Kazimierz Dolny

Kazimierz Dolny (jid. קוזמיר Kuzmir, Kazimierz nad Wisłą) – miasto w woj. lubelskim, w powiecie puławskim, nad Wisłą, w Małopolskim Przełomie Wisły, w zachodniej części Płaskowyżu Nałęczowskiego. Historycznie położony jest w Małopolsce (początkowo w ziemi sandomierskiej, a następnie w ziemi lubelskiej). Jest siedzibą władz miejsko-wiejskiej gminy Kazimierz Dolny. Część trójkąta turystycznego: Puławy – Kazimierz Dolny – Nałęczów. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do starego woj. lubelskiego.

W Kazimierzu działa klub piłkarski – Orły Kazimierz, założony w 1998 r., ze stadionem w pobliskiej Bochotnicy.

Według danych z 31 grudnia 2008 miasto miało 3485 mieszkańców.

Historia

Początki osady sięgają XI wieku. Na jednym ze wzgórz istniała osada zwana Wietrzną Górą, należąca do zakonu benedyktynów. W 1181 roku Kazimierz Sprawiedliwy przekazał osadę norbertankom z podkrakowskiego Zwierzyńca. Norbertanki zmieniły nazwę osady na Kazimierz (imię darczyńcy). Nazwa została odnotowana w kronikach po raz pierwszy w 1249 roku, a przymiotnik "Dolny" został dodany w latach późniejszych, w celu odróżnienia osady (w dolnym biegu rzeki, choć tak naprawdę jest to bieg środkowy) od Kazimierza, założonego pod Krakowem (w górnym biegu rzeki). Po około 150 latach osada i okoliczne wsie stały się dobrami korony. Władysław Łokietek w 1325 r. ufundował kościół parafialny.

Założenie miasta oraz budowę zamku obronnego legendarnie przypisuje się Kazimierzowi Wielkiemu. Prawa miejskie zostały przyznane w pierwszej połowie XIV w. W 1406 r. Władysław Jagiełło dokonał lokacji miasta na prawach magdeburskich. Wytyczono rynek, ulice, wyznaczono działki pod budowę. Jedynie północną część rynku pozostawiono bez zabudowy. Dzięki temu do dnia dzisiejszego rynek otwarty jest na farę i zamek, który to widok podziwiany jest przez malarzy i turystów. W 1501 r. Kazimierz Dolny stał się siedzibą starostwa. Zygmunt I Stary, zadłużony u Mikołaja Firleja, nadał w 1519 r. jemu i jego synowi Piotrowi dożywotni tytuł starosty kazimierzowskiego. Kazimierz pozostawał we władaniu rodu Firlejów do 1644 r. W tym czasie przebudowany został zamek w Kazimierzu. Po pożarach w latach 1561 i 1585 spichlerze i domy mieszkalne zostały odbudowane przy wykorzystaniu skał wapiennych z okolicznych wzgórz. Firlejowie dbali także o uprzywilejowanie miasta w handlu zbożem spławianym Wisłą do Gdańska, który to handel już wcześniej (w okresie od XVI do XVII w.) przyczynił się do rozwoju miasta. Na handlu zbożem wyrosły kupieckie rody Przybyłów, Czarnotów, Celejów (przybyłych z Włoch). W 1628 r. na Wietrznej Górze osiedlili się franciszkanie, pobudowali klasztor i rozbudowali istniejący (od 1585) kościół.

Złoty wiek Kazimierza skończył się w lutym 1656 r. wraz ze spaleniem miasta i zamku przez wojska króla szwedzkiego, Karola Gustawa. Powtarzające się przemarsze wojsk i późniejsza zaraza przyczyniły się do upadku miasta. W 1677 r. Jan III Sobieski wydał dekret pozwalający osiedlać się kupcom ormiańskim, greckim i żydowskim. Ożywienie gospodarcze nie trwało jednak długo. Kolejne wojny polsko-szwedzkie ponownie spustoszyły miasto. Spadło także zapotrzebowanie w Europie na polskie zboże. Kupcy próbowali rozwijać handel drewnem i przemysł szkutniczy. Jednak nie były to zyski podobne do tych osiąganych na handlu zbożem. Późniejsze rozbiory odcięły Kazimierz od rynków zbytu.

18 marca 1831 roku rozegrała się tutaj jedna z bitew powstania listopadowego – bitwa pod Kazimierzem Dolnym.

Od końca XIX w. Kazimierz Dolny stał się miejscowością wypoczynkową. W okolicznych wąwozach zaczęły powstawać wille i pensjonaty dla letników, przede wszystkim z Lublina i Warszawy.

