Brójce (województwo lubuskie)

Brójce (niem. Brätz) – wieś w Polsce położona w województwie lubuskim, w powiecie międzyrzeckim, w gminie Trzciel.

W latach 1428–1946 Brójce posiadały prawa miejskie. W latach 1945–1954 i 1973–1976 miejscowość była siedzibą gminy Brójce.

Położenie, infrastruktura

Duża wieś sołecka, w latach 1975-1998 administracyjnie należała do województwa gorzowskiego. Brójce położone są w dolinie Gniłej Obry, obok drogi krajowej nr A2/E30, pomiędzy Trzcielem (15 km) i Świebodzinem (12 km). Lokalna szosa przez Stary Dwór i Bukowiec zapewnia połączenie z Międzyrzeczem (17 km).

W Brójcach znajdują się dwa hotele z restauracjami, bank, stacja benzynowa, poczta, ośrodek zdrowia, szkoła z halą sportowa, liczne sklepy i mała gastronomia. Przy rynku znajduje się przystanek PKS. We wsi zachował się pierwotny miejski układ urbanistyczny składający się z zabudowy wokół dwóch głównych ulic z dużym prostokątnym rynkiem pośrodku.

Okolice

Brójce leżą w granicach obszaru chronionego Dolina Leniwej Obry zgłoszonego do Komisji Europejskiej w 2004 r. w ramach programu Natura 2000.

Obok wsi (2 km na północny zachód) znajduje się rezerwat przyrody Czarna Droga, gdzie na obszarze ok. 22 ha ochronie podlega fragment pierwotnego lasu mieszanego z bogatym runem. Na południowy zachód od Brójec, nieopodal wsi Wilenko znajduje się rezerwat leśny Uroczysko Grodziszcze o powierzchni ok. 16 ha. Ochronie podlega wielogatunkowy las liściasty wraz ze średniowiecznym grodziskiem.

Historia

We wczesnym średniowieczu istniał tu gród obronny, którego ślady zachowały się 2 km na południe od centrum współczesnych Brójec. Pierwsza pisemna wzmianka o osadzie pochodzi z roku 1319. W 1428 roku król Władysław Jagiełło pozwala staroście babimojskiemu Michałowi Korczbokowi na założenie miasta na prawie magdeburskim. Proces organizowania miasta trwał wolno, co było spowodowane niewielką ilością kolonistów. Dopiero w roku 1603 Brójce otrzymują pełne prawa miejskie z rąk Zygmunta III. Nazwa miasta pochodzi od królewskiego lasu Brodcza, od XVII w. równolegle funkcjonuje niemiecka forma Brätz.

Podstawą gospodarki miasteczka było rzemiosło i w mniejszym stopniu rolnictwo. W XVIII w. szczególnie rozwinęło się sukiennictwo, istniały też cechy szewców, garncarzy, młynarzy, piekarzy, krawców i browarników, regularnie odbywały się targi i jarmarki. Pod koniec XVIII w. tylko 3 domy były kryte dachówką. Dawną, drewnianą zabudowę Brójec zniszczyły dwa wielkie pożary w latach 1657 i 1807. Od początku XIX w. następuje upadek rzemiosła spowodowany odcięciem miasta od tradycyjnych rynków zbytu po rozbiorach Polski. W 1871 roku większość mieszkańców zajmowała się rolnictwem, nieliczni rzemieślnicy to szewcy, młynarze i sukiennicy. Na przełomie XIX i XX planowano budowę linii kolejowej łączącej Trzciel ze Świebodzinem, jednak nigdy nie doszło do realizacji tej inwestycji.

W okresie reformacji Brójce były ośrodkiem protestantyzmu, zbór istniał tu przed rokiem 1657. Po pożarze w 1807 roku odbudowano jedynie świątynię ewangelicką, spowodowane to było brakiem społeczności katolickiej w mieście, mogącej ponieść ciężar odbudowy. Kościół katolicki wzniesiono dopiero w latach 1859-1861. W roku 1875 mieszkało w Brójcach "1401 ewangelików, 147 katolików, 2 dysydentów i 81 izraelitów" Gmina żydowska pojawiła się w Brójcach w XVIII w. i przetrwała do początku XX w. Synagoga istniała tu do 1890 roku, jej budynek zachował się do czasów współczesnych, jednak utracił dawne cechy.

W Brójcach istniało 7 młynów wiatrowych, ostatnie stały na tzw. Piaskowej Górce jeszcze w latach 30. XX wieku.

W czasie II wojny światowej na północ od miasta powstał obóz karny Brätz. Początkowo więziono w nim Żydów, później przekształcono w tzw. obóz pracy wychowawczej dla Polaków i więźniów z całej Europy. Obóz miał kształt czworoboku z usytuowanymi na rogach wieżyczkami strażniczymi, całość otoczona była drutem kolczastym. Przebywało tu przeciętnie 800 – 1200 osób, warunki życia i pracy były tragiczne, ocenia się, że życie straciło co najmniej 2646 osób, a wiele wywieziono do obozów zagłady. Obóz zlikwidowano w styczniu 1945 roku. Na cmentarzu w Brójcach znajduje się pomnik i zbiorowa mogiła ofiar.

W 1945 roku Brójce zostały ponownie przyłączone do Polski. Dotychczasowych mieszkańców wysiedlono do Niemiec, zasiedlając miejscowość ludnością pochodzącą z Kresów i z centralnej Polski. Miasteczko pozbawione przedwojennych rzemieślników i kupców nabrało charakteru wiejskiego i w 1946 roku utraciło prawa miejskie.

Zabytki

• Kościół katolicki, parafialny pw. Najświętszej Marii Panny z lat 1859 – 1860, neogotycki, orientowany ze strzelistą wieżą. Na uwagę zasługuje barokowy ołtarz główny ufundowany w 1709 roku, drewniany z wizerunkiem Matki Bożej, pochodzący ze spalonego kościoła w roku 1807.
• Na wieży kościoła parafialnego zachował się jeden z najstarszych dzwonów na terenie powiatu międzyrzeckiego. Jest to instrument spiżowy, wykonany w 1504 r. przez nieznanego ludwisarza, do 1859 roku znajdował się w kościele w Lutolu Suchym. Inny dzwon z roku 1516 zaginął w czasie II wojny światowej.
• Kościół poewangelicki, pomocniczy pw. św. Michała Archanioła z 1903 roku, neogotycki, jednonawowy, z wieżą. Na wyposażeniu świątyni znajduje się ołtarz neogotycki, witraż figuralny, na wieży dzwon z pocz. XX w. i zegar.
• Historyczna zabudowa rynku pochodząca z XIX i początku XX w., odzwierciedlająca średniowieczny, przestrzenny układ miasta.
• Stara zabudowa miejska, m.in. kamienice mieszczańskie, domy szachulcowe, budynek dawnej synagogi, straży pożarnej, architektura przemysłowa z przełomu XIX i XX w.
• Pozostałości cmentarza żydowskiego – kirkutu, zniszczonego w czasie II wojny światowej. Kirkut usytuowany jest obok drogi do Starego Dworu i Łagowca, porośnięty jest lasem, widoczne są jedynie fragmenty murowanego ogrodzenia i dwa nagrobki.
• Cmentarz ewangelicki położony jest po północnej stronie wsi, zachowało się kilkadziesiąt płyt nagrobnych z XIX w., resztki furt cmentarnych i kaplicy.