.Praksedy.

Od XVI w. w Wojsławicach funkcjonowała gmina żydowska, a Żydzi stanowili około 20% mieszkańców miasta. W 1531 r. synagoga wojsławicka płaciła 15 florenów podatku. Fakt, iż w 1576 r. Żydzi płacili już 60 florenów, wskazuje, że wojsławicka gmina żydowska, podobnie jak całe miasteczko rozwijało się w bardzo dynamicznie.

W 1629 roku miasto przechodzi we władanie Janusza Tyszkiewicza – wojewody kijowskiego, a następnie jego spadkobierców.

W 1636 roku z powodu pożaru spłonęły 64 domy. W XVII wieku w aktach grodzko-chełmskich odnotowano, że właścicielem Leszczan, Wólki Leszczańskiej i prawdopodobnie Maziarni był Andrzej Michał Kuropatnicki mieszkający we dworze w Wojsławicach. Kolejnym właścicielem miasta był Stefan Stanisław Czarniecki. W 1703 roku Wojsławice dziedziczy jego córka Zofia Aniela Potocka, żona Michała Potockiego – wojewody wołyńskiego.

W 1717 roku miejscowość zamieszkiwało 37% Żydów. Dzielnica żydowska usytuowana była w centrum miasta, w południowej części rynku.

W 1761 przybyła do miasta żydowska sekta frankistów. W 1761 roku wygnano z Wojsławic ortodoksyjnych Żydów w wyniku oskarżenia o mord rytualny. Frankiści zdziesiątkowani czarną ospą ostatecznie opuścili miasto w 1763 roku. Ortodoksyjni Żydzi ponownie mogli się tu osiedlać od 1780 roku. Przy placu targowym, na południe od rynku została stworzona dzielnica żydowska. W 1780 roku powstała tam murowana bożnica, którą rozebrano w 1981 roku. W 1890 roku zbudowano obok druga bożnicę. Na terenie gminy znajdowały się dwa cmentarze. W 1928 roku w Wojsławicach zamieszkiwało już 57% Żydów.

W 1779 roku miasto dostała w spadku Humbelina z Potockich Kurdwanowska. Ponieważ chciała szybko odbudować strawione kolejnym pożarem miasto zezwoliła na ponowne osiedlenie się Żydów, dając im szereg ulg.

Zadłużone przez dzieci Humbeliny dobra odkupił Wojciech Poletyłło, kasztelan chełmski, twórca magnackiej fortuny zwanej potocznie "państwem wojsławickim. W rękach tej rodziny pozostały aż do 1923 roku. Poletyłłowie powiększali majątek skupując sąsiednie wsie i rozwijając gospodarkę rolną.

W pierwszej połowie XIX wieku Alojzy Poletyłło, senator Królestwa Kongresowego rozbudował dwór oraz zbudował browar, gorzelnię, octownię, fabrykę sukna i fabrykę narzędzi rolniczych. We wsi Huta funkcjonowały: huta szkła i piec wapienniczy. Miasto było bardzo zaniedbane: ulice i rynek nie posiadały bruków, brak studni, zabudowa wyłącznie drewniana, chaotyczna, typu wiejskiego.

W 1863 roku oddział wojsk rosyjskich dokonał napadu na miasteczko. Splądrowano i zniszczono pałac Poletyłłów.

W 1869 rok władze carskie odebrały Wojsławicom prawa miejskie.

W 1915 roku wieś stała się terenem działań wojennych. W najbliższej okolicy zginęło w walkach ok. 1400 żołnierzy rosyjskich i niemieckich. Kolejny pożar strawił część rynku, ulice Chełmską i Krasnystawską. Podupadł też majątek Poletyłłów.

Na początku lat dwudziestych majątek Poletyłłów został rozparcelowany. Folwark rozpadł się a park został wycięty.

Przed II wojną światową Wojsławice liczyły ok. 3200 mieszkańców, w skład których wchodzili: Polacy, Żydzi i Ukraińcy.

