Gorzów Wielkopolski

Gorzów Wielkopolski (wymowa niem. Landsberg an der Warthe) – miasto na prawach powiatu w zachodniej Polsce, w województwie lubuskim, siedziba wojewody lubuskiego. Gorzów Wielkopolski położony jest nad Wartą.

Gorzów Wielkopolski jest miastem o największej liczbie mieszkańców w województwie lubuskim. W grudniu 2010 roku Gorzów Wielkopolski zamieszkiwało 125 394 osób, co lokuje go na 31. pozycji w kraju pod względem liczby ludności.

Położenie

Pod względem geograficznym położone jest na skraju Kotliny Gorzowskiej leżącej na Równinie Gorzowskiej, nad Wartą u ujścia Kłodawki, na wysokości od 19 do 82 metrów n.p.m. Leży 53 km od granicy z Niemcami i około 135 km od ich stolicy, Berlina. Do Warszawy jest 448 km, a siedziba władz samorządowych województwa lubuskiego znajduje się w oddalonej o 112 km Zielonej Górze. Miasto leży w granicach historycznej ziemi lubuskiej. Po podbiciu Lubuszan przez Polan, tereny te zostały włączone do Wielkopolski. Następnie w 1252 r. ziemia ta została włączona do Marchii Brandenburskiej, stanowiąc zalążek Nowej Marchii. Do 1945 r. miasto związane było z niemiecką Brandenburgią, a po II wojnie światowej znalazło się w granicach Polski.

Historia

W okresie wczesnego średniowiecza (od X wieku), tereny ujścia rzeki Warty znajdowały się pod panowaniem i kontrolą państwa Polan, a następnie Królestwa Polskiego. Postępujący proces rozbicia dzielnicowego piastowskiego państwa polskiego, doprowadził do utraty tych terenów na rzecz zachodnich sąsiadów. W 1249 ziemia lubuska znalazła się w rękach brandenburskich poprzez zastaw jaki Bolesław Rogatka, książę legnicki uczynił wobec arcybiskupów Magdeburga. W 1260 Konstancja – księżniczka córka Przemysła I, księcia wielkopolskiego wyszła za Konrada, syna margrabiego brandenburskiego Jana, jako posag wniosła ziemie kasztelanii santockiej bez samego grodu. 2 lipca 1257 rycerz Albrecht de Luge został upoważniony przez margrabiego Jana I z dynastii askańskiej do założenia niemal na granicy kasztelanii i ziemi lubuskiej miasta o nazwie Landisberch Nova (Landsberg Nowy, dla rozróżnienia z Altlandsbergiem, koło Berlina (w Niemczech do 1945 r. nazwa Landsberg odnosiła się w sumie do 6 miejscowości). Landisberch (Landsberg) szybko stał się ważnym ośrodkiem kulturalnym i handlowym na wschodnich rubieżach Brandenburgii. Wraz z założeniem miasta zbiegła się budowa okazałej gotyckiej fary (kościoła parafialnego, od 1537 luterańskiego), dziś rzymskokatolickiej katedry pw. Wniebowzięcia NMP W 1433 przeżył oblężenie husytów, w XVII wieku przez kilkadziesiąt lat znosił szwedzką okupację, utrzymywał wojska rosyjskie w wojnie siedmioletniej, opłacał się kontrybucją armii Napoleona. Od 1892 r. Gorzów był siedzibą powiatu miejskiego (niem. Stadtkreis).

Do przedwojennych osobistości Landsbergu należą: Max Bahr (właściciel fabryki worków jutowych, właściciel willi zajmowanej obecnie przez Pałac Biskupi, inicjator budowy łaźni miejskiej (1928), która działała jeszcze na początku XXI wieku), Hermann Paucksch – fabrykant z Zawarcia (fundator fontanny z 1897 na Starym Rynku, nazwanej od jego nazwiska, odtworzonej w 1997 rękami gorzowian i dawnych niemieckich mieszkańców), właściciel willi Grodzkiego Domu Kultury na Zawarciu, Gustaw Schroeder – założyciel fabryki kabli i sznurów, budowniczy willi, obecnie Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta. W Landsbergu nad Wartą urodziła się w 1929 Christa Wolf, najsławniejsza pisarka NRD, kilkoro literatów, utalentowanych artystów i techników, przebywało tu także kilka ważnych postaci znanych z historii powszechnej np. Fryderyk Schleiermacher, Gottfried Benn. Położenie miasta u ujścia Kłodawy (Kłodawki) do Warty na skrzyżowaniu wodnych i lądowych szlaków komunikacyjnych, dawało dogodne warunki do urbanizacji i rozwoju miasta, które rozkwitało dzięki pracy kupców i rzemieślników. Doprowadziło to do rozrośnięcia się miasta i przybrania jeszcze większej wartości ekonomiczno-strategicznej.

Podczas II wojny światowej garnizon Wehrmachtu wycofując się do Kostrzyna nad Odrą wysadził oba mosty, a oddziały Armii Czerwonej paliły Stare Miasto począwszy od 30 stycznia 1945, masowo dokonując też gwałtów na kilku tysiącach niemieckich kobiet. W marcu miasto przyjęło nazwę Gorzów nad Wartą, a później dodano przymiotnik Wielkopolski. Pierwszymi polskimi osadnikami spoza miasta byli kolejarze, którzy przybyli tu 3 lutego 1945 z radzieckim transportem wojskowym z wielkopolskiego Wągrowca. Pierwszym Komendantem Wojennym miasta był radziecki dowódca płk. Josif Dragun, władzę sprawował do 26 marca 1945, po czym przekazał ją polskiej administracji – pierwszemu prezydentowi miasta Piotrowi Wysockiemu. Równocześnie powołana została w Gorzowie delegatura poznańskiego urzędu wojewódzkiego, w celu zapewnienia sprawnej polskiej administracji na zachodnim pograniczu. Ludność niemiecką, która nie opuściła miasta przed nadejściem 1 Frontu Białoruskiego, przesiedlono do radzieckiej strefy okupacyjnej w Niemczech. Do Gorzowa przybywali jednocześnie liczni Polacy wysiedleni z Kresów Wschodnich.

