Zamość

Zamość (łac. Zamoscia, ukr. Замостя, ros. Замость (Замостье), jid.זאמאשטש) – miasto na prawach powiatu, położone w południowej części województwa lubelskiego. Jest jednym z większych ośrodków kulturalnych, edukacyjnych i turystycznych województwa, a zwłaszcza Zamojszczyzny. Za sprawą unikalnego zespołu architektoniczno-urbanistycznego Starego Miasta bywa nazywany "Perłą Renesansu", "Miastem Arkad" i "Padwą Północy". Pod względem liczby ludności zajmuje w województwie 3. pozycję (66 234 mieszkańców), natomiast pod względem powierzchni plasuje się na 10. miejscu. W 1992 roku zamojskie Stare Miasto zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Położenie

Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski J. Kondrackiego, Zamość leży w obniżeniu Padołu Zamojskiego, w mezoregionie stanowiącym południowy fragment Wyżyny Lubelskiej (makroregion). Na północ i południe od miasta znajdują się tereny o nieco większej wysokości – Działy Grabowieckie i Roztocze.

Środowisko naturalne

Miasto w większości położone jest na wysokości od ok. 210 do 220 m n.p.m. Najniżej, bo ok. 204 m n.p.m., usytuowane są okolice Łabuńki i Czarnego Potoku (północna część Zamościa), zaś na Os. Słoneczny Stok we wschodniej części miasta znajdują się miejsca położone najwyżej, ok. 236 m n.p.m. (przy ul. Hrubieszowskiej).

Rzeźba terenu nie jest zbytnio zróżnicowana. Wyraźne, większe nachylenia i spadek wysokości widoczne są jedynie w kierunku rzeki Łabuńki, szczególnie na Nowym Mieście (na południe od ulic Partyzantów i Hrubieszowskiej) i Os. Promyk, oraz w zachodniej części Os. Orzeszkowej-Reymonta. Wyraźnie niżej położone są także południowe i zachodnie fragmenty miasta.

Wody

Od południowego wschodu w kierunku północnym przez Zamość przepływa będąca dopływem Wieprza rzeka Łabuńka. Do niej, jeszcze w obrębie miasta, wpada płynąca od południowego zachodu Topornica. Płynący od wschodu wzdłuż północnej granicy Czarny Potok łączy się z Łabuńką już poza miastem. W południowej części Zamościa, na os. Zamczysko znajduje się zbudowany w latach 1961-63 zalew o powierzchni ok. 18 ha. Został podzielony groblą na dwa osobne zbiorniki, z których południowy przeznaczony jest do hodowli ryb i wędkarstwa, a północny, położony bliżej centrum miasta, jest wykorzystywany jako sezonowe kąpielisko.

Klimat

Klimat umiarkowany wyróżnia się tu większym stopniem kontynentalizmu, na co wskazuje dość wysoka roczna amplituda temperatury – najchłodniejszym miesiącem jest styczeń (-4,4 °C), natomiast najcieplejszym lipiec (+17,4 °C). Średnia temperatura roczna wynosi ok. 7,2 °C.

Roczna suma opadów, przeważających w ciepłym półroczu (maj – sierpień), nie przekracza 600 mm. Na rok przypada tu spora liczba dni bezchmurnych (ok. 55, jedna z największych w kraju) oraz ok. 25-30 dni z burzami.

Przyroda

W obrębie miasta za pomniki przyrody uznano 11 zespołów drzew. Południowo-wschodnia część Zamościa pokrywa się z fragmentem obszaru specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 o nazwie "Dolina Górnej Łabuńki". Spośród występujących tam ponad 20 gatunków ptaków, 3 posiadają ostoje w obszarze miasta. Tereny zielone to w większości łąki, zajmujące głównie obszary przy granicach miasta oraz ogrody działkowe skupiające się w jego południowej części.

Zieleń miejską stanowią położone w bezpośrednim sąsiedztwie Starego Miasta: od strony zachodniej Park Miejski ze stawem (założony w okresie międzywojennym), "Małpi Gaj" od południa i zachodu oraz słabiej zadrzewione "Planty" (głównie skwery) położone po wschodniej i północnej stronie. Większe skupiska zieleni, poza centrum miasta, znajdują się ponadto w Koszarach, przy jednostce wojskowej oraz przy ul. Dzieci Zamojszczyzny, wzdłuż której ciągnie się szeroki pas drzew. Niewielkim parkiem jest także tzw. Ogródek Jordanowski położony między Starym a Nowym Miastem.

Duży obszar (ok. 45 - 50 ha) zajmuje jedyny miejski las komunalny, położony między zalewem a południową granicą miasta. Można tam spotkać chronione gatunki zwierząt, takie jak: rzekotka drzewna, traszki, ślimak żółtawy oraz różnego rodzaju storczyki. W zamojskim ogrodzie zoologicznym od niedawna jest także niewielka część botaniczna, poświęcona roślinności.

Do terenów zielonych zalicza się również skwery przebiegające wzdłuż rzeki Łabuńki, na których wyznaczono Bulwary Miast Partnerskich Zamościa (są to Bulwary Loughborough, Schwäbisch Hall oraz Żółkiewski).

W bezpośrednim sąsiedztwie miasta (na południowy zachód od jego granic) znajdują się rezerwaty "Hubale" (z susłami perełkowanymi) i "Wieprzec" (niskie torfowiska). Nieco dalej, w tym samym kierunku położony jest Roztoczański Park Narodowy, a bliżej na północ Skierbieszowski Park Krajobrazowy.

Historia

Zamość prawa miejskie uzyskał w 1580 roku, na mocy przywileju lokacyjnego wystawionego przez kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego. W roku 1589 miasto zostało stolicą założonej przez jego właściciela Ordynacji Zamojskiej.

Wiek XVII był okresem największego i najszybszego rozwoju miasta. Osiedlała się tu nie tylko ludność polska, ale również wielu innych narodowości. Miasto musiało się jednak zmagać z licznymi najazdami, m.in. Kozaków pod dowództwem Bohdana Chmielnickiego w 1648 roku oraz podczas potopu w 1656 r. przez wojska szwedzkie, którym podobnie jak Kozakom nie udało się zdobyć miasta. Dopiero podczas wielkiej wojny północnej Zamość został zajęty przez wojska szwedzkie i saskie.

W połowie XVIII wieku przeprowadzono reformę założonej już w 1594 r. Akademii Zamojskiej (wykładał na niej m.in. Stanisław Staszic), ale po zajęciu miasta przez Austriaków w wyniku I rozbioru (1772 r.) została zamknięta (1784 r.).