W 1932 roku powstały w Wojsławicach dwie komórki KPP. W czasie II wojny światowej przez Wojsławice przechodziły liczne oddziały wojska polskiego ze składu Frontu Północnego idące z rejonu Chełma na południe, w stronę Zamościa i Tomaszowa, m.in. grupa operacyjna kawalerii gen. Andersa po walkach w rejonie Sawina. W Majdanie Ostrowskim 20 września 1939 roku stacjonowała 41 dywizja piechoty gen. W. Piekarskiego przeprowadzając reorganizację.

25 maja 1940 roku SS rozstrzelało 12 osób a 100 wywieziono do Niemiec. Całkowicie zlikwidowano ludność żydowską.

W Wojsławicach powstała siatka AK i BCh. W 1941 roku zorganizowano we wsi komórkę organizacji komunistycznej "Czerwona Partyzantka" (1942 rok, działał oddział pod dowództwem "Jurka"). W okolicy działała również grupa partyzancka dowodzona przez Konstantego Mastalerza ps. Stary (bitwa pod Nowym Folwarkiem – czerwiec 1942, 10 kwietnia 1944 roku zniszczenie niemieckiego urzędu pocztowego, inne akcje: likwidacja posterunków policji, urzędów gminnych i mleczarni kontyngentowych). W 1943 roku, w akcji prowadzonej przez Witolda Fałkowskiego ps. Wik, zniszczono urząd gminny w Wojsławicach, spalono wykazy kontyngentowe i rozbito mleczarnię. 17 kwietnia 1944 roku oddziały AK, BCh i Al, pod dowództwem por. Witolda Fałkowskiego "Wika" i komendanta miejscowego rejonu AK, stoczyły bitwę o Wojsławice. Zginął tu dowódca grupy partyzantów radzieckich major Nikołaj Fiodorow odznaczony pośmiertnie gwiazdą Bohatera Związku Radzieckiego i Krzyżem Virtuti Militari oraz awansowany do stopnia podpułkownika. Była to najpoważniejsza akcja zbrojna na terenie powiatu chełmskiego w czasie okupacji. W hołdzie partyzantom, którzy polegli w bitwie o Wojsławice wystawiono pomnik przy ulicy Uchańskiej, obok domu kultury. Wojsławice zostały wyzwolone 24 lipca 1944 roku przez oddziały 3 Armii Gwardyjskiej I Frontu Ukraińskiego.

Po wojnie na terenie gminy działały oddziały UPA.

W 1947 roku Wojsławice zostały zelektryfikowane.

Natomiast w 1962 roku zbudowano wodociąg.

Powstał również ośrodek zdrowia przy ulicy Uchańskiej, który kilka lat temu został zamknięty.

W 1957 roku wzniesiono na gruzach pałacu Poletyłłów szkołę, która funkcjonuje do dziś.

Przy ulicy Uchańskiej, jest wybudowany w 1968 roku Gminny Dom Kultury.

W Wojsławicach mieści się również regionalna Izba Pamięci w Gminnym Centrum Kultury gdzie są eksponaty z dziedziny archeologii, historii i etnografii. W lipcu 2003 roku z Izby Pamięci w skradziono siedem obrazów pochodzących z XVIII-XX w.

Architektura

Układ
W środku Wojsławic znajduje się czworokątny rynek. Zabudowany jest budynkami drewnianymi i murowanymi ustawionymi kalenicowo. W kilku budynkach zachowały się jeszcze podcienie. We wsi został zachowany dawny układ urbanistyczny, w którym rynek spełnia funkcje handlowe i usługowe, a ulice podmiejskie mają charakter wiejski.
Chałupy
Wojsławicka chałupa posiada ściany z bali w zrąb na węgły z ostatkami. Dachy są czterospadowe lub z półszczytem górnym, kryte słomą. Również stodoły i obory mają czterospadowe dachy. Im starsza chałupa to dach jest bardziej stromy (do ok. 60 stopni). Gospodarstwa mają zabudowę typu okólnikowego czyli budynki tworzą zwarty czworobok z dziedzińcem wewnątrz.