W okresie powojennym następował ponowny szybki rozwój miasta. Od roku 1945 do 1950, Gorzów pełnił rolę głównego ośrodka administracyjnego zachodnich powiatów województwa poznańskiego. Jednocześnie w Gorzowie rozpoczęła działalność administracja kościoła katolickiego, obejmująca tereny północno-zachodniej Polski. Z powodu wyjątkowo silnej niechęci komunistycznej władzy do rezydującej w Gorzowie wpływowej katolickiej administracji kościelnej, Gorzów tracił stopniowo znaczenie na administracyjnej mapie kraju. Od 1950 roku miasto należało do nowo utworzonego województwa zielonogórskiego. Już w połowie lat 60. liczba ludności sięgnęła 50 tys. osób, przekraczając stan sprzed wojny. W końcu lat 60. Gorzów przeżywa drugi w swych dziejach boom budowlany stając się miastem średniej wielkości, następuje dynamiczny rozwój przemysłu. W latach 70. powstały pierwsze publiczne placówki szkolnictwa wyższego. W 1975 roku miasto zostało stolicą nowo utworzonego województwa gorzowskiego, a w 1979 roku urodziła się 100-tysięczna gorzowianka. W latach 80. wybudowany został nowoczesny szpital wojewódzki.

Po pacyfikacji przez ZOMO strajku w Zakładach Mechanicznych „Ursus” 16 grudnia 1981 roku w Gorzowie powstała silna organizacja NSZZ Solidarność. Pierwszym demokratycznie wybranym przewodniczącym Zarządu Regionu Gorzowskiego Solidarności został Edward Borowski (pełnił tę funkcję aż do śmierci 4 sierpnia 1987 roku). Po wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku zastrajkowały największe gorzowskie zakłady przemysłowe: ZWCh Stilon, Silwana, ZM Ursus.16 grudnia 1981 roku ZOMO brutalnie rozbiło strajk w Ursusie. Solidarność w Gorzowie zeszła do podziemia. W 1982 roku rozpoczęto wydawanie biuletynu Feniks (do dziś organ ZR Gorzowskiego NSZZ Solidarność). W tym samym roku powstał w Gorzowie Młodzieżowy Ruch Oporu (MRO) zrzeszający antykomunistyczną młodzież gorzowskich szkół średnich. 31 sierpnia 1982 roku, w 2. rocznicę podpisania porozumień sierpniowych, w centrum miasta miały miejsce wielogodzinne solidarnościowe i demonstracje. W 1983 roku w miejsce MRO powstał Ruch Młodzieży Niezależnej (RMN). Pierwszym przewodniczącym RMN był Marek Rusakiewicz. RMN wydawał własne pismo podziemne Szaniec (łącznie w latach 1983-1989 ukazało się prawie 200 numerów) rozprowadzane wśród młodzieży szkół średnich. Wiosną 1989 roku, z inspiracji Solidarności i RMN, odbyła się w Gorzowie kilkunastotysięczna manifestacja mieszkańców protestujących przeciwko planom budowy elektrowni jądrowej w niedalekim Klempiczu.

Lata 90. to dynamiczny rozwój sektora prywatnego. Powstają pierwsze inwestycje zagraniczne. Od 1999 roku Gorzów jest siedzibą wojewody lubuskiego.

W 2007 roku miasto obchodziło jubileusz 750-lecia lokacji.

Toponimia

Pierwotna niemiecka nazwa Landsberg an der Warthe pochodzi od słów "Land" (pol. ziemia, kraina) oraz "Berg" (pol. góra), będących częstymi elementami nazewnictwa niemieckich miast. Poza główną nazwą miasto posiadało element lokalizujący miasto, wynikający z dużej liczby miast w ówczesnej Rzeszy Niemieckiej posiadających tę nazwę.

Historia polskiej nazwy miasta rozpoczęła się na początku kwietnia 1945 roku, kiedy zaczęła upowszechniać się nazwa Gorzów. Nazwa, choć nie umotywowana historycznie, nie jest jednak całkiem przypadkowa – miastu nadano nazwę Gorzów w analogii do Gorzowa Śląskiego na Śląsku Opolskim, który po niemiecku nazywał się Landsberg in Oberschlesien, będącym miastem pogranicza etnicznego i mającym podwójną (polską i niemiecką) tradycję nazewniczą. W początkowym okresie rządów polskich stosowana była także nazwa Kobyla Góra, którą wywodzono z nieprecyzyjnego, XV-wiecznego opisu granic miasta. Nazwę Kobylagóra przedstawił w 1934 r. Stanisław Kozierowski w swoim Atlasie nazw geograficznych Słowiańszczyzny Zachodniej. Współczesna nauka nie znajduje jednak żadnych dowodów na faktyczne odnoszenie się tej nazwy do samego Landsbergu.

Po przyłączeniu do woj. poznańskiego, od 7 lipca 1945 roku w dokumentach urzędowych funkcjonuje nazwa Gorzów nad Wartą. Dodany drugi człon nad Wartą był dokładnym odzwierciedleniem niemieckiego określenia lokalizacyjnego an der Warthe.

2 marca 1946 roku Komisja Ustalania Nazw Miejscowości podjęła decyzję o urzędowym brzmieniu nazwy Gorzów Wielkopolski. Zgodnie z zarządzeniem Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych nazwa Gorzów Wielkopolski formalnie obowiązuje od 19 maja 1946 roku. Miasto nigdy nie było stale związane z historycznym regionem Wielkopolski, ponieważ ziemie te należały do kasztelanii santockiej przed powstaniem Gorzowa. Pomimo tego faktu zmieniono drugi człon nazwy z nad Wartą na Wielkopolski. Sam przymiotnik Wielkopolski pojawia się w dziennikach ustaw i monitorach rządowych dopiero na początku lat 50., czyli gdy miasto już nie należało do woj. poznańskiego.