W 1809 roku Zamość przyłączono do Księstwa Warszawskiego, a po kongresie wiedeńskim do Królestwa Polskiego, uzależnionego od Rosji. W 1821 roku rząd ówczesnego królestwa odkupił miasto i zmodernizował zamojską twierdzę. Dokonano wówczas przebudowy wielu budynków, przez co utraciły one w dużym stopniu swój pierwotny wygląd i styl. Zmodernizowana Twierdza Zamość odegrała dużą rolę w trakcie powstania listopadowego i skapitulowała jako ostatni polski punkt oporu. Po stwierdzeniu nieprzydatności twierdz z dziełami obronnymi, w 1866 r. skasowano twierdzę zamojską, co dało początek przestrzennemu rozwojowi miasta.

W okresie I wojny światowej do Zamościa doprowadzono linię kolejową (1916 r.). Po odzyskaniu niepodległości Polski, w 1918 r. doszło tu do komunistycznej rewolty stłumionej przez oddziały wojskowe pod dowództwem majora Lisa-Kuli, a dwa lata później miasto okrążyła sowiecka armia, której ataki również zostały zatrzymane.

Dwudziestolecie międzywojenne to okres rozwoju miasta, poszerzano jego granice, powstawało wiele nowych instytucji i ośrodków, szczególnie związanych z życiem kulturalnym i oświatowym.

We wrześniu 1939 roku do Zamościa wtargnęli Niemcy, na krótko także wojska radzieckie. Podczas II wojny światowej na Rotundzie utworzono obóz zagłady, gdzie zginęło ponad 8 tysięcy ludzi, oraz obozy jeńców radzieckich i obóz tymczasowy dla wysiedlonych mieszkańców Zamojszczyzny (w tym dla licznych Dzieci Zamojszczyzny). W czasie okupacji niemieckiej na Zamojszczyźnie miała miejsce masowa akcja wysiedleńcza prowadzona przez Niemców, dążących do stworzenia tu niemieckiego osadnictwa jako przyczółka do germanizacji Wschodu, dlatego okolice Zamościa były terenem wielu walk partyzantów oraz AK i BCh (Powstanie zamojskie). Zamość został zdobyty przez wojska radzieckie w lipcu 1944 r.

Po wojnie nastąpił dynamiczny rozwój miasta, w latach 1975-1998 Zamość był stolicą województwa zamojskiego, a od 1999 roku ponownie stał się miastem powiatowym w województwie lubelskim.

Historia Żydów w Zamościu

Kahał zamojski powstał w 1588, gdy Jan Zamoyski wyraził zgodę na osiedlanie się Żydów w obrębie miasta. Początkowo osiedlali się Żydzi sefardyjscy z Włoch, Hiszpanii, Portugalii i Turcji. W XVII wieku dołączyli do nich Żydzi aszkenazyjscy i wkrótce zdobyli w mieście przewagę liczebną. W roku 1684 przywilej Jana Zamoyskiego dla gminy żydowskiej jeszcze raz potwierdził Marcin Zamoyski.

Na przełomie XVIII i XIX wieku silne wpływy miał tutaj nurt oświecenia żydowskiego - Haskala. W końcu XIX wieku zaczął rozprzestrzeniać się chasydyzm. W Zamościu istniała synagoga, 2 domy modlitwy oraz szpital żydowski. W roku 1827 mieszkało tu 2874 Żydów, w 1921 - 9383 (49,3% ludności miasta). W Zamościu żył i tworzył poeta Salomon Ettinger (1799-1855), pisarz Icchak Lejb Perec (1852-1915), urodziła się też przyszła rewolucjonistka Róża Luksemburg (1870-1919). Przed wojną ukazywało się czasopismo Zamoscer Sztyme.

Tuż przed wybuchem wojny mieszkało w Zamościu około 12 000 Żydów. W październiku 1939 roku Niemcy powołali Judenrat, a wiosną 1942 roku - utworzyli getto. Od kwietnia do września 1942 około 4 tys. osób wywieźli do obozu zagłady w Bełżcu. W październiku 1942 r. na miejscu rozstrzelali 500 osób, pozostałe 4 tys. poprzez punkt etapowy w Izbicy wywieźli także do Bełżca. Przewożonych Żydów zamykano w nieogrzewanych, towarowych wagonach, z reguły nie dawano im jeść i pić, a w czasie mrozów często polewano wodą. Bywało, że przejazd kilkudziesięciu kilometrów zajmował 3 dni, a transportowane osoby przybywały już martwe.

Architektura i urbanistyka

Układ przestrzenny

Większość zwartej zabudowy Zamościa skupia się w postaci klinów ciągnących się na północ i wschód od położonego w centrum Starego Miasta. Sama starówka, dzięki otaczającej ją zieleni (Park Miejski, Planty, Małpi Gaj) w dużym stopniu zachowała swą odrębność, co jest związane z jej pierwotnie naturalnym odizolowaniem, głownie terenami zalewowymi i fosami, niesprzyjającymi dawniej nowemu osadnictwu.

Znacznie mniej powierzchni zajętej zabudową występuje w zachodniej części miasta (Os. Karolówka) oraz położonym na południe od centrum Os. Zamczysko, gdzie zdecydowanie przeważają tereny zielone - ogrody działkowe, las, łąki, trawiaste nieużytki oraz zalew.

Obecnie miasto ma układ osadnictwa w znacznym stopniu zgodny z jego "klinowym" modelem, w którym od centrum po niemal granice występują tereny o konkretnym typie zabudowy i użytkowania, związanymi ściśle z ciągami komunikacyjnymi. Biorąc jednak pod uwagę osiedla Karolówka i Zamczysko, które wciąż zachowują odrębność od pozostałych części miasta (ze względu na nisko położone tereny, w dalszym ciągu oddzielające je od centrum) oraz oddalone na wschód Nowe Miasto (dawniej odrębna osada), z położonym w jego centrum Nowym Rynkiem, wskazywałoby to na "policentryczny" model miasta. Było to charakterystyczne i wyraźnie widoczne w okresie pod zaborem rosyjskim (XIX w.), jednak warunki tej części miasta nie stwarzały problemów dla dalszego rozwoju osadnictwa, co wpłynęło na to, iż układ taki nie został w pełni zachowany.

W zabudowie miasta, osiedla domów jednorodzinnych zajmują w przybliżeniu podobny obszar jak osiedla z zabudową wielorodzinną. Bloki znacznie gęściej występują w południowo-wschodnim fragmencie Zamościa (na Nowym Mieście), zwłaszcza na północ od ul. Partyzantów, gdzie położonych jest wiele osiedli z zabudową przede wszystkim wielorodzinną (w tym liczne wieżowce), natomiast na południe od tej ulicy przeważają domy jednorodzinne. Na północ od centrum podobnie; pasem wzdłuż ul. J. Piłsudskiego (od zachodu ograniczonego rzeką Łabuńką) występują osiedla z blokami wielorodzinnymi (Os. Planty, Os. Orzeszkowej, Os. Kilińskiego, Os. Reymonta), zaś dalej na północ i północny wschód (ul. Lubelska – ul. Wojska Polskiego – ul. Powiatowa) już znacznie większy obszar zajmują domy jednorodzinne, przy których występują jeszcze osiedla z blokami, ale znacznie mniejsze. Wspomniane południowe i zachodnie fragmenty Zamościa (Os. Karolówka, Os. Zamczysko) to tereny, na których zabudowa mieszkalna składa się niemal wyłącznie z domów jednorodzinnych.