Kościół parafialny

Wznosi się niedaleko rynku. Jest z kamienia i cegły, jednonawowy, późnorenesansowy, zbarokizowany. Kiedyś kościół był drewniany. Powstał prawdopodobnie w 1440 roku i nosił wezwanie NMP i Wszystkich Świętych. Obecny murowany kościół wybudowano w latach 1595-1608 w stylu późnorenesansowym. Fundatorem był Mikołaj Czyżowski. Kościół był kilkakrotnie niszczony przez pożary w latach:

• 1671
• 1736
• 1840
• 1915

W czasie I wojny światowej ponownie uszkodzony.
Remonty kościoła odbywały się w latach:

• przed 1648 rokiem
• przed 1684 – dobudowano 2 kaplice
• 1714-1727
• 1736
• 1847
• 1905-1915 – dobudowano 2 składziki od strony zachodniej
• 1915 – dobudowano kruchtę kościelną
• 1924-1932
• 1948

Kościół ma dwie kaplice otwarte do prezbiterium arkadami, przy nawie kruchtę, wewnątrz pięć ołtarzy drewnianych. W ołtarzu głównym, późnobarokowym znajduje się figura Chrystusa Ukrzyżowanego z XVII w. W ołtarzu bocznym prawym wisi obraz św. Franciszka Ksawerrego z XVIII w. W kaplicy południowej znajduje się ołtarz z obrazem Matki Boskiej Lewiczyńskiej a w kaplicy północnej ołtarz z obrazem św. Antoniego. Ołtarze w kaplicach pochodzą z XIX w.

Natomiast ambona regencyjna pochodzi z I połowy XVIII w., chrzcielnica późnobarokowa z XVII/XVIII w. a stare organy 10-głosowe, mają prawdopodobnie 300 lat – renowacja ich odbywała się w 1890 i 1974 roku. Na ścianach wisi kilka zabytkowych obrazów z XVI-XVIII w., tablice pamiątkowe i epitafia.

Obok świątyni znajduje się murowana dzwonnica z I połowy XVIII w., z dwoma dzwonami konsekrowanymi przez bpa Tomasza Wilczyńskiego 25 lutego 1954 roku. Plebania pochodzi z połowy XIX wieku: parterowa, murowana, klasycystyczna, z kolumnowym gankiem od frontu. Z tego samego okresu pochodzi budynek organistówki będący kiedyś szpitalem – przytułkiem dla starców.

Zabytki

• zespół kościelny: kościół parafialny pw. św. Michała Archanioła (1595 – 1608), wraz z wyposażeniem w zabytki ruchome, dzwonnica z II poł. XVIII w., plebania z połowy XIX w. oraz zabytkowy drzewostan w granicach cmentarza kościelnego
• cmentarz żydowski
• układ urbanistyczny wsi
• zamczysko średniowieczne z pozostałościami umocnień ziemnych
• murowane kapliczki stojące u wylotu ulic (wybudowane w 1762 roku przez Mariannę Potocką: św. Barbary, św. Michała, św. Elżbiety, św.Jana Nepomucena, św. Floriana)
• Nowa Synagoga w Wojsławicach, zbudowana w 1903 roku (niektóre źródła podają 1890-1894), przerobiona na magazyn w 1950 roku. Piętrowy budynek murowany z cegły. Na piętrze jest babiniec w formie chóru. Zachowało się pozorne sklepienie drewniane z gzymsami i koronkowymi fryzami oraz z rozetą na środku.
• Cerkiew prawosławna (dawniej greckokatolicka) z 1771 roku, pw. św. Eliasza Proroka (ilijska), ufundowana przez Mariannę z Daniłowiczów. Murowana z cegły, otynkowana, barokowa, jednonawowa z wielobocznie zamkniętym prezbiterium. Posiada kruchtę i zakrystię. Drewniany chór wsparty jest na dwóch murowanych filarach. Ściany zewnętrzne cerkwi rozczłonkowane pilastrami toskańskimi podpierającymi profilowany gzyms. Dach kryty blachą z wieżyczką, przykryty cebulastym hełmem. Dzwonnica cerkiewna wzniesiona została na krótko przed I wojną światową. Obecnie świątynia należy do parafii w Hrubieszowie.
• Szkoła żydowska – parterowa, murowana, z cegły, wzniesiona po 1780 roku, jako synagoga, od końca XIX wieku, po oddaniu do użytku nowej synagogi, pełniła funkcję domu modlitwy i szkoły. W 1940 przebudowana na młyn. W 1945 roku przeznaczona na magazyn. W roku 1981 rozebrana.
• Dawna szkoła elementarna (ul. Krasnystawska 17), wzniesiona w latach czterdziestych XIX wieku. Murowany, parterowy budynek ze stromym dachem krytym blachą.
• Budynek urzędu gminy – podworski z połowy XIX wieku, parterowy, murowany, od frontu ma ganki kolumnowe oraz dach dwuspadowy kryty blachą (urząd gminy obecnie przeniósł się do nowego budynku).
• Czworaki podworskie (ul. Uchańska nr 6, 8 i 10), wzniesione po roku 1830 drewniane, otynkowane, parterowe, z dachem dwuspadowym, kiedyś kryte gontem.
• Pomnik Kościuszki u wylotu ulicy Uchańskiej – kamienny obelisk wzniesiony w 1905 roku na cześć cara Aleksandra II. W 1918 roku na jego cokole ustawiona została kuta w kamieniu postać Tadeusza Kościuszki.
• Zamczysko – na południowy wschód od rynku, ok. 500 m za dawnym stawem położone jest wzniesienie nazywane zamczysko. Ma wysokość ok. 15 m w stosunku do sąsiadujących łąk. Od południa graniczy z głębokim wąwozem od Mamczej Góry. Od wschodu są łąki gdzie łagodnym zboczem łączy się z przyległymi ogrodami. Na pagórku znajdują się ruiny zarośnięte krzewami i zasypane ziemią.