Według nazewnictwa pocztowego do 30 maja 1945 roku nazwa brzmiała Kobylagóra, następnie Gorzów nad Wartą, a od 5 listopada 1946 roku Gorzów Wielkopolski.

Środowisko naturalne

Gorzów Wielkopolski – podobnie jak Rzym – położony jest na siedmiu wzgórzach.

Na obszarze Gorzowa można zauważyć dwa poziomy teras holoceńskich, w obrębie których występują liczne zachowane starorzecza. Prawobrzeżna część Gorzowa leży na silnie pofałdowanej północnej krawędzi pradoliny Warty o zróżnicowanych rzędnych od 23,0 m do 82,0 m n.p.m. Lewobrzeżna, nizinna część o przeciętnej rzędnej wynoszącej 19 m n.p.m. obejmuje płaską terasę zalewową, przeciętą Kanałem Ulgi.

Architektura

Układ urbanistyczny miasta

Układ historyczny Starego Miasta w ciągu ostatnich 50 lat uległ znacznemu przekształceniu ze względu na niemal całkowite jego zniszczenie w wyniku działań II wojny światowej oraz w sposób jego odbudowy w latach 60. XX wieku, który zignorował średniowieczną strukturę działek i dokonał zmian w układzie ulic. Zachowany został jedynie zewnętrzny, historyczny obrys Starego Miasta z fragmentami murów obronnych oraz czytelność większości ulic. Natomiast charakter nowej zabudowy, w większości mieszkaniowej wprowadzonej w jego obszar nie nawiązał do historycznych wartości. Dużą wartość historyczną ma jednak kompleks Nowego Miasta, w większości kamienic z przełomu XIX i XX wieku, którego układ wpisany został do rejestru zabytków.

Architektura w mieście

Fontanny

W Gorzowie Wielkopolskim znajduje się 8 fontann.

• Fontanna Pauckscha
• Fontanna w Parku im. Kopernika
• Fontanna przy biurowcu Pekao SA
• Fontanna na placu Grunwaldzkim
• Fontanna przy Pałacyku Ślubów
• Fontanna w Parku Wiosny Ludów
• Fontanna przy ul. Drzymały
• Fontanna w Parku Górczyńskim

Zieleń miejska

Miasto ma 9 parków o łącznej powierzchni 138,3 ha (w tym Słowiański, Siemiradzkiego, Kopernika, Wiosny Ludów, 750-lecia, Zacisze) oraz 141 zieleńców zajmujących łączną powierzchnię około 120,5 ha okalające tereny wokół placów, budynków i narożniki ulic. Wszystkie parki, zieleńce i tereny zieleni osiedlowej zajmują łączną powierzchnię 342,7 ha.

W granicach miasta występuje też jeden zwarty kompleks leśny stanowiący wschodni fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu "Wysoczyzna Gorzowska", związanego ze strefą krawędziową wysoczyzny morenowej, biegnący od Witnicy, aż po Gorzów Wielkopolski. Drzewostany tego obszaru składają się przede wszystkim z sosny z domieszką drzew liściastych.

Gospodarka

W listopadzie 2010 r. stopa bezrobocia w Gorzowie wynosiła 7,7 proc. a w Powiecie Gorzowskim 11,7 proc. o.

Miasto Gorzów Wielkopolski dostała nagrodę jako Gmina Fair Play-Certyfikowana Lokalizacja Inwestycji w kategorii dużych miast w Polsce, w konkursie organizowanym przez Instytut Badań Nad Gospodarką Rynkową 2009 r. Gorzów Wlkp. jest prężnym ośrodkiem przemysłowym z rozwiniętym przemysłem chemicznym, elektronicznym, energetycznym, farmaceutycznym, lekkim, maszynowym, metalowym, motoryzacyjnym, spożywczym, włókienniczym.

Dobrze rozwinięty handel i usługi. W mieście działa wiele stacji benzynowych, serwisów, warsztatów, hurtowni, sklepów, punktów usługowych, istnieją oddziały większości działających w Polsce banków i towarzystw ubezpieczeniowych, dealerzy popularniejszych marek samochodowych. Istnieje wiele centrów handlowych oraz marketów wielkopowierzchniowych.

W Gorzowie działa podstrefa Kostrzyńsko-Słubickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej.

Od momentu reform gospodarczych Balcerowicza z początku lat 90. Gorzów przechodził duże zmiany w strukturze gospodarczej. Tuż po wprowadzeniu gospodarki wolnorynkowej największe zakłady w mieście, tzn. ZWCH Stilon, Silwana i Ursus, zaczęły przechodzić trudności. Konieczność konkurowania z firmami zagranicznymi doprowadziła do ich upadku lub sprzedaży. Stilon wpadł w tarapaty finansowe związane z radykalnym zmniejszeniem zamówień. Z ok. 20 tys. osób załoga zmniejszyła się do kilku tysięcy pod koniec lat 80. Na przełomie stuleci część majątku ZWCH Stilon nabyli Nylstar i Rhodia, ale zarówno zatrudnienie jak i produkcja nigdy nie zbliżyły się do historycznych rekordów. Zakłady Mechaniczne Ursus ostatecznie zostały zamknięte pod koniec lat 90 podobnie jak Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Rolno-Przemysłowe (rzeźnia miejska), zaś Silwana jest w stanie upadłości.

W przeciwieństwie do rodzimych gigantów z minionej epoki dużo lepiej radziły sobie nowo powstające firmy. Gorzów od początku lat 90. dynamicznie przyciągał kapitał zarówno Polski jak i zagraniczny. W 1993 r. zakład produkcyjny otwarła firma Volkswagen Elektrosystemy Sp. z o.o., która w 2006 została wykupiona przez japoński koncern Sumitomo Electric. Jest to obecnie największy pracodawca w mieście zatrudniający ok. 3 tys. ludzi. W Gorzowskiej Podstrefie Kostrzyńsko-Słubickiej Strefy Ekonomicznej działa obecnie wiele firm a największym inwestorem jest tajwański koncern TPV Displays, który rozpoczął działalność w 2007 r. Jako stolica województwa i powiatu Gorzów posiada duży odsetek zatrudnionych w urzędach administracji rządowej i samorządowej.

