Końskowola

Końskowola – osada położona w województwie lubelskim, w powiecie puławskim, w gminie Końskowola. Leży na Wysoczyźnie Lubartowskiej, nad rzeką Kurówką, w odległości 5 kilometrów na wschód od Puław oraz 10 km na zachód od Kurowa i 42 km od Lublina. Przebiega przez nią droga krajowa nr 12 oraz linia kolejowa nr 7.

Miejscowość jest siedzibą gminy Końskowola.

Miejscowość położona jest w Małopolsce (początkowo w ziemi sandomierskiej, a następnie w ziemi lubelskiej).

Pochodzenie nazwy

Popularne podanie wyjaśnia pochodzenie nazwy wsi poprzez rzekomą historię chłopa, który na rozstaju dróg chciał skręcić w jedna stronę, podczas gdy jego koń - w drugą. Chłop ostatecznie miał się zgodzić na ten wybór. W związku z tym to miejsce miano później nazwać Końską Wolą, z czasem - w skrócie - Końskowolą.

Prawda jest zupełnie inna. Od momentu kiedy Jan z Konina został właścicielem wsi Wola Witowska, tę ostatnią zaczęto nazywać Wolą Konińską. Z czasem nazwa ewoluowała, poprzez formę Konińska Wola, do obecnej.

Historia

Najstarsze ślady ludzkiej obecności w okolicach Końskowoli należy datować na 10 000 r. p.n.e. Zorganizowane ludzkie osady istniały w okolicy od X wieku.

Początki

Data lokacji wsi jest nieznana. Jej początki należy wiązać z sąsiednimi Witowicami, które wystarczająco ludne i zagospodarowane, dały początek Woli Witowskiej. Miało to miejsce zapewne w ciągu XIV wieku. We wsi wystawiono kościół, który nie od razu stał się jednak siedzibą parafii. Spis parafii z 1375 nie wymienia Woli Witowskiej; Jan Długosz podaje, że parafię erygował biskup Piotr Wysz, a więc miało to miejsce nie wcześniej niż w końcu 1392 r. Dzięki kościołowi i temu, że tu rezydowali właściciele okolicznych dóbr, to Witowska Wola, a nie starsze Witowice, stała się centrum administracyjnym, handlowym i kulturalnym okolicy (tzw. klucza końskowolskiego).

Pierwsze większe wzmianki o miejscowości występują w Liber beneficiorum Jana Długosza. W Końskowoli Tęczyńscy wystawili dwór mieszkalny, opisywany jako fortalicja. Dwór długo uchodził za kompletnie zniszczony. Dopiero wykonane na początku XXI wieku badania wykazały, że pozostałością po nim jest budynek plebanii położony naprzeciw kościoła św. Anny.

Okres miejski i XIX wiek

Promesę na nadanie praw miejskich Andrzej Tęczyński uzyskał 8 czerwca 1532. W okresie miejskim Końskowola była znaczącym ośrodkiem rolno-przemysłowym. Sprowadzenie się Czartoryskich do Puław tylko wzmocniło rolę Końskowoli, w której znajdowało się centrum administracyjne majątku. Wybrukowana za ich czasów droga z Końskowoli do Puław była pierwszą drogą bitą w całym województwie lubelskim.

W XIX wieku Końskowola stała się także znaczącym ośrodkiem włókienniczym, przede wszystkim wskutek powiązań miejscowych producentów z przedsiębiorcami rosyjskimi. Prosperita przyciągała imigrantów, między innymi z Saksonii.

Na skutek postanowienia Komitetu Urządzającego z dniu 6 (18) lutego 1870 roku, Końskowola, podobnie jak wiele innych podobnych jej wielkością sąsiednich miejscowości, utraciła w dniu 1 marca 1870 prawa miejskie, uzyskując w zamian status osady. Jako powód tej reformy administracyjnej podawano wiejski charakter miejscowości, ale wśród motywów władzy mogło być też chęć ukarania lokalnej społeczności za poparcie udzielone powstaniu styczniowemu. Wielu mieszkańców wzięło bowiem czynny udział w walkach, a sama miejscowość przez pewien okres odgrywała rolę bazy wypadowej dla ugrupowań partyzanckich, między innymi grupy Józefa Jankowskiego ps. Szydłowski, która to grupa walczyła w bitwie pod Żyrzynem.

W 1875 roku pożar strawił w miejscowości 80 budynków. Między 1897 a 1914 rokiem ludność Końskowoli powiększyła się z około 3200 do 5675 osób.