Największe tereny przemysłowe i magazynowo-składowe skupiają się we wschodniej części miasta, w obrębie Os. Kilińskiego, gdzie sięgają po niezabudowane tereny przy wschodniej granicy. Podobne, ale mniejsze, są także na Os. Karolówka (zachodnia część Zamościa), ciągnące się wzdłuż ul. Szczebrzeskiej. Sporo nieużytków i gruntów ornych znajduje się na wschód od obwodnicy miasta oraz na zachód i południe od zabudowy na Os. Karolówka.

Charakterystyczny, promienisty przebieg mają także główne ulice miasta, które zbliżają się do centrum lecz go nie przecinają: ulice J. Piłsudskiego i Lubelska (na jednej linii) zapewniają komunikację w kierunku północnym, ulice Partyzantów i S. Wyszyńskiego na wschód i południowy wschód, a ulice Lipska i Szczebrzeska na południowy zachód.

Normalnotorowa linia kolejowa na kierunku wschód-zachód przebiega przez centrum miasta i ma szereg bocznych odgałęzień do zakładów w dzielnicy przemysłowej. Przy północnej granicy miasta przebiega także linia szerokotorowa (LHS).

Zabytki

Najwięcej obiektów zabytkowych skupia się na Starym Mieście. Główne cechy, wyróżniające zamojskie Stare Miasto, to: zachowany od czasu powstania układ urbanistyczny, regularny Rynek Wielki o wymiarach 100 x 100 metrów z ratuszem i tzw. kamienicami ormiańskimi, a także fragmenty umocnień obronnych wraz z pochodzącymi z okresu zaboru rosyjskiego nadszańcami.

Pierwszy "Pan na Zamościu", Jan Zamoyski, zlecił zaprojektowanie miasta architektowi Bernardo Morando, który nawiązał do koncepcji antropomorficznych. Głową miał być pałac Zamoyskich, kręgosłupem ulica Grodzka, przecinająca Rynek Wielki ze wschodu na zachód w kierunku pałacu, a ramiona to ulice poprzeczne, z głównymi jakie stanowią położone na jednej linii ul. Solna (na północ od Rynku Wielkiego) oraz ul. B. Moranda (na południe od Rynku). Przy tych ulicach wyznaczono także inne rynki: Rynek Solny i Rynek Wodny, uchodzące jako organy wewnętrzne miasta. Bastiony to z kolei ręce i nogi służące do obrony.

Układ ten przetrwał do dzisiaj w stanie praktycznie nie zmienionym. To on stanowi główną atrakcję dla odwiedzających licznie Zamość urbanistów i architektów, jest dowodem jak starano się zrealizować koncepcję miasta idealnego.

Niestety, rosyjski zaborca w 1866 roku wysadził większość umocnień obronnych, które wcześniej poważnie rozbudował. Pozostał jedynie bastion VII z fragmentem murów oraz dwa nadszańce, dające wyobrażenie o ówczesnych umocnieniach. W jednym z nadszańców władze rosyjskie utworzyły więzienie, w którym był więziony Walerian Łukasiński (przy ul. W. Łukasińskiego).

W 1992 r. zamojskie Stare Miasto, stanowiące przykład renesansowej zabudowy miejskiej, zostało wpisane na listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.

Wśród wielu zabytków, do których zaliczane są budynki świeckie, kościoły i dawne budynki sakralne, budynki dawnej ludności żydowskiej oraz fragmenty dawnej Twierdzy Zamość, na uwagę zasługują m.in. manierystyczno - barokowy ratusz, symbol miasta, kilkakrotnie przebudowywany, z pięknymi schodami wachlarzowymi z XVIII wieku oraz kamienice z podcieniami przy Rynku Wielkim (m.in. kamienice ormiańskie z XVII wieku z attykami). Większe budynki to Pałac Zamoyskich, z końca XVI wieku, licznie przebudowywany w kolejnych stuleciach, oraz Akademia Zamojska (obecnie liceum i szkoła wyższa) z XVII wieku. Wśród zabytkowych kościołów znajduje się katedra pw. Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła (z końca XVI wieku) w stylu renesansowym, wraz z odrębną dzwonnicą, pełniącą także funkcję wieży widokowej. Inne to barokowe kościoły z XVII wieku: św. Katarzyny i franciszkanów Zwiastowania NMP oraz dawna, renesansowo-barokowa cerkiew unicka (kościół św. Mikołaja). O obecności i historii Żydów w Zamościu najwyraźniej przypomina dawna późnorenesansowa synagoga z pocz. XVII w., a o umocnieniach obronnych miasta zachowane fragmenty zamojskiej twierdzy, w tym nadszańce z XIX wieku, jedyny bastion VII spośród siedmiu powstałych na przełomie XVI i XVII wieku, 5 bram (Lubelskie, Lwowskie, Szczebrzeska), Rotunda Zamojska oraz wiele innych.

Nieliczne zabytki występują także poza Starym Miastem, a są to głównie budynki z przełomu XIX i XX wieku, kiedy po likwidacji twierdzy miasto otrzymało możliwość rozwoju i rozbudowy na nowych terenach.

Turystyka

Zamojskie Stare Miasto, z racji dużego znaczenia dla kultury i dziedzictwa ludzkości, wpisano na prestiżową Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO.

26 czerwca 2004, na "II Forum Polskich Miast i Miejsc UNESCO", miasta i obiekty w Polsce, znajdujące się na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, w celu przekazywania informacji, współpracy i promocji skupiły się w Ligę Polskich Miast i Miejsc UNESCO.

Zabytkowe Stare Miasto i pobliski pas wzniesień Roztocze sprawiają, że rolę odgrywa tu turystyka, jaka rozwinęła się w mieście po tym wydarzeniu. Miasto dysponuje rozwiniętą infrastrukturą turystyczną, posiada wiele obiektów noclegowych (7 hoteli, liczne motele, pokoje gościnne, zajazdy i inne) i gastronomicznych oraz przeznaczony zwłaszcza dla turystów, Zamojski Ośrodek Informacji Turystycznej (w ratuszu), ułatwiający pobyt i zwiedzanie miasta. Zamość stanowi też bazę wypadową na Roztocze.

Mieści się tu również oddział Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego (na Starym Mieście).

Oprócz zabytkowego Starego Miasta i Rotundy z muzeami oraz galeriami, ciekawa atrakcja miasta to także jedyny w województwie lubelskim (jeden z trzech po wschodniej stronie Wisły, poza Warszawą i Płockiem) ogród zoologiczny.