Jak we wszystkich polskich miastach doby komunizmu, tak i w Gorzowie handel był niezwykle utrudniony. Z upadających spółdzielni szybko powstała gęsta sieć sklepów, rozwijały się również targowiska. Miasto w latach 90. otworzyło się na handel wielkopowierzchniowy, a pierwszym sklepem tego typu był HIT, który kilka lat później został wykupiony przez Tesco, które obecne posiada w Gorzowie dwa hipermarkety i jeden mniejszy obiekt. Rozwijają się również galerie handlowe. Pierwszym dużym przedsięwzięciem tego typu było Centrum Handlowe Panorama w dzielnicy Górczyn otwarte na początku tego wieku. Kolejno powstawały m.in. Park 111, Galeria Młyńska, Kupiec Gorzowski oraz Galeria Askana, a w międzyczasie odnowiony został Dom Towarowy Rolnik. W 2008 r. irlandzka firma Caelum Development rozpoczęła budowę największego obiektu handlowego w województwie NoVa Park, pracę były zawieszone jednak przez ponad dwa lata, wznowiono je na początku 2011 r.. Planowane jest także nowa Galeria Zielona Przystań. W 2011 r. rozpocznie się budowa hotelu przy Centrum Sportowo Rehabilitacyjnym Słowianka.

Demografia

Struktura demograficzna mieszkańców Gorzowa wg danych z 31 grudnia 2008:

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
populacja	125 157	100	65 620	52,43	59 537	47,57
wiek przedprodukcyjny (0–17 lat)	21 589	17,25	10 429	8,33	11 160	8,92
wiek produkcyjny (18–65 lat)	84 113	67,21	41 519	33,17	42 594	34,03
wiek poprodukcyjny (powyżej 65 lat)	19 455	15,54	13 672	10,92	5783	4,62

Liczba ludności Gorzowa Wielkopolskiego na przestrzeni ostatnich 5 stuleci

Największą populację Gorzów Wielkopolski odnotował w 1999 r. – wg danych GUS 126 406 mieszkańców.

Klimat

W Gorzowie Wielkopolskim panuje klimat umiarkowany przejściowy, z przewagą wpływów oceanicznych. Opady roczne wynoszą 523,2 mm.

Średnia temperatura i opady dla Gorzowa Wielkopolskiego
Miesiąc	Sty	Lut	Mar	Kwi	Maj	Cze	Lip	Sie	Wrz	Paź	Lis	Gru	Roczna
Średnie najwyższe temperatury	0	2	7	16	17	22	23	22	19	13	7	1	12
Średnie najniższe temperatury	-4	-3	-2	4	8	12	13	12	9	6	2	-3	4
Opady	33	30.5	33	35.6	48.3	58.4	71.1	58.4	40.6	38.1	38.1	38.1	523,2
Źródło: Weatherbase 18.12.2008

Komunikacja i transport

Komunikacja miejska

Komunikacja miejska w Gorzowie Wielkopolskim obsługiwana jest przez autobusy kursujące na 41 liniach dziennych i 3 nocnych, oraz tramwaje jeżdżące na 3 liniach. Transportem zarządza Miejski Zakład Komunikacji. Stan taboru autobusowego MZK należy do najlepszych w kraju – większość autobusów jest niskopodłogowych i składa się głównie z pojazdów Solaris Urbino 12 i MAN NL 202. W 2011 roku zakupione zostałe nowe autobusy MAN NL283 Lions' City w ilości 11 sztuk. Do 2014 r. planowana jest również wymiana przestarzałych tramwajów, których wiek dochodzi do 40 lat na dużo nowocześniejsze używane tramwaje typu N8C zakupione z Niemiec. Komunikacja miejska operuje na co dzień zarówno na terenie Gorzowa jak i okolicznych gmin, a w lecie dowozi również ludzi na wybrane kąpieliska. MZK na początku 2011 r. ogłosił, że w pierwszej połowie roku zakupi ponad 100 automatów do biletów. Dokupionych będzie również kilkanaście autobusów niskopodłogowych, Zakład zainwestuje również nowe wiaty przystankowe. Od początku 2011 zniknąć ma także autobus linii 114, a od lutego kursować ma nowy autobus linii 401-404.

Transport drogowy

Miasto stanowi ważny węzeł drogowy w którym przecinają się dwie drogi krajowe:

• droga krajowa nr 3 Świnoujście – Szczecin – Gorzów Wlkp. – Zielona Góra – Legnica – Jelenia Góra – Jakuszyce,
• droga krajowa nr 22 Kostrzyn nad Odrą – Gorzów Wlkp – Wałcz – Elbląg – Grzechotki.

27 listopada 2007 otwarto obwodnicę Gorzowa, która jest częścią przyszłej drogi ekspresowej S3. W mieście rozpoczynają się także 4 drogi wojewódzkie. Droga wojewódzka nr 132 biegnąca do Kostrzyna nad Odrą, droga wojewódzka nr 151 do Choszczna, droga wojewódzka nr 158 do Drezdenka oraz droga wojewódzka nr 130 do Dębna. Oprócz tego z miasta wybiegają drogi powiatowe m.in. do Borka, Ulimia, Chwalęcic, Santoka.

W Gorzowie działa spółka PKS Gorzów Wielkopolski będąca największym przewoźnikiem autobusowym w regionie.

Transport kolejowy

Gorzów uzyskał pierwsze połączenie kolejowe dzięki uruchomieniu 12 października 1857 102,4 km jednotorowej linii Krzyż Wielkopolski-Gorzów-Kostrzyn nad Odrą. Kolejnym połączeniem wybudowanym w latach 1885-1896 była 67,6 km jednotorowa linia Dąbrówka Wielkopolska-Gorzów.