XX wiek

Niepokoje lat 1905-1906 nie ominęły Końskowoli. 1 maja 1905 kilkuset mieszkańców Końskowoli oraz okolicznych miejscowości zebrało się w celu przeprowadzenia pochodu i zdemolowania urzędu gminnego; niesiono czerwone flagi, śpiewano pieśni rewolucyjne. Manifestację rozpędzili Kozacy. 16 lipca odbył się w zakładach włókienniczych wiec solidarnościowy z pracownikami zakładów łódzkich, a następnie manifestacja. Strajkowano również w 1906, w tym w dniu 1 maja; ponadto sześciokrotnie rozbijano sklepy monopolowe (przynoszące państwu podatki), miał miejsce również bojkot wyborów do Dumy. Władze, walcząc z wystąpieniami, 12 stycznia 1906 i w dniach następnych przeprowadziły pacyfikację miejscowości, polegającą na aresztowaniach, publicznym biciu.

Kiedy wybuchła I wojna światowa, Rosjanie zarządzili ewakuację zakładów przemysłowych i spalili część miejscowości, wielu mężczyzn wcielono do wojska. Główne walki szczęśliwie ją ominęły.

W 1926 mieszkańcy podjęli bezskuteczną inicjatywę w sprawie przywrócenia praw miejskich. Tymczasem warto odnotować, że do 1939 w Końskowoli nie było 7-klasowej szkoły podstawowej, ani budynku szkolnego. Istniały za to we wsi: straż pożarna, koło gospodyń wiejskich, Związek Młodzieży Wiejskiej, Stowarzyszenie Młodzieży. W 1934 powstało boisko sportowe. Odbywały się tu liczne wiece polityczne .

Naloty niemieckie, które tak dotknęły pobliskie Puławy i Kurów, szczęśliwie ominęły Końskowolę . Została ona zajęta przez Niemców 15 września 1939. Powiat puławski był przez okupanta traktowany przede wszystkim jako rezerwuar siły roboczej i żywności. Na Końskowolę nałożono obowiązek (tzw. kontyngent) utrzymywania 22 tysięcy Niemców. W 1940 istniał tu krótko obóz dla jeńców wojennych; istniał tu także w latach 1940-1943 obóz pracy, związany z przebudową pobliskiej linii kolejowej, dróg oraz folwarkiem rolnym.

Osobnym rozdziałem są dzieje ludności żydowskiej. W okresie międzywojennym istniała tu bowiem spora społeczność żydowska, posiadająca między innymi bożnicę i kirkut. Do Żydów należała również większość zakładów usługowych i sklepów. Okupant utworzył tu getto, do którego zwożono między innymi ludność z Puław, a także z zagranicy, głównie ze Słowacji. Likwidacja getta nastąpiła w październiku 1942 roku, wskutek masowych mordów w pobliskim lasku, oraz wywiezienia części ludności do Sobiboru. Szacuje się, że podczas likwidacji getta na skraju miejscowości rozstrzelano od 800 do 1000 ludzi. Po wymordowaniu ludności żydowskiej, liczba mieszkańców osady spadła do 1489.

W miejscowości rozwijał się ruch oporu, działały organizacje zbrojne. Szczególnie silne były tu Bataliony Chłopskie. W maju 1944 dwaj partyzanci z tej organizacji rozbroili dwóch Niemców. Odbywały się tutaj także tajne komplety, na poziomie nauczania szkoły elementarnej i, od 1942, także średniej.

Wyzwolenie osady nastąpiło 25 lipca 1944 i należy wiązać je z Akcją Burza. Niemiecki oddział zmotoryzowany miał za zadanie podpalić osadę. Przeciw nim wystąpili mieszkańcy, którym z pomocą przyszedł oddział dyspozycyjny Kedywu "Zagończyka", a następnie oddziały Batalionów Chłopskich. W trakcie tych walk, do osady wkroczyła Armia Czerwona i Armia Krajowa.

Po wojnie w okolicy działały oddziały podziemia niepodległościowego, nie uznające władzy ludowej. Jeden z nich zastrzelił w 1944 Wojciecha Popiołka, komendanta Milicji Obywatelskiej w Końskowoli, w jego domu w pobliskich Sielcach. W kilka miesięcy z rąk partyzantki zginęło także kilku członków jego rodziny.