Na stacji kolejowej bierze początek Szlak Turystyczny im. W. Podobińskiej prowadzący przez Roztocze Środkowe: Krasnobrodzki Park Krajobrazowy, Krasnobród, wzniesienie Wapielnia, do Suśca, przy którym znajduje się Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej

Atrakcyjność Zamościa podkreśla także uznanie Starego Miasta, jako jednego z "Siedmiu cudów Polski", wybieranych w 2007 roku w plebiscycie ogłoszonym przez dziennik "Rzeczpospolita", spośród 27 obiektów nominowanych w Polsce..

Kultura i sztuka

Życie kulturalne

Kultura była dziedziną życia miasta od jego założenia, podobnie jest współcześnie - Zamość stanowi także ważny ośrodek kulturalny regionu. Jego funkcję kulturotwórczą podkreślają działające tu różne organizacje i instytucje kultury, dzięki którym odbywają się liczne imprezy krajowe i międzynarodowe, związane z teatrem, folklorem, muzyką, historią czy innymi dziedzinami sztuki. Bardziej znane w mieście, odbywające się cyklicznie co rok, to m.in.: Zamojskie Lato Teatralne, ze spektaklami m.in. na Rynku Wielkim (od roku 1976); Międzynarodowy Festiwal Sztuk Intuitywnych "Fortalicje"; Międzynarodowy Festiwal Folklorystyczny "Eurofolk"; "Jazz na Kresach", nowy (od 2007 r.) Zamojski Festiwal Kultury; Międzynarodowe Dni Filmu Religijnego "Sacrofilm" (festiwal filmowy); czy "Szturm Twierdzy Zamość", podczas którego przedstawiana jest inscenizacja zwycięstwa w bitwie z Tatarami i Kozakami w 1648 roku.

Wśród organizacji związanych zwłaszcza z muzyką, istnieją tu Zespół Pieśni i Tańca "Zamojszczyzna" oraz Orkiestra Symfoniczna im. K. Namysłowskiego (dawniej Polska Orkiestra Włościańska). Zamość to ponadto ośrodek utrwalania miejscowej kultury ludowej (Zamojszczyzny), o czym świadczą lokalne stowarzyszenia i wydarzenia, m.in. "Jarmark Hetmański", jaki promuje także regionalną kuchnię, typową dla Zamojszczyzny i Lubelszczyzny.

Obiekty kulturalne

W Zamościu znajdują się liczne ośrodki utrzymujące życie kulturalne miasta, takie jak domy kultury, muzea, galerie, kino i biblioteki. Głównym ośrodkiem kultury jest funkcjonujący od 1964 r. Zamojski Dom Kultury, prowadzący działalność w wielu dziedzinach kultury. Ponadto są tu Młodzieżowy Dom Kultury im. K. Makuszyńskiego, przeznaczony głównie dla dzieci i młodzieży, Osiedlowy Dom Kultury "Okrąglak" działający przy osiedlach jednej ze spółdzielni mieszkaniowych oraz Klub Garnizonowy przy jednostce wojskowej.

Wśród muzeów są tu dostępne: Muzeum Zamojskie, które zajmuje Kamienice Ormiańskie (obok ratusza, w północnej pierzei Rynku Wielkiego); jego oddział Muzeum Barwy i Oręża "Arsenał" z wystawą plenerową ze sprzętem bojowym; Muzeum Sakralne Katedry Zamojskiej w Infułatce koło katedry, Muzeum Diecezjalne przy kurii biskupiej, Muzeum Martyrologii "Rotunda" oraz niewielkie, ale jedno z nielicznych w Polsce, Okręgowe Muzeum Techniki Drogowej i Mostowej Okręgu Lubelskiego. W 2011 r. miasto wzbogaciło się o kolejne - Centrum "Synagoga" z Multimedialnym Muzeum Żydów Zamościa i Okolic, mieszczące się w dawnej synagodze, która w ostatnich latach została objęta rewitalizacją.

Po pracach remontowych można zwiedzać także wnętrze bastionu VII, przyległego do niego nadszańca oraz połączonej z nimi kurtyny, przez które dostępne jest przejście łączną trasą turystyczną - w samym nadszańcu mieści się ponadto bogata wystawa dotycząca "rozwoju fortyfikacji". Nową trasę turystyczną utworzono także w podziemiach oficyny ratusza.

Galerie to przede wszystkim "Biuro Wystaw Artystycznych - Galeria Zamojska" na Starym Mieście, niewielka Galerii Fotografii "Ratusz" oraz Galeria Liceum Plastycznego "Pod Madonną" i Galeria Młodych "Okrąglak", prezentujące prace głównie dzieci i młodzieży.

Miasto posiada obecnie tylko jedno kino, ale z trzema salami projekcyjnymi - jest to nowe Centrum Kultury Filmowej "Stylowy" (oddane do użytku w 2010 r.), zastępujące dotychczasowe kino o tej samej nazwie, jakie mieściło się w Klubie Garnizonowym, gdzie z kolei dawniej było wojskowe kino "Dedal". Przy kinie dodatkowo działa Dyskusyjny klub filmowy. Wśród wydarzeń związanych z filmografią w Zamościu, kręcono tu film "Przypadek Pekosińskiego" o Bronisławie Pekosińskim - zamościaninie, który zagrał w nim siebie samego.

Funkcjonuje tu kilka bibliotek, w tym Książnica Zamojska im. Stanisława Kostki Zamoyskiego (biblioteka publiczna), która poza głównym budynkiem posiada jeszcze 6 filii na terenie Zamościa. Inne to Biblioteka Pedagogiczna, oddział Archiwum państwowego, oraz niewielka biblioteka w Klubie Garnizonowym.

Lokalne media

Wśród miejscowych gazet wydawane są takie jak Tygodnik Zamojski, Kronika Tygodnia i Gazeta Zamojska oraz bezpłatne dwutygodniki: Gazeta Miasta, Extra Zamość i Skafander. Działa tu także zamojski oddział Dziennika Wschodniego, a co 3 miesiące wydawany jest Zamojski Kwartalnik Kulturalny. Lokalne stacje radiowe to Katolickie Radio Zamość oraz Radio Eska Zamość (na zasadzie franczyzy), a telewizyjne to Telewizja Zamość (Tele-Top) oraz Telewizja Internetowa Zamość. Funkcjonują też miejscowe portale internetowe (m.in. roztocze.net, ezamosc.pl, zamosconline.pl, zamosc-teraz.pl i nowemiasto-zamosc.pl).

Obiekty wyznaniowe i religijne

Kościoły i związki wyznaniowe

Większość mieszkańców miasta to wyznawcy Kościoła Rzymskokatolickiego. Zamość leży w obrębie powstałej w 1992 r. diecezji zamojsko-lubaczowskiej, której obecnym biskupem ordynariuszem jest bp Wacław Depo.