Obecnie przez miasto przebiegają linia kolejowa nr 203 (Berlin – Kostrzyn nad Odrą – Gorzów – Piła-Tczew), która dzięki węzłowi kolejowemu w Krzyżu Wielkopolskim łączy miasto ze Szczecinem i Poznaniem. Z miasta wychodzi także linia kolejowa nr 367 biegnąca w kierunku Zbąszynka, oraz linia kolejowa nr 415 do Myśliborza.

W mieście działa 5 stacji kolejowych, z czego najważniejsza to Gorzów Wielkopolski. Pozostałe to Gorzów Wielkopolski Wieprzyce, Gorzów Wlkp. Zamoście, Gorzów Wlkp. Karnin i Gorzów Wlkp. Zieleniec.

Ponadto w Gorzowie znajduje się dawny przystanek Gorzów Wlkp. Chróścik na niedziałającej linii do Myśliborza.

Gorzów jest siedzibą spółek produkcyjnych i usługowych związanych z transportem kolejowym, m.in. Gorzów Wagony, zajmująca się naprawą i renowacją wagonów. Miasto jest także siedzibą Zakładu Linii Kolejowych spółki PKP Polskie Linie Kolejowe.

Transport lotniczy

Gorzów nie posiada własnego lotniska. Przy Szpitalu Wojewódzkim zlokalizowane jest oświetlone lądowisko dla śmigłowców. Planowana była budowa bazy lotnictwa sanitarnego oraz lotniska aeroklubu w podgorzowskich Wojcieszycach, lecz Wojewódzki Sąd Administracyjny unieważnił uchwałę gminy Kłodawa o zmianie planu zagospodarowania przestrzennego pod lotnisko. W okolicach Gorzowa znajduje się leśna baza lotnicza Lasów Państwowych w Lipkach Wielkich, a także prywatne lotnisko w Trzebiczu Nowym k. Drezdenka.

Najbliższe porty lotnicze:

• zespół portów lotniczych Berlina – 137km
• Port lotniczy Poznań-Ławica – 124km
• Port lotniczy Szczecin-Goleniów – 123km
• Port lotniczy Zielona Góra-Babimost – 96,2km

Transport wodny śródlądowy

W Gorzowie znajduje się niewielki port rzeczny na Warcie, jednakże znaczenie transportu wodnego obecnie jest bardzo małe. W mieście działa stocznia rzeczna oraz Stowarzyszenie Wodniaków Gorzowskich "Kuna", które opiekuje się zabytkowym lodołamaczem o tej samej nazwie.

Mosty gorzowskie

W Gorzowie znajdują się 4 mosty nad Wartą. Są to most Staromiejski, most Lubuski, most żelazny (kolejowy) oraz most w Wieprzycach w przebiegu Trasy Zgody na obwodnicy S3.

Nad Kanałem Ulgi miasto posiada 2 mosty: Most Stary oraz most w przebiegu Trasy Nadwarciańskiej. Gorzów posiada 10 mostów nad Kłodawką oraz kładki dla pieszych.

Edukacja

Miasto jest rozwijającym się ośrodkiem szkolnictwa wyższego w zachodniej Polsce. Pierwszą szkołą wyższą w powojennym Gorzowie było utworzone w 1947 Wyższe Seminarium Duchowne, które następnie przeniesiono w 1952 do Paradyża. Obecnie najważniejsze placówki szkolnictwa wyższego to:

• Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Gorzowie Wielkopolskim,
• AWF w Poznaniu – Zamiejscowy Wydział Kultury Fizycznej w Gorzowie Wielkopolskim,
• Wyższa Szkoła Biznesu w Gorzowie Wielkopolskim.

Ponadto w Gorzowie funkcjonuje szereg filii i ośrodków zamiejscowych uczelni z najbliższych miast akademickich. Miasto posiada również rozwiniętą sieć placówek oświaty. Działa m.in. 8 publicznych liceów ogólnokształcących oraz szereg zespołów szkół szkolnictwa zawodowego. Działają dwie publiczne szkoły muzyczne (I i II stopnia oraz I stopnia), jak również liceum plastyczne. Gorzów posiada także dużą liczbę szkół niepublicznych wszystkich szczebli. Ponadto w mieście funkcjonują dwie instytucje publiczne nadzorujące i wspomagające oświatę na obszarze województwa: Lubuskie Kuratorium Oświaty oraz Wojewódzki Ośrodek Metodyczny. W Gorzowie Wielkopolskim znajduje się Szkoła tańca "Mandaryna Dance Studio" należąca do Marty Wiśniewskiej.

Kultura i sztuka

W mieście działa Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta, będące najstarszym muzeum w województwie. Składa się z czterech oddziałów: Muzeum Sztuk Dawnych, Muzeum Grodu Santok, Muzeum Warty oraz Muzeum Kultury i Techniki Wiejskiej.

Według danych z 2006 r. w mieście działało 15 placówek bibliotecznych, z których w 2006 roku korzystało 33 644 czytelników. Największą biblioteką jest Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Zbigniewa Herberta, które prócz wypożyczalni głównej posiada 3 oddziały oraz filie. Biblioteka ta posiada w swoich zbiorach 389 373 książek. W styczniu 2008 r. otwarta została jej nowa siedziba. W nowoczesnym gmachu mieszczą się obecnie wszystkie działy, wcześniej rozrzucone w wielu lokalizacjach w mieście, a ponadto przeniesiony z ul. Pomorskiej Ośrodek Alliance Francaise, jak również galeria oraz kawiarnia. Zabytkowy budynek obok WiMBP tzw. Willa Jahnego w ciągu kilku lat ma zostać zaadaptowany na siedzibę Miejskiego Ośrodka Sztuki a oba budynki mają być połączone mostkiem.