Okres współczesny

Obecnie Końskowola ma charakter osiedla satelitarnego dla Puław. Mieszkańcy nie chcą jednak przyłączenia jej do tego miasta, przeciwnie, w marcu 2006 podjęto starania o odzyskanie praw miejskich.

Edukacja, kultura i rozrywka

We wsi w 1953 roku został założony Zespół Pieśni i Tańca Powiśle, który od 1984 roku jest pod opieką Domu Chemika w Puławach. Miejscowy Dom Kultury organizuje corocznie Święto Róż, które, poświęcone promocji szkółkarstwa, jest również okazją do rodzinnego festynu. We wsi istnieje Towarzystwo Ochrony Dziedzictwa Kulturowego Fara Końskowolska, zajmujące się promocją miejscowości i renowacją jej dziedzictwa kulturowego. W Końskowoli znajduje się również Zespół Szkół im. Henryka Sienkiewicza w Końskowoli w skład którego wchodzi szkoła podstawowa i gimnazjum. Młodsze dzieci uczęszczają do Gminnego Przedszkola.

Sport

• Klub Sportowy "Powiślak" Końskowola - organizuje zajęcia treningowe, uczestniczy w rozgrywkach ligowych i turniejach w zakresie piłki nożnej, tenisa stołowego, piłki ręcznej oraz siatkówki
• Uczniowski Klub Sportowy "Olimp" - działa przy Zespole Szkół, organizuje zajęcia w zakresie siatkówki i koszykówki dla dzieci i młodzieży
• Klub Sportowy "Centrum Tang Soo Do" - upowszechnia i popularyzuje koreańskie sztuki walki Tang Soo Do, uczestniczy w zawodach w kraju i zagranicą

Atrakcje turystyczne

• Kościół parafialny pw. Znalezienia Krzyża Św. i św. Andrzeja Apostoła, z około połowy XVI wieku, z unikatowym w skali kraju pomnikiem grobowym Vanitas (Marność Życia) - prawdopodobnie pomnikiem grobowym Łukasza z Bnina oraz Izabeli z Tęczyńskich Opalińskiej, oraz dziełami Tylmana z Gameren: nagrobkiem Zofii z Opalińskich Lubomirskiej i portalami.
• Dawny cmentarz przykościelny, upamiętniono tu pomnikami m.in. Franciszka Dionizego Kniaźnina oraz generała Józefa Orłowskiego,
• Kościół pw. św. Anny, dawny przyszpitalny, z 1613 r.,
• Klasycystyczny ratusz miejski z 1775 r.,
• Relikt cmentarza ewangelicko-augsburskiego.

Związani z Końskowolą

Pominięto właścicieli dóbr końskowolskich, wymienionych osobno w artykule klucz końskowolski. Osoby wymieniono w kolejności chronologicznej:

• Andrzej Schoneus - ośmiokrotny rektor Wszechnicy Jagiellońskiej, proboszcz końskowolski (od 1606 najpóźniej do 1614 roku),
• Grzegorz Piramowicz - Członek Komisji Edukacji Narodowej, proboszcz końskowolski (1785-1797),
• Józef Koblański - poeta, działacz edukacyjny, proboszcz końskowolski (1797-1798), zmarł w Końskowoli,
• Franciszek Zabłocki - poeta, komediopisarz, proboszcz końskowolski (1800-1821),
• Józef Orłowski - polski generał, zmarły w Końskowoli i tam pochowany,
• Franciszek Dionizy Kniaźnin - poeta, komediopisarz, mieszkał i zmarł w Końskowoli,
• Władysław Oleszczyński - grafik, medalier, urodzony w Końskowoli,
• Franciszek Sadurski - żołnierz podziemia, poseł, urodzony w Końskowoli,
• Julia Pirotte - znany belgijski fotograf, urodzona w Końskowoli,
• Alfons Faściszewski - kierownik szkoły w Końskowoli, późniejszy żołnierz podziemia,
• Małgorzata Sadurska (ur. 1975 w Puławach) - posłanka na sejm VI kadencji, sekretarz stanu w Kancelarii Premiera w sejmie V kadencji, współzałożyciel i członek TODK "Fara Końskowolska".

Końskowola w literaturze

• Bardzo też liche piwsko w tej Końskowoli! - zauważył pan Zagłoba.
  • Henryk Sienkiewicz, Ogniem i mieczem

Zobacz też

• Stary cmentarz żydowski w Końskowoli
• Nowy cmentarz żydowski w Końskowoli