Gorzków (powiat krasnostawski)

Gorzków (do 30 grudnia 1999 Gorzków-Osada) – wieś (w latach 1689-1869 miasto) w Polsce położona w województwie lubelskim, w powiecie krasnostawskim, w gminie Gorzków.

Gorzków jest siedzibą gminy Gorzków. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa zamojskiego.

Gorzków leży geograficznie na południowym skraju Wyniosłości Giełczewskiej, centralnej i najwyższej części Wyżyny Lubelskiej nad rzeką Żółkiewką, lewym dopływem Wieprza.

Historia

Początki Gorzkowa nie są dotąd poznane ani udokumentowane. Mniemać można, iż korzystne położenie nad stawem lub rozlewiskiem rzecznym sprzyjało założeniu tu osady wiejskiej już ok. XII/XIII wieku, w czasach Księstwa Halicko-Włodzimierskiego. Najstarsze źródło pisane, tzw. Latopis Nestora nie zawiera, niestety, żadnej wzmianki na ten temat. Położenie w obszarze odwiecznie pogranicznym, stale zmieniająca się zbrojnie przynależność państwowa nie sprzyjała osadnictwu i stabilizacji gospodarczej.

Gorzków wymieniany był w źródłach XIX-wiecznych jako jedna z osad pośród Grodów Czerwieńskich, choć bez konkretnej, potwierdzonej daty źródłowej.

Pierwsze wzmianki w źródłach pisanych o już istniejącej osadzie znajdują się dopiero w traktacie granicznym chełmsko-lubelskim, spisanym w dniu św. Marcina (11 listopada) 1359 roku. Wśród mężów zacnych po stronie Księstwa chełmskiego wymieniono niejakiego Andrieja z Gorzkowa. Ustalono wówczas bardzo dokładnie przebieg linii granicznej, m.in. pomiędzy Częstoborowicami (po stronie lubelskiej) a Gorzkowem (po stronie chełmskiej).

W roku 1387 Jadwiga Andegaweńska, królowa Polski - wcieliła zbrojnie Ziemię Czerwieńską na wieki do Królestwa Polskiego. Rok później jej małżonek i król Polski - Władysław II Jagiełło, zgodnie z zasadą wielu królów; Divide et impera - Księstwo chełmskie zamienił na ziemię chełmską, przekształcając z dnia na dzień dawne dobra kniaziowskie na królewszczyzny, przekazywane przez szczodrego króla do wiernych rąk: w zastaw, dzierżawę lub na dożywocie.

I tak właśnie, protegowany spowiednik i doradca pary królewskiej - Mikołaj z Sandomierza, zostając w 1403 roku podkanclerzym koronnym (współcześnie - odpowiednik wicepremiera), otrzymał na własność dziedziczną od króla Władysława II Jagiełły dwie wsie królewskie na prawie magdeburskim - zniszczony i wyludniony Poperczyn oraz kwitnący Gorzków. Lokację potwierdza przywilej królewski spisany w Wiślicy dnia 19 sierpnia roku 1406, w którym wymieniono także uprawnionych spadkobierców Mikołaja z Sandomierza: siostrę przyrodnią Jachnę z jej drugim mężem Paszkiem oraz dzieci z obu jej małżeństw. Dokładne wytyczenie granic dóbr nadanych Mikołajowi z Sandomierza opisuje następny dokument królewski, podpisany w Żukowie 26 sierpnia 1406r.

Wyznaczeni tymi dokumentami spadkobiercy Mikołaja z Sandomierza stali się protoplastami rodu Gorzkowskich herbu Tarnawa, wieloletnich dziedziców Gorzkowa.

Pierwszym w Królestwie Polskim prywatnym właścicielem Gorzkowa był bez wątpienia Mikołaj Trąba, podkanclerzy koronny (1403-1412), arcybiskup gnieźnieński (1412-1422) i pierwszy prymas Polski (1416-1422). Wniósł on podwaliny pod silną pozycję Kościoła na ziemi chełmskiej oraz dał zaczyn do dalszego rozwoju społecznego tych okolic. Związał także na trwałe historię Gorzkowa z historią parafii rzymsko-katolickiej pod wezwaniem św. Stanisława biskupa i męczennika.

Na przełomie XIV i XV w. w ramach umacniania państwowości polskiej na tych ziemiach, rozpoczęło się intensywne osadnictwo ziemi chełmskiej i Księstwa bełskiego. Z Księstwa Mazowieckiego, Wielkopolski i Małopolski (zwłaszcza z trudnych w uprawie rolnictwa ziem świętokrzyskich), przybywali na te żyzne tereny rolnicze możni, szlachta zagrodowa, a wraz z nimi również chłopi i Żydzi. Tutaj zetknęły się i przemieszały (nie bez konfliktów) wpływy gospodarcze, kulturowe i religijne zachodnie i wschodnie, stwarzając specyficzny charakter tych ziem, odczuwalny do dnia dzisiejszego.