W Gorzowie działają 2 kina, które w 2006 roku odwiedziło 86 665 widzów. Centrum Filmowe Helios jest multipleksem z 5 salami znajdującym się w Galerii Askana. Kino "60 krzeseł" mieści się w Miejskim Ośrodku Sztuki przy ul. Pomorskiej 73 i jest kinem studyjnym z widownią na 60 osób, gdzie wyświetlane są produkcje filmowe spoza głównego nurtu komercyjnego. Kino to powstało we wrześniu 2002. Projekcje odbywają się od września do czerwca. W siedzibie kina działa również Dyskusyjny Klub Filmowy "Megaron". Wcześniej w mieście działało 5 innych kin, obecnie są one nieczynne. Kino "Kopernik" przy ul. Warszawskiej, zostało oddane do użytku w 1975 i posiadało widownię na 570 osób, Kino "Słońce" mieszczące się w centrum miasta przy ul. Chrobrego było najstarszym kinem w Gorzowie. Oba zostały zamknięte w 2007 r. w zwiazku z otwarciem kompleksu kinowego Helios. Ponadto istniały jeszcze kina "Muza", kino Kolejarz oraz kino "Kapitol".

W świecie muzyki najbardziej znany jest Jazz Club "Pod Filarami". Klub co roku gości wielu artystów jazzowych zarówno z Polski jak i zagranicy.

18 maja 2011 roku została otwarta Filharmonia Gorzowska. Inwestycja zrealizowana kosztem 130 mln złotych jest pierwszym etapem projektu budowy Centrum Edukacji Artystycznej, w skład którego wejdzie także Zespół Szkół Artystycznych.

Teatry

• Teatr im. Juliusza Osterwy w Gorzowie Wlkp. (scena główna oraz scena letnia),
• Teatr Kreatury
• Cygański Teatr Muzyczny Terno
• Amfiteatr Gorzowski
• Teatr Na Murku

Imprezy cykliczne

Lista imprez cyklicznych odbywających się w Gorzowie Wielkopolskim:

• Konfrontacje Fotograficzne – maj, od 1974
• Dni Gorzowa nad Wartą – czerwiec
• Międzynarodowe Spotkania Zespołów Cygańskich "Romane Dyvesa" – lipiec
• Reggae nad Wartą
• Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Jana Sebastiana Bacha – październik, od 1986
• Gorzów Jazz Celebrations (do 2004 – Pomorska Jesień Jazzowa)
• Gorzowskie Spotkania Teatralne – listopad, od 1983
• Międzynarodowy Festiwal Muzyczny Serenada nad Wartą – od 2005 r.

Lista nieodbywających się już imprez cyklicznych w Gorzowie Wielkopolskim:

• Biennale Sztuki Sakralnej Sacrum – do 2004, odbyło się 11 razy

Gorzowscy twórcy i wykonawcy

• Adam Bałdych – muzyk;
• Piotr Bukartyk wykonawca poezji śpiewanej;
• Edward Dębicki założyciel Cygańskiego Teatru Muzycznego "Terno", dyrektor i kierownik artystyczny Międzynarodowych Spotkań Cygańskich w Gorzowie "Romane Dyvesa";
• Irena Dowgielewicz – poetka, pisarka;
• Hermann Ende – architekt;
• Marian Klaus – muzyk, kompozytor, nauczyciel, stroiciel fortepianów i akordeonów
• Victor Klemperer – literat
• Ryszard Krynicki – poeta oraz wydawca;
• Michał Kwiatkowski – piosenkarz, wokalista, muzyk, występował w Szansie na sukces, znany również we Francji z programu Star Academy (odpowiednik polskiego Idola);
• Zdzisław Morawski – poeta;
• Krystyna Prońko – piosenkarka;
• Krzysztof Pulkowski reżyser, scenarzysta, aktor, niezależny twórca;
• Bronisława Wajs zwana też Papuszą – poetka, pisarka romskiego pochodzenia;
• Christa Wolf – pisarka
• Jan Korcz – był pierwszym artystą malarzem, który osiedlił się w Gorzowie po wojnie Urodził się 1 stycznia 1905 r. w Samborze na Ukrainie, zmarł 16 marca 1984 r. w Gorzowie.

Lokalne media

W Gorzowie Wielkopolskim istnieje 8 stacji radiowych, 4 telewizyjne, wydawane są gazety i czasopisma.

Stacje radiowe

• Radio Plus Gorzów (lokalna)
• Radio Eska Gorzów (lokalna)
• Radio RMG Gorzów (lokalna)

Prasa

• Ziemia Gorzowska – tygodnik
• Gazeta Lubuska – oddział w Gorzowie
• 66-400.pl – tygodnik
• Tylko Gorzów – tygodnik
• Teraz Gorzów – tygodnik
• Gorzowskie wydanie Gazety Wyborczej

Telewizja

Lokalne stacje telewizyjne nadające sygnał z Gorzowa:

• TVP Gorzów Wielkopolski
• TMG - Telewizja Miejska Gorzów
• Telewizja TeleTop
• TV ODRA Gorzów

Sport

]

Gorzów Wielkopolski od dawna jest obecny na sportowej mapie Polski. Od wielu lat w Polsce i na świecie kojarzony jest przede wszystkim ze sportem żużlowym. Klub sportowy Stal założony został w 1947 roku i od 1962 roku aż do 2002 roku nieprzerwanie występował w najwyższej klasie rozgrywkowej, zdobywając 21 medali mistrzostw Polski (w tym 7 złotych). Gorzowscy piłkarze nożni reprezentujący klub GKP, po latach zmagań finansowych, rozwiązaniu klubu i ponownym starcie w rozgrywkach obecnie grają w I lidze, działacze klubu próbują wrócić do nazwy "Stilon". Kolejną dyscypliną, która istnieje w Gorzowie Wielkopolskim już od wielu lat jest siatkówka. Klub sportowy Stilon (obecnie GTPS) w 1997 roku zdobył Puchar Polski, w 1999 roku zdobyli brązowy medal mistrzostw Polski, a rok później zostali wicemistrzami Polski. W latach 80. i 90. furorę w Polsce i zagranicą robili kolarze z klubu "Orlęta". W XXI wieku mimo niesłabnącej popularności wspominanych dyscyplin, gorzowski sport sukcesy na arenie międzynarodowej ogólnopolskiej zaczął odnosić za sprawą wioślarzy oraz kajakarzy z AZS-u AWF oraz MKKS-u. Od kilku lat najmocniejszym punktem w grach zespołowych są koszykarki KSSSE AZS PWSZ, które w sezonach 2008/2009 i 2009/2010 zdobyły wicemistrzostwo Polski i od sezonu 2009/2010 reprezentują nasz kraj w elitarnych rozgrywkach Euroligi Kobiet. Biorąc pod uwagę wielkość miasta, ilość mieszkańców oraz ilość dyscyplin biorących udział we współzawodnictwie na najwyższym szczeblu w kraju – Gorzów Wielkopolski według statystyków w sezonie 2008/2009 zajmował zaszczytne 1 miejsce w kraju.