Poza czterema najstarszymi, zabytkowymi kościołami rzymskokatolickimi na Starym Mieście, znajduje się tu jeszcze 7 w pozostałych częściach miasta - w sumie 11 kościołów, z czego 9 to parafialne (dekanat Zamość).

Od 1926 r. istnieje tu także parafia Kościoła Polskokatolickiego pw. Najświętszego Serca Jezusowego i Narodzenia NMP.

Wśród obiektów innych wyznań, w Zamościu jest niewielka parafialna cerkiew prawosławna pw. św. Mikołaja Cudotwórcy, oraz protestanckie zbory: zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego, zbór Kościoła Ewangelicznych Chrześcijan i zbór zielonoświątkowy.

Dawniej znajdował się w Zamościu kościół ormiański, w miejscu obecnego hotelu "Renesans" na Starym Mieście, przy ul. Greckiej. Powstał pod koniec XVI wieku, ale w okresie zaborów (w I połowie XIX wieku) został rozebrany.

Zachowane dawne synagogi (na Starym i Nowym Mieście) nie są już używane jako domy modlitwy dla wyznawców judaizmu.

W mieście znajduje się również ośrodek buddyzmu Diamentowej Drogi.

Cmentarze

Wśród cmentarzy, największy, z najstarszymi nagrobkami i pomnikami to parafialny cmentarz rzymskokatolicki przy ul. Peowiaków, powstały na pocz. XIX wieku. Łącznie z kaplicą, domem grabarza i drzewostanem znajduje się na liście zamojskich zabytków. Pozostałe to: cmentarz komunalny przy ul. Braterstwa Broni (założony w 1978 r.), niewielki cmentarz prawosławny i rzymskokatolicki przy ul. M. Bołtucia (wraz z niewielką cerkwią), cmentarz wojenny z II WŚ żołnierzy AK, żołnierzy radzieckich i ludności żydowskiej na Rotundzie oraz mały Cmentarz Żołnierzy Radzieckich przy ul. Szwedzkiej.

Przed II wojną światową znajdował się tu także stary cmentarz żydowski (na północ od ul. Partyzantów). Nowy cmentarz żydowski w Zamościu założono w 1907 roku. Ostatni znany pochówek odbył się tam w 1941 roku - podczas wojny został zdewastowany. W 1950 roku wybudowano w jego miejscu lapidarium zwieńczone tablicą z napisem: "Nie zabijaj".

Administracja i samorząd

Urzędy i instytucje

Skupiają się tu liczne urzędy i instytucje o skali subregionalnej, co jest też związane z dawnym statutem Zamościa jako miasta wojewódzkiego (województwo zamojskie) i właśnie tu sprawy załatwiają także mieszkańcy sąsiednich powiatów. Są tu m.in. delegatury Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego oraz Urzędu Marszałkowskiego, sądy oraz prokuratury okręgowe i rejonowe, powiatowy Urząd Pracy oraz filia wojewódzkiego. W związku z bliskim położeniem miasta do granicy państwa, znajduje się tu Urząd Celny wraz z oddziałem.

Ponadto w Zamościu funkcjonuje Wojewódzki Ośrodek Ruchu Drogowego oraz wiele pozostałych, głównie filii bądź ośrodków zamiejscowych innych instytucji wojewódzkich (Urząd Statystyczny, Urząd Kontroli Skarbowej), a także lokalnych (inspektoraty KRUS i ZUS, Urząd Skarbowy, Urząd Gminy Zamość, Starostwo Powiatowe, Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna, 10 urzędów pocztowych).

Samorząd

W zależności od liczby mieszkańców, Rada Miasta Zamościa składa się z 23 radnych, wśród których większość (8) związana jest z blokiem politycznym PiS; pozostali pochodzą z klubów PO (6), Komitetu Wyborczego Marcina Zamoyskiego (5) oraz SLD (4).

Organem wykonawczym w Zamościu jest prezydent miasta, mimo, iż liczba ludności nie przekracza 100 tys. – jest to związane z poprzednim statutem miasta (i miastami posiadającymi historycznie przyjęte nazewnictwo). Obecnie funkcję tę pełni wspomniany Marcin Zamoyski, związany z założycielem miasta.

Dzielnice i osiedla Zamościa

Zamość podzielony jest oficjalnie na 16 dzielnic o statusie osiedli, czyli na jednostki pomocnicze gminy (I - XVI). W granicach niektórych dzielnic znajduje się kilka osiedli mieszkaniowych (o tej samej nazwie bądź innej; 1 - 19), nieposiadających statusu jednostki pomocniczej.

Południowo-wschodni, dość rozległy fragment Zamościa, jest powszechnie określany przez mieszkańców jako Nowe Miasto, stanowiące niejako odrębną dzielnicę czy też część miasta. Jednak obejmuje ono nie tylko jednostkę o tej samej nazwie - Osiedle Nowe Miasto - ale także graniczące z nią i pobliskie Osiedla Świętego Piątka, Partyzantów, Słoneczny Stok i Zamoyskiego.

Do podmiejskich osiedli z zabudową jednorodzinną można zaliczyć niektóre, sąsiednie wsie, o charakterze miejsko-wiejskim (strefa podmiejska, suburbia), jakie bardziej przypominają fragment miasta aniżeli typową wieś. Są to m.in.: Skokówka, Kalinowice, fragmenty wsi Mokre, Płoskie oraz Sitaniec.

Demografia

Okres szczególnie szybkiego, dynamicznego wzrostu liczby mieszkańców to przełom lat 70. i 80., kiedy to Zamość uzyskał status miasta wojewódzkiego.

Do roku 1982 przyrost naturalny rósł i wynosił 15,46‰, aby w kolejnych latach zacząć stopniowo maleć do 1,69‰ w roku 2004.

W roku 1999 faktyczna liczba mieszkańców miasta spadła o ponad 1000, mimo dodatniego przyrostu rzeczywistego. Od tego roku ujemne jest również saldo migracji ( -4; zanotowane po raz pierwszy od lat 50. XX wieku), jakie nasilało się w kolejnych latach, a od roku 2002 decydujące o ujemnym przyroście rzeczywistym, mimo stale dodatniego przyrostu naturalnego. Po wspomnianym spadku w 1999 roku liczba zamościan stale się waha, ale nieznacznie, na zbliżonym poziomie (ok. 66–67 tys.).

Do takiej sytuacji prowadziło wiele czynników, wśród których można wymienić opuszczanie miasta głównie przez ludzi młodych, m.in. w poszukiwaniu lepszego miejsca pracy. Jest to jednak związane również z licznymi przeprowadzkami mieszkańców miasta do podmiejskich wsi (suburbia), gdzie obecnie powstaje dużo nowych domów jednorodzinnych.