31 października 1927 roku miejscowość uzyskała prawa miejskie.

Kolejnych zniszczeń dokonały działania podczas II wojny światowej. Kazimierz został odbudowany w znacznej mierze dzięki staraniom Karola Sicińskiego, któremu to zadanie powierzył ówczesny minister kultury. Dzisiaj Kazimierz Dolny stanowi zespół urbanistyczno-krajobrazowy, w którym został zachowany historyczny układ ośrodka handlu położonego na szlaku wiślanym.

27 kwietnia 1979 roku (na podstawie projektu Zakładu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie) został tu utworzony Kazimierski Park Krajobrazowy.

8 września 1994 roku kazimierski zespół zabytkowy został uznany za pomnik historii zarządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Wałęsy.

Zabytki

• kościół farny św. Jana Chrzciciela i św. Bartłomieja – zbudowany w latach 1586-1589
  • organy w modrzewiowej oprawie z 1620 r. (jedne z najstarszych w Polsce)
  • renesansowe popiersie Mikołaja Przybyły
  • stalle z 1 poł. XVII wieku
  • chrzcielnica (warsztat Santi Gucciego)
  • ołtarz główny w stylu barokowym
  • ambona z 1615 r. z rokokowym zwieńczeniem
• kościół św. Anny z 1671 r. i szpital św. Ducha dla ubogich z manierystycznym szczytem z 1635 r.
• kościół Zwiastowania Najświętszej Marii Panny z 1589 r. i klasztor Reformatów z lat 1638-68. Zespół otacza mur z 1 po XVIII w.
• zamek w Kazimierzu Dolnym – ruiny z wieku XIV-XVI w.
• wieża obronna (stołp) z 2 poł. XIII lub XIV w.
• kamienice (przy Rynku) o manierystycznym wystroju z ok. 1615 r. należące do braci Przybyłów:
  • Pod Świętym Mikołajem (restaurowana po wojnie przez Józefa Gosławskiego)
  • Pod Świętym Krzysztofem
• kamienica Gdańska (przy rynku) z 1795 r. w stylu barokowym
• kamienica Biała (przy ul. Senatorskiej)
• kamienica Celejowska (przy ul. Senatorskiej), przebudowana przed 1630 r. przez Bartłomieja Celeja, dziś mieści się w niej oddział Muzeum Nadwiślańskiego
• spichlerze
  • Spichlerz „Pod Żurawiem” z 2 poł. XVII w., ul. Puławska 112 (hotel TP Edukacja i Wypoczynek sp. z o.o.)
  • Spichlerz „Król Kazimierz” (dawniej Przetwórnia Owoców) z 2 poł. XVII w., ul. Puławska 70 (hotel)
  • Spichlerz Pielaka z XVII w., ul. Puławska 66 (w ruinie)
  • Spichlerz „Pod Wianuszkami” z lat 80. XVII w. przy ul. Puławskiej 64 (schronisko młodzieżowe)
  • Spichlerz Nowakowskiego z 2 poł. XVI lub XVII w. przy ul. Puławskiej 5
  • Spichlerz „Bliźniak” z pocz. XVII w. przy ul. Puławskiej 46. Dawniej nad kanałem portowym obok bliźniaczego budynku.
  • Spichlerz Feuersteina (Krzysztofa Przybyły) z XVI w. z późnorenesansowym szczytem, ul. Puławska 40
  • Spichlerz Ulanowskich (Mikołaja Przybyły) z 1591 r., ul. Puławska 34 (Muzeum Przyrodnicze)
  • Spichlerz przy ul. Tyszkiewicza 18 (pod tynkiem zachowała się dekoracja sgraffitowa)
  • Spichlerz Kobiałki z 1636 r., ul. Krakowska 61 (ob. hotel PTTK).
  • spichlerz przy ul. Krakowskiej 63 z 1 poł. XVII w. (w ruinie)
• synagoga w Kazimierzu Dolnym
• jatki drewniane z pocz. XIX wieku na Małym Rynku
• kapliczka z Chrystusem Frasobliwym z 1588 r. przy tzw. Bramie Lubelskiej
• Stara Łaźnia (ob. hotel "Perła Kazimierza") z 1921 r. proj. Jan Koszczyc Witkiewicz
• Ruiny willi Szukalskiego z 1910 r. proj. inż. Jana Albrychta
• drewniane domy z XVIII i XIX w.

zabytki nieistniejące:

