Iłowa

Iłowa (pol. hist. Ilwa, niem. Halbau t. Kühzal) – miasto w woj. lubuskim, w powiecie żagańskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Iłowa. Położone na Nizinie Śląsko-Łużyckiej na wysokości 122-125 m n.p.m., wśród Borów Dolnośląskich, nad Czerną Małą, Czerną Wielką i Czernicą. Historycznie leży na pograniczu Dolnego Śląska i Górnych Łużyc.

Według danych z 31 grudnia 2010 r. miasto miało 3982 mieszkańców.

Położenie

Miasto	Odległość w linii prostej km	Odległość drogowa km
Gorzów Wielkopolski	145	175
Wrocław	130	153
Zielona Góra	55	63

Odległości od granic:

• Przewóz (DK27) – 24 km
• Jędrzychowice (A4) – 45 km
• Zgorzelec (DK94) – 49 km
• Łęknica – (DK12) – 42 km
• Olszyna (DK18) – 40 km

Toponimia

Jedna z ulic w Berlinie-Steglitz od 24 lipca 1954 nosi nazwę Halbauer Weg. Wieś w Saksonii w powiecie Budziszyn, w gminie Cunewalde nosi nazwę Halbau

Historia

Współczesna Iłowa powstała w X wieku, jako osada leśna na terytorium plemiennym Dziadoszan, na rozstajach szlaków handlowych prowadzących z Żagania do Zgorzelca i z Legnicy do Gubina.

W roku 1000 Bolesław Chrobry wyruszył w stronę zachodnich granic swego państwa, aby – wg Joachima Lelewela – w okolicach Iłowej uroczyście przywitać swojego gościa Ottona III i razem z nim udać się na zjazd do Gniezna:

Z Rzymu więc roku 1000, Otto III cesarz, przybywa na krańce królestwa króla polskiego Bolesława. Od Ilwy (Halbau) we włości Djedesów leżącej, z wielkimi przyjaźni oznakami, przyjął gościa Bolesław, i nie do opisania, ani do pojęcia wydało się Niemcom, z jaką wspaniałością cesarza przez swe kraje aż do Gniezna prowadził.

Za czasów panowania Piastów śląskich miejscowość nie odgrywała większej roli politycznej. Natomiast w roku 1241 jej mieszkańcy wzięli udział w bitwie pod Legnicą z Mongołami.

13 sierpnia (lub 10) 1356 cesarz Rzeszy Karol IV Luksemburski nadał w lenno braciom von Kottwitz z obecnych Kotowic das halbe Dorf an dem wasser Czirne (dosł. "pół wsi nad Czerną"). Z tego okresu wywodzi się pierwsza niemiecka nazwa Iłowej – Halbe Dorf, którą z biegiem czasu przekształcono w Halbe Aue (niem. Aue= łąka, błonia) i później skrócono do Halbau. W 1440 wojska Górnołużyckiego Związku Sześciu Miast na polecenie i pod wodzą kupców zgorzeleckich zdobyły i zniszczyły iłowski zamek Kottwitzów w odwecie za udzielanie przez nich schronienia rycerzom-rabusiom. Miejscowość była własnością Kottwitzów do 22 września 1567 (lub do roku 1570), kiedy Baltazar Kotowicz, sprzedał rodzinne dobra wraz z okolicznymi lasami i wsiami Konin i Saatz (obecnie północna część Iłowej – Żaków) czeskiemu gubernatorowi hrabstwa kłodzkiego, freiherrowi Königsbrück, radcy cesarza Ferdynanda I Krzysztofowi von Schellendorf.

W 1459 roku na ziemi należącej do śląskiego księstwa żagańskiego nad Czerną Małą powstała hamernia wykorzystująca drewno z okolicznych lasów i lokalne pokłady rudy darniowej a do napędu koło wodne. W tej części dzisiejszej Iłowej w 1668 roku wybudowano ewangelicki kościół graniczny.

Większa część obecnego miasta leżała w Górnych Łużycach, wchodzących później w skład korony czeskiej, węgierskiej, Saksonii (od 1635) a następnie od 1815 do pruskiej prowincji Dolny Śląsk.