Wśród ogółu zatrudnionej ludności większość pracuje tu w usługach – 76,1% (z niewielką przewagą usług rynkowych), natomiast w przemyśle i budownictwie ok. 20,2%; pozostałe 3,7% to zatrudnieni w rolnictwie i leśnictwie.

• Struktura demograficzna mieszkańców Zamościa wg danych z 31 grudnia 2010:

Edukacja

Podobnie jak kultura, oświata również stanowiła jedną z głównych funkcji miasta już po kilku latach od jego założenia - w roku 1594 założyciel miasta utworzył tu czwartą w Polsce uczelnię wyższą, Akademię Zamojską, otwartą rok później. Pomimo jej niefortunnego losu, obecnie Zamość jest jednym z ośrodków edukacyjnych w województwie, o czym świadczy 5 szkół wyższych, z których 3 to publiczne:

• Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa,
• Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie (siedziba Wydziału Nauk Rolniczych, utworzonego na bazie już znacznie wcześniej działającego tu Instytutu NR),
• Zespół Kolegiów Nauczycielskich,

a pozostałe 2 to prywatne, działające od lat 90. minionego stulecia:

• Wyższa Szkoła Humanistyczno - Ekonomiczna im. Jana Zamoyskiego,
• Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji.

Uczelnie te kształcą obecnie około 7 tysięcy studentów zarówno na kierunkach technicznych jak i humanistycznych.

Rozwinięta jest także sieć szkół ponadgimnazjalnych, którą tworzą:

• licea ogólnokształcące:
  • publiczne: 3 samodzielne (I LO im. J. Zamoyskiego, II LO im. M. Konopnickiej, III LO im. C. K. Norwida) oraz 2 wchodzące w skład innych szkół ponadgimnazjalnych (IV LO w ZSP nr 3, LO w CKU);
  • niepubliczne: Społeczne LO, Prywatne LO, LO ZDZ, LO-Centrum Szkół Mundurowych;
• liceum plastyczne: LP im. B. Morando;
• szkoły ponadgimnazjalne (obejmujące technika, szkoły zawodowe, licea profilowane):
  • publiczne: Zespoły Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1 (dawniej nazywany powszechnie "ekonomik"), nr 2 ("mechanik"), nr 3 ("elektryk"), nr 4 ("budowlanka") i nr 5 ("rolniczak"), CKU, Centrum Kształcenia Praktycznego;
  • niepubliczne: ZDZ, Centrum Szkół Technicznych, technikum "Lider", Rzemieślnicza ZSZ.

Znajduje się tu również:

• 9 gimnazjów: 7 publicznych (od nr 1 do 7), Katolickie i Społeczne;
• oraz 10 szkół podstawowych: 8 publicznych (nr: 2, 3, 4, 6, 7, 8, 9, 10) oraz Katolicka SP i Społeczna SP.

Wśród pozostałych szkół funkcjonują takie jak m.in. szkoły artystyczne (wspomniane Liceum Plastyczne oraz Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. K. Szymanowskiego), szkoły specjalne (Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy kształcący od szkoły podstawowej po zawodową), a także wiele innych, w tym policealnych: Centrum Kształcenia Ustawicznego, Medyczne Studium Zawodowe, czy Zakład Doskonalenia Zawodowego.

Sport

Kluby sportowe

W Zamościu działają liczne kluby sportowe różnych dyscyplin. Najpopularniejsze z nich to m.in. KS Agros z zawodnikami lekkiej atletyki, kolarstwa i łucznictwa, Klub Tenisowy Return oraz szczypiorniści MKS Padwa Zamość. Do roku 2010 w rozgrywkach ligowych piłki nożnej brał udział założony w 1934 r. KS Hetman Zamość, jaki obecnie zmaga się z problemami finansowo-organizacyjnymi. Inną drużyną w tej dyscyplinie sportu, grającą w klasie okręgowej, jest AMSPN Hetman Zamość, wywodzący się spośród zespołów młodzieżowych.

Miejscowe kluby innych dyscyplin to także bokserski zespół ASB Hetman, oraz kluby walk karate - Zamojski Klub Karate Tradycyjnego oraz ZKK Kyokushin.

Wśród zespołów szkolnych i młodzieżowych popularne są m.in. UKS DUET (tenis ziemny), UKS III LO Zamość (siatkówka juniorów), UKS KIKO (badminton) czy UKS Orka (pływanie).

Obiekty sportowe

Najwięcej obiektów sportowych znajduje się w Ośrodku Sportu i Rekreacji przy ul. Królowej Jadwigi (w pobliżu Starego Miasta). Są tam dostępne: stadion z nową bieżnią (odbywają się tu m.in. mecze Hetmana Zamość), hale sportowe (duża i mniejsza), strzelnica dla łuczników, siłownia oraz baza noclegowa. Do niedawna ośrodek posiadał także odkryte baseny, w miejscu których powstało nowe boisko, przeznaczone dla wielu dyscyplin (m.in. tenis). W jego pobliżu planowane jest także utworzenie nowego basenu oraz boisk.

Wśród innych, większych i odpowiednio zagospodarowanych obiektów sportowych na terenie Zamościa, dostępne są boiska: w pobliżu OSiR-u przy ul. Królowej Jadwigi i przy Parku Miejskim oraz na zachód od Rotundy, gdzie znajduje się dodatkowo strzelnica.

W mieście nie brakuje kortów tenisowych; obok parku mieszczą się korty Klubu Tenisowego "Return", a niedaleko OSiR-u (przy ul. Królowej Jadwigi) w ośrodku "Duet". W ośrodku tym dostępny jest również niewielki kryty basen, ale wśród kąpielisk i pływalni większe wymiary posiada kryta pływalnia (przy ul. J. Zamoyskiego) z pełnowymiarowym basenem sportowym (25 m dług.) i innymi obiektami. W okresie wakacji dodatkowe kąpielisko czynne jest w zalewie miejskim z wypożyczalnią pływającego sprzętu wodnego.

Miasto posiada także 3 popularne wśród młodzieży skate parki, położone przy osiedlach nad rzeką Łabuńką (Os. Orzeszkowej i Os. Promyk) i na terenie szkoły podst. nr 2 (Os. Słoneczny Stok).

Dodatkowymi obiektami, lepiej wyposażonymi i wykorzystywanymi do zawodów oraz zajęć pozaszkolnych, dysponują ponadto niektóre szkoły; są to m.in. hale sportowe (III LO, Zespół Szkół Ponadgim. nr 5), boiska (szkoły podst. nr 4 i 6) czy odkryte korty tenisowe (III LO). Liczne są także siłownie.