• spichlerz „Pod Bożą Męką” (zwany też Pod Figurą) z 1624 r. wzniesiono dla kupca Wawrzyńca Górskiego wg projektu Adama Tarnawskiego z Kraśnika. Zburzony został pomiędzy latami 1940-44. Znajdował się przy końcu ul. Krakowskiej przy willi Mysłowskich
• spichlerz z dziedzińcem przy ul. Puławskiej. Obecnie w jego miejscu znajduje się wodomistrzówka
• spichlerz Pod Jeleniem
• spichlerz Pod Skorupiany
• spichlerz "Bliźniak II", ul. Puławska 46
• dwa spichlerze z XVII w. pomiędzy spichlerzem Kobiałki i spichlerzem przy ul. Krakowskiej 63, rozebrane przez K.T. Ulanowskiego w latach 1959-65
• Dom Błaszczyńskiego przy ul. Podzamcze, spłonął w 1917 r.
• Kamienica Kwasków (tzw. Faktoria angielska) przy ul. Krakowskie Przedmieście 22. Był to spichlerz z przylegającym mieszkaniem.
• Dom Dziwisza, ulica Krakowska 4

Osobliwości zabytków Kazimierza Dolnego

Wszystkie budowle kazimierskie zostały wzniesione z miękkiego, łatwego w obróbce miejscowego wapienia. Ten materiał pozwalał na wyjątkowo bogate, pełne fantazji zdobienie fasad. Budowniczowie kamienic prześcigali się w pomysłach zdobienia, mających niewiele wspólnego z klasyczną architekturą renesansu.

Kamienice były kryte stromymi dachami pochylonymi ku środkowi i osłoniętymi od ulicy niezwykle wysokimi attykami. Powierzchnię attyk również pokrywała bogata dekoracja, a górną krawędź wieńczyły kamienne pinakle i woluty.

Wzniesione nad brzegiem Wisły spichrze miały wprawdzie zwykłe strome dachy dwuspadowe, ale za to szczyty od strony rzeki były również bogato zdobione.

Integralne części miasta

Albrechtówka, Cholewianka, Dąbrówka, Doły, Doły Wylęgowskie, Góry Drugie, Góry Pierwsze, Góry Trzecie, Helenówka, Jeziorszczyzna, Las Miejski, Mięćmierz, Nowy Las, Okale, Wylągi.

Filmy realizowane w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą

• 1965: Wyspa Złoczyńców – film przygodowy dla młodzieży, reżyseria Stanisław Jędryka.
• 1971: Podróż za jeden uśmiech – serial telewizyjny i film przygodowy dla młodzieży, reżyseria Stanisław Jędryka, premiera 1972.
• 1993: Dwa księżyce – film wg powieści Marii Kuncewiczowej, reżyseria Andrzej Barański.
• 1999: Ostatnia misja, reżyseria Wojciech Wójcik.
• 2000: Na dobre i na złe (odcinek 75) – serial obyczajowy (Kazimierz Dolny był miejscem spotkania Jakuba Burskiego i Edyty Kuszyńskiej).
• 2007: Braciszek – film fabularny, reżyseria i scenariusz Andrzej Barański

Administracja

Kazimierz Dolny jest członkiem stowarzyszenia Unia Miasteczek Polskich.

Ludzie związani z Kazimierzem Dolnym

• Benedykt Jerzy Dorys – fotografik
• Jacek Bromski - reżyser, prezes Stowarzyszenia Filmowców Polskich
• Mikołaj Firlej – starosta
• Chaim Goldberg – malarz i rzeźbiarz
• Józef Gosławski – rzeźbiarz i medalier
• Jan Karmański – malarz
• Jan Koszczyc Witkiewicz - architekt i konserwator zabytków, założyciel Szkoły Rzemiosł Budowlanych
• Zenon Kononowicz – malarz
• Jerzy Kuncewicz – literat
• Maria Kuncewicz – pisarka
• Antoni Michalak - malarz
• Hilary Minc
• Daniel Olbrychski – aktor
• Tadeusz Pruszkowski – malarz
• Karol Siciński – architekt, malarz i konserwator miasta
• Jerzy Gnatowski - malarz
• Jan Wołek – malarz
• malarze z Bractwa św. Łukasza

Turystyka

• ścieżka dydaktyczna "Norowy Dół"

Miasta partnerskie

• Hortobágy
• Staufen

Zobacz też

• Stary cmentarz żydowski w Kazimierzu Dolnym
• Nowy cmentarz żydowski w Kazimierzu Dolnym
• Konflikt w domu zakonnym w Kazimierzu Dolnym
• Gmina Kazimierz (województwo lubelskie)