W roku 1477 potomkowie Jachny i Paszka - Jan i Piotr Gorzkowscy dokonali między sobą podziału dziedzicznych dóbr. Dzięki intensywnej polonizacji oraz korzystnemu położeniu przy trakcie handlowym Gorzków (wraz z całym powiatem krasnostawskim) przeżywał okres prosperity. W roku 1493 istniał tu młyn, pracowali kowale, tkacze, jeden szewc, jeden łaziebnik i sześć karczm dla obsługi ruchu tranzytowego.

Król Jan Olbracht aktem z 13 kwietnia 1496 r. ustalił granice rozdziału spornych terytoriów pomiędzy Andrzejem z Tęczyna, kasztelanem wojnickim, dzierżawcą wsi królewskich Pilaszkowice i Dąbie a Janem Gorzkowskim, pisarzem ziemi chełmskiej a jednocześnie siostrzanym wnukiem Mikołaja z Sandomierza, niegdyś właściciela Poperczyna i Gorzkowa.

Niestety, kolejny z wielu najazdów tatarskich przyniósł hekatombę - w powiecie krasnostawskim na 84 wsie spalono 18, a 13 wsi opustoszało całkowicie (np. Suche Lipie i Piaski Szlacheckie). W Gorzkowie Tatarzy także dokonali wielu spustoszeń - w 1517 roku notuje się już tylko jedną karczmę. W 1623 ówczesny nawrócony na katolicyzm dziedzic wsi - Stanisław Gorzkowski - wybudował na terenach z obszaru wsi Gorzkowa opisanych w akcie fundacyjnym złożonym w Krasnostawskim Sądzie Ziemskim nowy kościół murowany.

Upadek Rzeczypospolitej w II połowie XVII w., ciągłe wojny i najazdy, zarazy i klęski pogodowe spowodowały znaczne wyludnienie i upadek gospodarczy również Gorzkowa.

Świetność okolicy próbował odbudować Jan Sobieski, który po swych przodkach odziedziczył tereny ziemskie w Gorzkowie, a często wypoczywał w swym majątku w pobliskich Pilaszkowicach. W 1689, już jako król Polski Jan III Sobieski, nadał on wsi Gorzków prawa miejskie.

W tym okresie miasteczko Gorzków liczyło już ok. 300 mieszkańców. W miasteczku istniał kwadratowy rynek z drewnianym ratuszem, karczma i młyn. Działali rzemieślnicy (szewcy, tkacze, kowale, bednarze i in.). Masowo zaczęli również napływać Żydzi, których osiedlanie popierała szlachta, zainteresowana ożywieniem gospodarczym. W drugiej połowie XVIII wieku właścicielami folwarku i wsi Gorzków zostaje rodzina Weryha-Darowskich.

W 1795 Gorzków znalazł się w zaborze austriackim więc językiem urzędowym staje się niemiecki.

W 1809 Gorzków wszedł w skład Księstwa Warszawskiego. W 1810 zaczęło działać szkolnictwo początkowe. W 1812 pożar zniszczył prawie całe miasteczko Gorzków, wskutek czego przestało istnieć przytulisko dla ubogich.

Po Kongresie Wiedeńskim w 1815 r. Gorzków znalazł się w granicach Kongresówki, a po jej upadku na wiele lat wszedł pod rządy carów. W 1830 r. okoliczna szlachta i chłopi licznie wzięli udział w powstaniu listopadowym.

Wg Słownika geograficznego Królestwa Polskiego w roku 1861 było w Gorzkowie 38 domostw i 378 mieszkańców, z czego 218 (czyli ponad połowa) było pochodzenia żydowskiego.

Powstanie styczniowe 1863 r. cieszyło się ogólnym poparciem ludności gminy z aktywnym udziałem proboszcza parafii gorzkowskiej Franciszka Drewnowskiego. 3 lutego 1864 pod Wielkopolem oddziały powstańców stoczyły zwycięską potyczkę z oddziałem kozaków carskich. W odwecie za czynne uczestnictwo gorzkowian w tym powstaniu, w roku 1869 ukazem cara Aleksandra II Gorzków stracił prawa miejskie.

Mieszkańcy po raz kolejny uaktywnili się politycznie podczas wydarzeń z 1905 roku - kilku chłopów ze wsi Zamostek zostało aresztowanych za działalność antycarską.