7 maja 1679 łużycka Iłowa uzyskała od elektora Saksonii Jana Jerzego II prawa miejskie. Była wówczas własnością Helgi Małgorzaty von Friesen. W 1682 roku hrabia Baltazar von Promnitz z Żar wykupił Iłowę i doprowadził do rozkwitu miasta. Z tego okresu pochodzi aktualny herb miasta. Wszystkie jego elementy wywodzą się z herbu Promnitzów: strzała i gwiazdy w polu czerwonym to ich herb rodowy, natomiast biały pies to klejnot herbowy tegoż rodu (wg niektórych źródeł chart na czerwonym polu pochodzi z herbu rodziny von Friesen). Do rozległych dóbr hrabiowskich należało wiele okolicznych wsi. Te posiadłości tworzyły łużycką enklawę na obszarze śląskiego księstwa żagańskiego. W rękach rodziny Promnitzów Iłowa pozostawała do czasu, gdy po nieoczekiwanej śmierci w wieku 33 lat ostatniego z rodu Baltazara Fryderyka v. Promnitz zu Halbau (zm. 2 lutego 1744) latyfundium iłowskie przeszło na własność wdowy Anny Zofii Krystyny de domo von Erbach-Fürstenau, która 5 października 1751 roku wyszła po raz czwarty za mąż za Friedricha Augusta von Kospoth. Z tego związku pochodził Friedrich August II v. Kospoth, który po rozwodzie opuścił rodzinny majątek zapisując go byłej żonie Amelii Helenie, która z kolei sprzedała go hrabinie von Dohna. Okres rozkwitu szybko minął a miasto przechodziło przez wiele rąk (do końca XIXw. Iłowa miała ponad 30 właścicieli) tracąc swój miejski charakter, co doprowadziło w 1830 roku do odebrania części należącej dawniej do majątku hrabiowskiego praw miejskich i zaszeregowania jako "miasteczko" (niem. Marktflecken). 24 sierpnia 1861 zmarł ostatni z Kospothów a wdowa po nim 1 marca 1862 sprzedała liczącą 3200 mórg magdeburskich posiadłość Conradowi baronowi von Reck. Wg Güteradressbuch Schlesien dla powiatu Sagan w 1873 roku, Iłowa zajmowała powierzchnię 3076 mórg a jej właścicielem była Adela von Pohl z d. Metzko lub Mleczko.

Wskutek reform administracji pruskiej 19 stycznia 1874 utworzono Amtsbezirk Halbau składający się z gmin Birkenlache, Halbau Ober-Laustitz, Städtisch Halbau, Heiligensee (Poświętne), Klix Ober-Lausitz (Klików), Neudorf, Neuhaus (Nowoszów), Nicolschmiede Ober-Lausitz, Schlesisch Nicolschmiede (Kowalice), Zehrbeutel Ober-Lausitz (Dolanowo) i Gutsbezirk Halbau. Od 1 stycznia 1908 do Amtsbezirk Halbau należała również gmina Schlesisch Halbau.

6 stycznia 1902 roku właścicielem Iłowej został ambasador cesarskich Niemiec na dworze Cesarza Japonii, hrabia Rzeszy Niemieckiej Fritz von Hochberg (wł. Friedrich Maximilian hr. von Hochberg zu Fürstenstein, 1868–1921) pochodzący z rezydującej w Książu k. Wałbrzycha rodziny von Hochbergów. Przyczynił się do modernizacji pałacu i rozbudowy istniejącego od XVII w. ogrodu angielskiego o założenie parkowe z ogrodami w stylu francuskim i japońskim oraz stanowiącego główną oś widokową ogrodu w stylu chińskim (najprawdopodobniej jedynego w Polsce). Do dzisiaj rosną tutaj liczne okazy wielowiekowych drzew, krzewów ozdobnych i rododendronów. O klasie parku najlepiej świadczy fakt, że stał się inspiracją do powstania Ogrodu Japońskiego we Wrocławiu – zaprojektowanego przez hrabiego Fritza podróżnika i autora An eastern voyage: a journal of the travels of Count Fritz Hochberg through the British empire in the East and Japan (1910) uznawanego w tamtych czasach za największego niemieckiego znawcę japońskiej sztuki ogrodowej, ogrodnika i kolekcjonera dzieł sztuki orientalnej oraz wykonawcę projektu ogrodu inspektora ogrodowego Anlaufa. Do dziś zachował się układ ścieżek, sztuczne jeziorko i wyspy. Pałac i park były powodem dumy hrabiego Hochberga i miejscem odwiedzanym przez znane osobistości. M.in. kilkukrotnie gościła tu księżna Daisy von Pless – bratowa Fritza. Hrabia był wielkim miłośnikiem psów różnych ras. Dla nich wybudował tor wyścigów oraz założył cmentarz z licznymi epitafiami.
Na przełomie sierpnia i września 1939 roku w Iłowej odbyła się wystawa dalii. Oprócz tysiąca odmian kwiatów, zaprezentowano osiągnięcia ogrodnictwa, jak i uprawy winorośli, brzoskwiń oraz innych owoców i warzyw.