Kluby i stowarzyszenia sportowe

• KS Stal (Ekstraliga – I poziom ligowy) – żużel
• AZS PWSZ (Ekstraklasa – I poziom ligowy) – koszykówka kobiet,
• AZS PWSZ Lekkoatletyka – Lekkoatletyka
• GTPS (I liga – II poziom ligowy) – siatkówka mężczyzn
• KS Stilon (IV liga – V poziom ligowy) – piłka nożna
• TKKF Stilon – (I liga - II poziom ligowy) - piłka nożna kobiet
• GKS Gorzovia – (Superliga mężczyzn i Ekstraliga kobiet - I poziom ligowy) - tenis stołowy
• GSPR - (I liga - II poziom ligowy) - piłka ręczna
• GKK - (II liga - III poziom ligowy) - koszykówka
• KP Warta - (Klasa A - VII poziom ligowy) - piłka nożna
• KS AZS AWF – Lekkoatletyka, Piłka ręczna, Kajakarstwo, Wioślarstwo, Akrobatyka sportowa, Judo, Aikido
• MKP Słowianka – Pływanie
• MKKS – Kajakarstwo
• KS Admira – Kajakarstwo
• KS Orlęta – Kolarstwo, Łucznictwo
• UKS Floorball Gorzów Wlkp. – Unihokej
• Gorzowskie Towarzystwo Hokejowe – Hokej na lodzie
• Gorzowski Klub Piłki Wodnej – Piłka wodna
• KS Beneton – Futsal
• GUKS Speedway – Miniżużel
• Bokserski Klub Sportowy – Boks
• Klub Szachowy Stilon – Szachy
• GMKS Kadet – Strzelectwo
• Automobilklub Gorzowski – Sport samochodowy
• KS Pretorian – sporty walki: Brazylijskie jiu-jitsu, Muay Thai, Mixed Martial Arts
• Gorzowski Klub Golfowy – Golf
• Aeroklub Gorzowski – Lotnictwo
• KS Rapsodia – Taniec sportowy
• Sportowy Klub Tańca Towarzyskiego Fan Dance – Taniec towarzyski
• GKS Karate – Karate
• Gorzowskie Stowarzyszenie Brydża Sportowego – Brydż sportowy
• Jeździecki Klub Sportowy Rafi – Jeździectwo
• Klub Żeglarski Cadet – Żeglarstwo
• Stowarzyszenie Gorzowska Liga Darta – Dart
• Speleoklub Gawra – Taternictwo, Alpinizm
• Stowarzyszenie Sportów Walki Nokaut – Taekwondo, Kick-boxing, Boks
• KS Petanque Słowianka – Bule
• Gorzowski Związek Sportu Niepełnosprawnych Start – sporty osób niepełnosprawnych
• Błaszkowski Racing - wyścigi samochodowe

Gorzowscy sportowcy

• Artur Andruszczak – piłka nożna
• Tomasz Blatkiewicz – lekkoatletyka – PO Ateny 2004; PO Pekin 2008
• Zenon Burzawa – piłka nożna
• Alicja Bukańska – łucznictwo – MŚ w łucznictwie osób niepełnosprawnych 2003, 2007
• Krzysztof Cegielski – żużel
• Leszek Ćmikiewicz – lekkoatletyka
• Lubomir Grochocki – Brazylijskie jiu-jitsu
• Paweł Hlib – żużel
• Piotr Hojka – wioślarstwo
• Edward Jancarz – żużel
• Zenon Jaskuła – kolarstwo szosowe – IO Seul 1988 (drużynowo)
• Michał Jeliński – wioślarstwo (czwórka podwójna) – IO Pekin 2008; MŚ 2005, 2006, 2007, 2009
• Aneta Konieczna – kajakarstwo K-2 – IO Sydney 2000, IO Ateny 2004; MŚ 1999, 2002
• Małgorzata Korzeniowska – łucznictwo – PO Sydney 2000
• Tomasz Kucharski – wioślarstwo (dwójka podwójna wagi lekkiej) – IO Sydney 2000, IO Ateny 2004
• Halina Kunicka – kulturystyka – ME w Kulturystyce i Fitness 1998, 2002
• Wojciech Kurpiewski – kajakarstwo K-2 – IO Barcelona 1992
• Edmund Migoś – żużel
• Piotr Paluch – żużel
• Lech Piasecki – kolarstwo – MŚ Amatorów 1985 (kolarstwo szosowe), MŚ 1988 (kolarstwo torowe)
• Zenon Plech – żużel
• Mirosław Pych – lekkoatletyka – PO Barcelona 1992 (pięciobój), PO Atlanta 1996 (pięciobój i rzut oszczepem), PO Sydney 2000 (pięciobój i rzut oszczepem); – PO Atlanta 1996 (100 m.), PO Ateny 2004 (rzut oszczepem), – PO Barcelona 1992 (100 m.), PO Pekin 2008 (rzut oszczepem)
• Jakub Rega – lekkoatletyka
• Ryszard Rogala – podnoszenie ciężarów – PO Pekin 2008
• Włodzimierz Rój – kyokushin karate – ME 1987 (kategoria lekka)
• Roman Rynkiewicz – kajakarstwo C-4 – MŚ 2002
• Karolina Sadalska-Głażewska – kajakarstwo K-4 – MŚ 2002
• Joanna Skowroń-Podyma – kajakarstwo K-4 – MŚ 2002
• Beata Sokołowska-Kulesza – kajakarstwo K-2 – IO Sydney 2000, IO Ateny 2004
• Sebastian Świderski – siatkówka
• Piotr Świst – żużel
• Daniel Woźniak – lekkoatletyka – PO Sydney 2000
• Łukasz Błaszkowski - wyścigi samochodowe - Kia Lotos Cup 2006 i 2008