Zawody sportowe

Z działalnością zamojskich klubów związane są także różne zawody i imprezy sportowe, organizowane w Zamościu. Jedną z większych jest m.in. Bieg Pamięci Dzieci Zamojszczyzny, składający się z czterech etapów (trzy poza Zamościem: Zamość – Zwierzyniec, Zwierzyniec – Krasnobród, Krasnobród – Zamość oraz jeden w Zamościu). Często odbywają się tu inne zawody lekkoatletyczne, zwłaszcza dzieci i młodzieży, popularne są także odbywające się co roku pokazy i imprezy związane ze sztukami walki, turnieje tenisowe oraz Memoriał im. Jerzego Suchodoła w boksie.

Gospodarka

W końcu grudnia 2009 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Zamościu obejmowała ok. 4,5 tys. mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 14,9% do aktywnych zawodowo.

Przemysł i usługi

Dominują tu liczne małe i średnie przedsiębiorstwa, ale działa także kilka większych zakładów produkcyjnych, wśród których większość to przedsiębiorstwa i zakłady przemysłu spożywczego, co jest związane z dominacją rolnictwa w tym regionie. Są to m.in. Zamojskie Zakłady Zbożowe (jeden z największych zakładów w mieście), wytwórnia pasz "Animex", chłodnia "Mors", oraz zakład Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej Krasnystaw (w miejscu dawnej Zamojskiej Spółdzielni Mleczarskiej). Miasto stanowi jednocześnie ośrodek obsługi dla rolnictwa, jest miejscem skupu różnych produktów rolnych.

Oprócz tego działają tu zakłady przemysłu metalowo-drzewnego, wśród których największy, zajmujący tereny dawnych Zamojskich Fabryk Mebli, to fabryka Black Red White. Przemysł metalowy obejmuje mniejsze firmy prowadzące działalność produkcyjną, takie jak Spomasz Zamość SA, SipMot oraz Stalprodukt (dawny Metalplast).

Większe firmy w Zamościu, prowadzące działalność w zakresie usług, to PKP Linia Hutnicza Szerokotorowa Sp. z o.o., operator kolejowy jedynego szerokiego toru poza obszarem d. ZSRR oraz Zamojska Korporacja Energetyczna SA, zajmująca się dystrybucją energii w 11 powiatach województw lubelskiego i podkarpackiego, od Włodawy po Przemyśl.

Wśród usług rozwinięta jest tu sieć handlowa, którą tworzą hipermarkety (Carrefour, Castorama, Kaufland) oraz liczne supermarkety i markety (Biedronka, E.Leclerc, Intermarché, Jysk, Lidl, NOMI, Stokrotka, "Lux" PSS Społem). Czynne są tu ponadto centra handlowe (CH Echo, CH Galeria Revia Park, CH Galeria Twierdza, CH Lwowska) i kilka większych domów handlowych (DH Agora, DH Hetman, DH Łukasz, DH Sezam, DH Tomasz).

Nadal działają tu targowiska, m.in. na Nowym Rynku (Os. Nowe Miasto), na osiedlu Orzeszkowej i na Starym Mieście.

Wiele specjalistycznych sklepów, m.in. znanych marek (obuwie, odzież, perfumerie), poza centrami i domami handlowymi, czynnych jest zwłaszcza na Starym Mieście. Wśród obiektów usługowych dostępne są tu liczne banki (szczególnie przy ul. Partyzantów, łączącej Stare i Nowe Miasto) oraz inne placówki z usługami finansowymi.

W gospodarce Zamościa znaczenie odgrywa także turystyka, jaka rozwinęła się po wpisaniu zamojskiego Starego Miasta na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO, z czym związana jest działalność licznych obiektów usługowych koniecznych dla takiej gałęzi gospodarki (m.in. biura podróży i turystyczne, obiekty noclegowe i gastronomiczne). Istotną rolę w rozwoju gospodarki miasta odgrywa także jego położenie blisko wschodniej granicy Unii Europejskiej.

Gospodarka komunalna

Główne ujęcie wody dostarczanej w mieście znajduje się przy ul. Kruczej, na terenie bazy miejskiego Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej (Os. Janowice), którego działalność obejmuje także funkcjonowanie mechaniczno-biologicznej oczyszczalni ścieków, z podwyższonym usuwaniem biogenów (al. 1 Maja, Os. Janowice). Z kolei śmieci wywożone są z miasta na składowisko odpadów w miejscowości Kolonia Dębowiec (na północ od Zamościa). Prowadzone jest tu także odpowiednie gospodarowanie odpadami - na osiedlach rozmieszczone są pojemniki na odpady różnego rodzaju (papier, szkło, tworzywa sztuczne, aluminium), wykorzystywane do recyklingu. W przypadku ciepła, jego głównym dostawcą jest Ciepłownia "Szopinek", położona przy wschodniej granicy miasta (ul. Hrubieszowska, Os. Kilińskiego).

Bezpieczeństwo

Ochrona zdrowia

W Zamościu czynne są dwa szpitale. Zamojski Szpital Niepubliczny, powszechnie nazywany "starym szpitalem", do niedawna był publicznym ośrodkiem opieki zdrowotnej, przekształcony w prężnie działający ośrodek, którego właścicielem jest miasto. Drugi to Szpital Wojewódzki im. Jana Pawła II, tzw. "nowy szpital", znacznie większy, o statusie wojewódzkim, jaki działalność rozpoczął na początku lat 90. minionego stulecia. Funkcjonuje tu także Stacja Pogotowia Ratunkowego (ul. Starowiejska, Os. Kilińskiego) oraz liczne przychodnie i apteki zapewniające mieszkańcom miasta i okolic opiekę zdrowotną.

Służby mundurowe

O bezpieczeństwo i porządek w mieście dbają określone jednostki organizacyjne. Mieści się tu Komenda Miejska Policji z dzielnicowymi dla piętnastu rejonów miasta, Komenda Miejska Państwowej Straży Pożarnej wraz z Jednostką Ratowniczo-Gaśniczą oraz odpowiedzialna za porządek publiczny Straż Miejska z komisariatem w ratuszu.

Jednostka wojskowa

W Zamościu funkcjonuje 3. Batalion Zmechanizowany, który jest podporządkowany 1 Brygadzie Pancernej w Wesołej (w obrębie Śląskiego Okręgu Wojskowego). Do 1995 roku była to Techniczna Szkoła Wojsk Lotniczych, następnie przekształcona w 3. Zamojską Brygadę (wcześniej Batalion) Obrony Terytorialnej, a od 2011 roku działa jako obecna jednostka. Położona jest na terenie, gdzie na początku XX wieku powstały koszary ówczesnych wojsk rosyjskich. Obecnie fragment Koszar (z zabudową mieszkalną, usługową i zielenią), pomiędzy zamkniętym obszarem jednostki a ulicą J. Piłsudskiego, znajduje się już w posiadaniu miasta Zamość. O dawnej szkole lotniczej przypomina ustawiony dziobem do góry, przy głównym wjeździe do Koszar, samolot TS-11 Iskra.