Podczas II wojny światowej (od 18 lipca 1944 – pierwsi więźniowie od 26 lipca) w Iłowej lub najbliższej okolicy znajdował się męski podobóz obozu koncentracyjnego Gross-Rosen. Zlokalizowany był w pobliżu autostrady Berlin-Wrocław (obecna DK18). Więziono w nim ponad tysiąc więźniów wykorzystywanych do pracy w przemyśle lotniczym. 12 lutego 1945 więźniów zdolnych do długiego marszu ewakuowano do KL Bergen-Belsen, gdzie przybyli 20 marca. Pozostałych więźniów uwolniono 15 lutego.

Po zajęciu miasta pod koniec lutego 1945 roku, radzieckie władze wojskowe oddały władze administracyjną w ręce polskie. Z braku ludności wynikającego z działań wojennych Iłowa zaszeregowana została do miana wsi. Pierwszym polskim wójtem w Iłowej był Stefan Urbański, były robotnik przymusowy wracający z Niemiec. Po zakończeniu wojny do Iłowej przyłączona została wieś Saatz (obecna część Iłowej – Żaków) oraz wschodnia część wsi Charlottenhof (obecnie część miasta nosząca nazwę Karolinów). W latach 1946-1952 Iłowa znajdowała się na obszarze ówczesnego województwa wrocławskiego. Następnie od 1 lipca 1952, wraz z utworzeniem nowego województwa zielonogórskiego weszła w jego skład. W 1962 roku Iłowej przywrócono prawa miejskie i stała się ona 37. miastem województwa, do którego należała aż do podziału administracyjnego kraju z roku 1999, który wyłonił województwo lubuskie.

Demografia

Rozwój demograficzny miasta do wybuchu II wojny światowej kształtował się następująco:

• 900 mieszk. (1835)
• 1219 mieszk. (1885)
• 1890 mieszk. (1890)
• Spis z 1 grudnia 1910 wyróżniał cztery niezależne części miasta (gminy – niem. Landgemeinde):

• miejską (Städtisch Halbau) – 1333 mieszkańców
• górnołużycką (Halbau in Ober Lausitz) – 425 mieszkańców
• śląską (Schlesisch Halbau) – 270 mieszkańców
• oraz tzw. "majątek" (Gutsbezirk Halbau) obejmujący pałac, zabudowania przypałacowe oraz park – 145 mieszkańców

Trzy pierwsze połączono 28 października 1914 w jedną całość, do której 30 września 1928 przyłączono "majątek".

• 3310 mieszk. (1933)
• 3481 mieszk. (1939), w tym:
  • dołączona 1 marca 1936 wieś Dolanowo (Zehrbeutel) licząca 162 mieszkańców (1925)

Zabytki

• pałac z 1626 z kompleksem secesyjnych zabudowań folwarcznych z początku XX w.
• dawny ewangelicki kościół z lat 1720-25, proj. Giovanni Simonetti
• park z ogrodami w stylu angielskim, francuskim i japońskim.

Pałac w Iłowej zbudowano w 1626 roku. Najpierw była to renesansowa, czterokondygnacyjna budowla z wieżą, którą rozbudowano o barokowe dwukondygnacyjne skrzydło. Obecnie służy mieszkańcom jako siedziba Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych.

Transport

Drogowy

W odległości 3 km na północ od centrum Iłowej na DK18 (przyszłej autostrady A18), która stanowi szybkie połączenie z Olszyną oraz z Wrocławiem, zlokalizowano węzeł Iłowa. Przez miasto przechodzi DW296 (Kożuchów-Żagań-Lubań), oraz DW300 (Iłowa-Gozdnica). Około 35 km na południe od Iłowej zlokalizowany jest węzeł Godzieszów na autostradzie A4.

Przystanki: Rynek/ul. Pułaskiego i Eskord/ul. Borowska

Kolejowy

W Iłowej znajduje się stacja kolejowa Iłowa Żagańska. Przez Iłowę przebiega czynna od roku 1846 linia kolejowa nr 282 Jasień-Miłkowice, której odcinek Żary-Węgliniec (przebiegający przez gminę) zamknięto dla ruchu pasażerskiego w 2002. Od 10 grudnia 2006 roku linia otwarta ponownie; obsługiwana lubuskimi oraz dolnośląskimi szynobusami (m.in. SA133-003, SA133-007 bydgoskiej fabryki PESA – mieszczącymi do 300 osób). Pobliskie stacje węzłowe znajdują się w Żarach i (na terenie województwa dolnośląskiego) Węglińcu.