Administracja

Gorzów Wielkopolski ma status gminy miejskiej na prawach powiatu. Mieszkańcy Gorzowa wybierają do swojej rady miasta 25 radnych. Organem wykonawczym władz jest prezydent miasta. Siedzibą władz miasta jest urząd miasta przy ul. Sikorskiego. Gorzów Wlkp. jest członkiem Związku Miast Polskich.

We wrześniu 1999 Gorzów został uhonorowany Dyplomem Rady Europy, a w 2002 zdobył kolejne wyróżnienie – Sztandar Rady Europy.

Miasto jest siedzibą Wojewody Lubuskiego i jego urzędu wojewódzkiego oraz większości służb, inspekcji i straży administracji rządowej zespolonej z wojewodą, m.in.:

• • Komenda Wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej
  • Komenda Wojewódzka Policji
  • Kuratorium Oświaty
  • Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa
  • Wojewódzki Inspektorat Farmaceutyczny
  • Wojewódzki Inspektorat Inspekcji Handlowej
  • Wojewódzki Inspektorat Nadzoru Budowlanego
  • Wojewódzki Inspektorat Transportu Drogowego
  • Państwowy Wojewódzki Inspektor Sanitarny

Miasto jest także siedzibą Starosty Powiatu Gorzowskiego, Wojskowego Komendanta Uzupełnień, swoją siedzibę ma tu również Urząd skarbowy, Urząd Celny, Obwodowy Urząd Miar, Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział Wojewódzki, Oddział Terenowy Agencji Rynku Rolnego, wojewódzki ośrodek ruchu drogowego, Prokuratura rejonowa, Prokuratura okręgowa, Sąd rejonowy, Sąd okręgowy, Wojewódzki sąd administracyjny oraz Samorządowe kolegium odwoławcze.

Mieszkańcy Gorzowa wybierają posłów na Sejm z okręgu wyborczego nr 8, senatora z okręgu nr 21, a posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego nr 13.

Podział terytorialny miasta

Dzielnice Baczyna, Chróścik, Chwalęcice, Górczyn, Janice, Karnin, Małyszyn, Nowy Dwór, Piaski, Siedlice, Staszica, Śródmieście, Wieprzyce, Zakanale, Zawarcie, Zieleniec.Osiedla Chemik, Dolinki, Europejskie, Parkowe, Piaski, Przylesie, Sady, Słoneczne, Staszica, Tartaczne, Ułańskie, Ustronie, Zacisze, Zielona Dolina.

Współpraca zagraniczna

W 1999 został otwarty Ośrodek Kultury Francuskiej Alliance Francaise.

Miasta partnerskie
Miasto	Kraj	Data podpisania umowy
Frankfurt nad Odrą	Niemcy	1975
Herford	Niemcy	1995
Eberswalde	Niemcy	2001
Cava de' Tirreni	Włochy	1992
Teramo	Włochy	1996
Jönköping	Szwecja	2001
Sumy	Ukraina	???

Gorzów Wlkp. jest największym ośrodkiem Euroregionu Pro Europa Viadrina.

Wspólnoty wyznaniowe

W Gorzowie znajduje się katedra rzymskokatolickiej diecezji zielonogórsko-gorzowskiej, która jest głównym gorzowskim kościołem rzymskokatolickim. Miasto posiada 14 parafii, które są podzielone pomiędzy 3 dekanaty: Gorzów Wielkopolski – Katedra, Chrystusa Króla i Świętej Trójcy. W kościele NMP Królowej Polski mieści się sanktuarium św. Weroniki Giuliani. Jednym z ważniejszych wydarzeń w życiu religijnym miasta była wizyta papieża Jana Pawła II, który odwiedził Gorzów 2 czerwca 1997.

Na cmentarzu znajduje się kaplica wiernych obrządku greckokatolickiego. W Gorzowie mieści się także prawosławna cerkiew Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy (parafialna), polskokatolicki kościół św. Józefa Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny (parafialny) oraz kościół luterański Świętej Trójcy. Swoje zbory w Gorzowie posiadają baptyści (zbór baptystyczny w Gorzowie Wielkopolskim), zielonoświątkowcy (zbór zielonoświątkowy w Gorzowie Wielkopolskim), adwentyści dnia siódmego (zbór adwentystyczny w Gorzowie Wielkopolskim), wierni Kościoła Bożego w Chrystusie oraz Kościoła Chrześcijan Wiary Ewangelicznej. Mieści się tu także Centrum Chrześcijańskie "Obfite Życie" Kościoła Wiary. W Gorzowie Wielkopolskim istnieją zbory Świadków Jehowy (z Salami Królestwa), a także niewielka wspólnota Reformowanego Kościoła Katolickiego.

Poza kościołami chrześcijańskimi, w mieście istnieją także miejsca spotkań modlitewnych muzułmanów.

W Gorzowie znajduje się także ośrodek filialny Jiyu-Kutsu Wspólnoty Drogi Rinzai Mumon-Kai oraz centrum buddystów Diamentowej Drogi.

Do 1939 roku miasto posiadało synagogę.

Zobacz też

• 54 Pułk Artylerii Polowej (Nowomarchijski)
• Barlinecko-Gorzowski Park Krajobrazowy
• Ludność Gorzowa Wielkopolskiego
• Cmentarz żydowski w Gorzowie Wielkopolskim
• Reneta Landsberska