Potok Wielki (województwo lubelskie)

Potok Wielki – wieś w Polsce położona w województwie lubelskim, w powiecie janowskim, w gminie Potok Wielki.

W latach 1975-1998 miejscowość położona była w województwie tarnobrzeskim.

Miejscowość jest siedzibą gminy Potok Wielki.

Historia

Potok wielki jest jedną z najstarszych wsi na terenie powiatu janowskiego. Osadnictwo było obecne tutaj już w okresie plemiennym. Wieś wzmiankowano po raz pierwszy w dokumentach z 1326 roku, jako parafialną. Od XV wieku Potok zwany jest Wielkim. Był główną miejscowością w pasie osadniczym Stanianki. W 1390 roku Władysław Jagiełło przeniósł wieś, będącą własnością Czadra, na prawo magdeburskie.

Na przestrzeni XV wieku jego potomkowie, zwani Cedrami lub Potockimi, wyzbyli się części wsi, które przeszły na własność , Koconków i Chamców. Zapoczątkowało to rozdrobnienie własnościowe Potoka, charakterystyczne zresztą dla całego potockiego kompleksu osadniczego. Dodatkowo pleban potocki posiadał rozległe nadania (4 łany), głównie w Potoku Wielkim. W XVI wieku wieś należała do Potockich, Chamców i Mniskich. W pierwszej połowie XVII wieku część wsi nabyli Czerniejewscy, wraz z młynem i karczmą. W II połowie XVII wieku Potok w dużej części przeszedł w ręce Trzcińskich. W 1740 roku pewne szkody wyrządził oddział dragonów. W II połowie XVIII wieku dzierżawcy dopuścili się wielu krzywd wobec poddanych, którzy byli bici i morzeni głodem. Ponadto rekwirowali oni inwentarz oraz windowali powinności pańszczyźniane. Podobnie postępował jeden z braci Trzcińskich, który dopuścił się wielu nadużyć – zaboru inwentarza żywego, zboża, pasiek, wskutek czego zbiegło pięciu chłopów wraz z rodzinami. Prowadził on również nieracjonalną gospodarkę w dobrach folwarcznych, rozebrał część budynków gospodarczych, a część pól pozostawił ugorem.

W 1781 roku nastąpił podział dóbr między braci Trzcińskich, w skład których wchodziły m.in. zabudowania folwarczne, dwór, staw rybny, młyn, pasieka, niwy dworskie i karczma. W tym okresie część dóbr należała do Potockich. W XIX wieku Potok Wielki przeszedł w ręce Niwińskich i Herbutów, a potem Mękińskich, Pawełkiewiczów i Wyszomirskich.

Reforma uwłaszczeniowa 1864 roku uwłaszczyła 44 gospodarzy z Potoku Plebańskiego, Niwińskiego i Wyszomirskiego. W tym samym roku powstała również gmina, a przy niej sąd. W 1873 roku utworzono szkołę powszechną. W okresie pouwłaszczeniowym folwark Herbutowizna nabyli Strzałeccy, a dobra poplebańskie F. Gromyko, a po nim N. Wasiliew. Część dóbr rozparcelowano.

W 1881 roku spłonął doszczętnie kościół parafialny. Jego odbudowa zakończyła się w 1904 roku. W roku 1910 i ponownie w 1913 r. miała miejsce powódź, która wyrządziła znaczne szkody. Podczas I wojny światowej przez wieś przetoczyły się walki frontowe.

Według pierwszego powszechnego spisu Ludności z 1921 roku Potok Wielki liczył 154 domy i 1089 mieszkańców (w tym 73 Żydów). W okresie międzywojennym nastąpił rozwój społeczno-gospodarczy wsi: powstała poczta, gminna kasa pożyczkowo-oszczędnościowa (1926 r.), straż pożarna (1925 r.), stowarzyszenie spożywcze Odrodzenie, Koło Młodzieży Wiejskiej Siew, Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej. W roku 1928 i 1932 roku częściowo rozparcelowano folwarki Niwińskiego i Herbutowizna.

Podczas II wojny światowej wieś była pod wpływem partyzantki lewicowej. W 1942 roku Niemcy rozstrzelali na polach grupę 36 Żydów. W 1943 roku oddział GL dwukrotnie zorganizował udane akcje na posterunek policji. Podczas walk frontowych w 1944 roku spłonęło 14 zagród. Także w 1944 roku dokonano parcelacji majątków Herbutowizna (44 ha) i Niwińszczyzna (77 ha).

Po drugiej wojnie światowej dokonano wielu inwestycji: zbudowano szkołę, remizę strażacką, przeprowadzono elektryfikację, założono wodociąg, powstał SKR, dom kultury i ośrodek zdrowia.

Obiekty użyteczności publicznej

• Zespół Szkół w Potoku Wielkim
  • Publiczna Szkoła Podstawowa
  • Publiczne Gimnazjum
• Ochotnicza Straż Pożarna w Potoku Wielkim
• Gminna Biblioteka Publiczna.
• Dwa Niepubliczne Ośrodki Zdrowia
• Oddział Banku Spółdzielczego
• Gminny Ośrodek Kultury
• Ośrodek Pomocy Społecznej