W 1907 r. Gorzków liczył już 1303 mieszkańców. W ówczesnej gminie działało tajne szkolnictwo w języku polskim. Działalność patriotyczną prowadzili endecy a szczególnie "zaraniarze", co niejednokrotnie spotykało się ze sprzeciwem części posiadaczy ziemskich, a także i proboszcza parafii księdza Bąbolewskiego. W lipcu 1915 r. osada została zajęta ponownie przez wojska austriackie. Pod koniec maja 1916 r. powstał Obwód Krasnostawski Polskiej Organizacji Wojskowej, do którego należy Komenda nr 6 w Gorzkowie, licząca 40 członków. Równolegle powstawały zalążki innych organizacji społeczno-politycznych, takich jak Polskie Stronnictwo Ludowe, Liga Kobiet itd. W 1918 r. gorzkowski oddział Polskiej Organizacji Wojskowej rozbroił w Wielkopolu posterunek żandarmerii austriackiej oraz tabor wojskowy obsługujący kolejkę wąskotorową.

W okresie II RP w Gorzkowie działały różne partie polityczne (ludowcy, endecja, komuniści). Rozwijała się oświata o charakterze podstawowym i różne formy spółdzielczości. Uaktywnił się ruch kooperatywy "Zgoda" (mleczarnia i spółdzielnia spożywców) a także kasa zapomogowa spółdzielcza i nauczycielska. W 1920 roku w Gorzkowie powstała Ochotnicza Straż Pożarna. W latach 1926 – 1929 wzniesiono murowany kościół na planie krzyża łacińskiego z wolno stojącą dzwonnicą jednodzwonną dla powstałej tu parafii Kościoła Polskokatolickiego pw. Podwyższenia Krzyża Świętego.

Po wybuchu II wojny światowej, w ramach realizacji paktu Ribbentrop-Mołotow już 26 września 1939 r. do Gorzkowa wkroczyły oddziały Armii Czerwonej, aby 8 października 1939 r. ustąpić miejsca armii III Rzeszy.

Pierwszy transport Żydów gorzkowskich do hitlerowskiego obozu zagłady w Bełżcu wyjechał wiosną 1940 r. Getto gorzkowskie istniało do maja 1942 r., kiedy to wszystkich Żydów wysiedlono do Izbicy. Tam naziści dokonali segregacji: sprawni mężczyźni zostali wysłani do obozu pracy w Trawnikach, natomiast kobiety, starcy i dzieci wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu i Sobiborze. Niestety w wyniku tego ludobójstwa liczna społeczność żydowska z Gorzkowa przestała istnieć.

W całym okresie okupacji hitlerowskiej Gorzków był aktywnym ośrodkiem ruchu oporu - działały tu oddziały Batalionów Chłopskich i Armii Krajowej.

Wyzwolenie przyszło 26 VII 1944 r. wraz z tzw. władzą ludową. W czasach PRL-u rozwinęła się infrastruktura gospodarcza na bazie upaństwowionych reformą rolną majątków ziemskich. Szczególnie rozwinęło się rolnictwo kwalifikowane - plantacje chmielu, tytoniu, buraków cukrowych i zbóż a także wyspecjalizowane gospodarstwa hodowlane.

W roku 1965 postawiono w centrum Gorzkowa pomnik ku czci poległych w czasie II wojny światowej.

Zabytki

• kościół parafialny pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika, murowany 1623 wraz z wyposażeniem,
• dzwonnica bramowa z 1801 roku,
• cmentarz parafialny (1795) z kaplicą Skawińskich z 1850 r..

Życie religijne

We wsi znajdują się:

• Kościół polskokatolicki pw. Podwyższenia Krzyża Świętego (parafialny), wybudowany w 1927 przez miejscową społeczność,
• Kościół rzymskokatolicki pw. św. Stanisława, ufundowany w 1404 przez Mikołaja Trąbę i odbudowany w 1623 z fundacji Stanisława Gorzkowskiego.

Toponimika nazwy

Goszkow, Gorzkow, Gorzkowice (1359), Gorzcow (1406), Gorszcow, Goszkowo (1496) - toponim dzierżawczy od skróconej nazwy osobowej pochodzenia słowiańskiego Gorzek = Gorzysław, z wtórnym członem odróżniającym gospodarczo-terytorialnym; Gorzków-Miasteczko = Gorzków-Osada, Gorzków-Wieś, Gorzków-Przedmieście (1786).

Zobacz też

• Gorzków Nowy
• Gorzków Stary
• Gorzków-Wieś
• Cmentarz żydowski w Gorzkowie