Transport i komunikacja

Drogi

Zamość stanowi węzeł drogowy o znaczeniu krajowym w województwie lubelskim. Przebiegają tędy dwie drogi krajowe:

• 17E372 Warszawa – Lublin – Zamość – Tomaszów Lub. – Hrebenne (przejście graniczne) i dalej do Lwowa; stanowi część korytarza Via Intermare z Gdańska (Morze Bałtyckie) przez Warszawę - Lwów do Odessy (Morze Czarne);
• 74 Sulejów k. Piotrkowa Tryb. – Kielce – Kraśnik – Zamość – Hrubieszów – Zosin (przejście graniczne); część dawnego Traktu Królewskiego z Pragi i Krakowa do Kijowa.

Ponadto wychodzą z Zamościa 3 drogi wojewódzkie:

• 837 Zamość – Żółkiewka – Piaski
• 843 Zamość – Skierbieszów – Chełm
• 849 Zamość – Józefów – Wola Obszańska

Miasto posiada trzy obwodnice:

• Obwodnica Hetmańska - główna, biegnąca przy jego północnej i wschodniej granicy (ul. Legionów i al. Jana Pawła II), dzięki czemu możliwy jest w miarę szybki i bezproblemowy przejazd przez miasto, przeznaczony zwłaszcza dla ruchu tranzytowego.

• Obwodnica Zachodnia - biegnie po zachodniej stronie miasta, gdzie przejazd poza centrum umożliwiają ulice Dzieci Zamojszczyzny i al. 1 Maja.

• Obwodnica Śródmiejska - biegnie przez miasto z zachodu na wschód, omijając jego ścisłe centrum ulicami: Dzieci Zamojszczyzny, Sadowa, Peowiaków i S. Wyszyńskiego.

Z ruchem drogowym związane są także liczne stacje paliw, m.in. Lotos, PKN Orlen (3), Statoil (2), których brakuje na ostatnim oddanym do ruchu odcinku Obwodnicy Hetmańskiej (od ul. Lubelskiej do ul. Starowiejskiej), jednak w najbliższym czasie można spodziewać się zmiany tej sytuacji w związku z aktywizacją gospodarczą tych terenów.

Kolej

Przez Zamość przebiegają dwie linie kolejowe:

• 72 normalnotorowa: Zawada - Zamość - Hrubieszów Miasto; posiada znaczenie drugorzędne, prowadzi ruch osobowy (odcinek Zawada - Zamość) i towarowy. Od stacji Zawada inne linie kolejowe biegną: na północ w kierunku miejscowości Rejowiec oraz na południe do Bełżca, od której w Zwierzyńcu odbiega linia na zachód do Biłgoraja.
• 65 Linia Hutnicza Szerokotorowa (siedziba spółki obsługującej linię mieści się w Zamościu): Hrubieszów Towarowy - Sławków Południowy; posiada znaczenie krajowe, omija miasto od północy obwodnicą, prowadzi ruch towarowy (zapewnia zaopatrzenie "Huty Katowice" w rudę żelaza z Zagłębia Donieckiego na Ukrainie).

Do niedawna równolegle do toru LHS biegła linia kolejowa nr 83 (Zawada - Jarosławiec), rozebrana w latach 1999-2003 na odcinku między stacją Zamość Bortatycze, a posterunkiem Jarosławiec. W roku 2004 rozebrano łącznicę kolejową, przebiegającą od wschodu między Os. Majdan a Ciepłownią Szopinek.

W układzie torowym Zamościa funkcjonują lub funkcjonowały następujące stacje:

• stacja kolejowa Zamość - obsługująca ruch osobowy i towarowy;
• stacja towarowa Zamość Bortatycze - znajduje się na terenie miejscowości Wysokie, w pobliżu granicy miasta, na północnej obwodnicy kolejowej. Obsługuje obie szerokości torów. Na stacji istnieje zaplecze techniczne kolei: lokomotywownia LHS i lokomotywownia PKP Cargo.
• stacja osobowa Zamość Północny (nieczynna) - znajduje się tuż poza granicą miasta (ul. Legionów), na terenie gminy Zamość (Sitaniec). Stacja ta nigdy nie została ukończona, w planach miała przejąć rolę głównej stacji dla miasta Zamościa. Do końca lat 90. XX w. obsługiwała szerokotorowe pociągi pasażerskie (połączenia Olkusza ze Lwowem, Moskwą, Charkowem, Magnitogorskiem i Kowlem).

Powyższe stacje wraz z węzłową stacją w Zawadzie i posterunkiem odgałęźnym Jarosławiec tworzą Węzeł Zamość.

Przed I wojną światową z Zamościa wychodziły gospodarcze kolejki wąskotorowe do cukrowni w Nieledwi (od 1905) oraz w Klemensowie (od 1907), natomiast podczas I wojny światowej, w latach 1915-1916 na terenie miasta znajdowała się stacja Zamość Wąskotorowy położona na linii Bełżec-Trawniki, przeznaczonej dla celów militarnych.

Komunikacja

Zamość posiada połączenia autobusowe (PKS i przewoźników prywatnych) i kolejowe, zapewniające bezpośredni dojazd do niektórych odległych miast w kraju (m.in.: Bydgoszczy, Częstochowy, Katowic, Kielc, Krakowa, Łodzi, Opola, Rzeszowa, Słupska, Torunia, Warszawy, Wrocławia, Zielonej Góry) oraz za granicą, a także do pobliskich miejscowości wypoczynkowych na Roztoczu (jak Józefów, Krasnobród, Susiec, Zwierzyniec). Po pozbawieniu miasta dawnych pociągów w roku 2009, w 2011 r. przywrócono jedno kolejowe połączenie dalekobieżne oraz uruchomiono nowe połączenia regionalne.

Funkcjonuje tu również komunikacja miejska (Miejski Zakład Komunikacji), która obsługuje 27 linii, w tym linie podmiejskie.

W miejscowości Mokre (przy granicach miasta) znajduje się lotnisko sportowe Aeroklubu Ziemi Zamojskiej (Lotnisko Zamość-Mokre), w którym można skorzystać z lotów turystycznych m.in. nad Zamościem. Obecnie samorządy miasta, gminy i powiatu współpracują nad jego rozbudową dla ruchu pasażerskiego, dla mniejszych samolotów.

W mieście dostępne są ponadto drogi rowerowe (chodniki pieszo-rowerowe), przede wszystkim wzdłuż niektórych głównych ulic miasta, ale również na osiedlach. Ich długość wzrasta, co jest obecnie związane również z remontami ulic, pozwalając tym sposobem na bezpieczniejsze poruszanie się rowerem po mieście.

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

• Bardiów
• Loughborough
• Łuck
• Schwäbisch Hall
• Sighişoara
• Weimar
• Żółkiew

Osoby związane z Zamościem

Zobacz też

• Twierdza Zamość
• MS Ziemia Zamojska
• RTCN Tarnawatka