Odsłonięty jest jedynie fragment muru fundamentowego z cegły gotyckiej oraz widoczne są resztki wałów. Jest tutaj również zasypane gruzem wejście do piwnic. W 1794 roku istniał tu park i zespół pałacowy Poletyłłów z końca XVIII wieku utrzymany w stylu klasycystycznym. Park zniszczono w okresie międzywojennym a pałac zdewastowano w 1958 roku i zbudowano budynek szkoły. Naprzeciwko szkoły istnieją jeszcze resztki zabudowań folwarcznych. Obecnie wzgórze jest użytkowane jako sad. Wiosną roku 2006 Stowarzyszenie Panorama Kultur ustawiło na powierzchni wzgórza makietę wczesnośredniowiecznego grodu obronnego, która posłużyła jako scenografia pokazów walk i obyczajów wczesnośredniowiecznych podczas Dni Jakuba Wędrowycza.

Ciekawostki

• między Wojsławicami a Uchaniami istniał tunel wielkości karety. Wejście do podziemnego korytarza było dostępne jeszcze w latach 60. ubiegłego wieku.
• wąwozy okoliczni mieszkańcy nazywają "debrami".
• kasówka – złe miejsce, niezabudowana parcela na krzyżówkach tras: Chełm – Grabowiec i Krasnystaw – Hrubieszów.
• istnieje legenda, że na łąkach straszy duch w cylindrze, który bije pijaków laską.
• kolejnym miejscem gdzie straszy jest "szubienica" na trasie z Wojsławic do Krasnegostawu.
• na końcu ulicy Krasnystawskiej w latach 80. funkcjonowała jeszcze cegielnia.
• niedaleko Wojsławic (w Starym Majdanie) pisarz Andrzej Pilipiuk umieścił znaczną część akcji swoich książek, których to bohaterem jest Jakub Wędrowycz.

Źródła

• Stopa K., Ziemia Wojsławicka jej dzieje pamiątki ludzie, wyd. Koło miłośników Wojsławic, Lublin 1998.
• Stopa K., Ziemia Wojsławicka w latach wojny i okupacji 1939-44, wyd. Stowarzyszenie Miłośników Wojsławic, Urząd Gminy Wojsławice, Wojsławice 2001.
• Stopa K., Wieś Huta jej dzieje – przyroda – ludzie, Wojsławice 2003.
• Majuk E. (pod red.), Skrawki Pamięci. Wielokulturowa przeszłość Ziemi Wojsławickiej we wspomnieniach jej mieszkańców.
• Prożogo K., Wojsławicie i okolice, wyd. Wojewódzki Ośrodek Informacji Turystycznej w Chełmie 1982.