Sport i rekreacja

Vitrosilicon-Intra Iłowa

W mieście działa Klub Sportowy Vitrosilicon-Intra Iłowa. Został założony 19 lipca 2005 (9 sierpnia wpisany do KRS); powstał w miejsce zbankrutowanego klubu Piast Iłowa. Vitrosilicon-Intra Iłowa oprócz drużyny piłkarskiej seniorów prowadzi także drużyny młodszych grup wiekowych. W pierwszym sezonie istnienia (2005/06) po zdecydowanym zwycięstwie rozgrywek klasy B, klub wywalczył awans do rozgrywek klasy A. W sezonie 2007/08 występował w klasie okręgowej. Swoje mecze Vitrosilicon rozgrywa na Stadionie Miejskim w Iłowej. Do dyspozycji klubu jest także boisko piłkarskie przy ul. Żagańskiej. Klub w sezonie 2007/2008 zakończył rozgrywki zielonogórskiej klasy okręgowej na I miejscu wywalczając awans do IV ligi. W klubie występował Henryk Cackowski, zawodnik, który zaliczył kilka występów w I i II lidze. Sezon 2008/09 drużyna zakończyła na 1. miejscu grupy lubuskiej IV ligi i awansowała do rozgrywek grupy dolnośląsko-lubuskiej III ligi. W sezonie 2009/10 spadła do IV ligi.

Oprócz sekcji piłkarskiej Klub Sportowy Vitrosilicon-Intra prowadzi sekcję szachową – obecnie III liga oraz sekcję tenisa stołowego. Barwy klubu: biało-niebieskie.

Stadion Miejski

Stadion Miejski w Iłowej mieści się przy ul. Piaskowej 1a. Powstał przed rozpoczęciem II wojny światowej jako miejski kompleks sportowy, składający się z piłkarskiego boiska głównego, obecnie o wymiarach 105 m x 78 m, z wyposażeniem lekkoatletycznym (rzutnie do pchnięcia kulą, rzutu dyskiem i oszczepem, skocznia do skoku w dal) otoczonego 400-metrową bieżnią, z trybunami o pojemności 2000 miejsc (w tym 768 siedzących), dwóch boisk treningowych, boiska do koszyówki, 50-metrowego otwartego basenu pływackiego z trampoliną i wieżą do skoków (max. głębokość 4 m) i rekreacyjnego stawu z wypożyczalnią sprzętu pływającego i restauracją. Po zakończeniu działań wojennych zniszczeniu uległa restauracja, zaniedbany został staw wraz z infrastrukturą rekreacyjną. Ostatecznie zostało ono zasypane i na jego miejscu powstało trzecie boisko piłkarskie oraz plac do gry w koszykówkę; basen współcześnie skrócono o połowę długości.

Z obiektów stadionowych zarządzanych przez klub sportowy korzystają piłkarze Vitrosiliconu Iłowa i UKS Iłowa.

Koło PZW

Iłowskie Koło PZW roztacza opiekę nad powstałym w latach 70. XX wieku w Borach Dolnośląskich na pograniczu województw lubuskiego i dolnośląskiego na południe od Klikowa i na wschód od drogi wojewódzkiej nr 296 w miejscu opuszczonej (istniejącej jeszcze w 1952) gromady Brzeźna (niem. Birkenlache) w gminie Ruszów na Czernej Małej zbiornikiem retencyjno-rekreacyjnym51°27′27.69″N 15°12′11.6″E / 51.457691, 15.203222. Tzw. "Zalew w Klikowie" ma powierzchnię ok. 17 ha i średnią głębokość 1,7 m.

Przemysł

• Huta szkła Vitrosilicon S.A., ul. Żagańska 27

Państwowa Huta Szkła w Iłowej rozpoczęła swoją działalność 1 września 1945 z przekształcenia przedwojennej niemieckiej huty szkła Glashüttenwerke H. Kleinpaul. Od września 1947 zakład zmienił nazwę na Zakłady Szklarskie "Iłowa". W 1950 do przedsiębiorstwa Żagańskie Huty Szkła skupiającego hutę szkła z Iłowej oraz Hutę Szkła Butelkowego i Gospodarczego Łuknica z Łęknicy, włączone zostały Zakłady Szklarskie w Wymiarkach. Żagańskie Huty Szkła w Iłowej podlegały Ministerstwu Przemysłu Szklarskiego, a potem Ministerstwu Przemysłu Materiałów Budowlanych. Zakłady produkowały szkło opakowaniowe dla przemysłu spożywczego i farmaceutycznego, luksfery oraz ceramiczne i szklane izolatory elektryczne. ŻHS w Iłowej w latach 1988–1991 zostały przekształcone w spółkę akcyjną Vitrosilicon S.A. w 100% zależną od Ciech S.A. W skład nowo powstałej spółki nie weszła Huta Szkła Wymiarki, która utworzyła osobną spółkę – Hutsop. Pod koniec lat 90. XX wieku zamknięta została huta szkła w Łęknicy, a spółka nabyła zakład w Żarach Kunicach, gdzie została przeniesiona produkcja szklistego krzemianu sodu z Łęknicy. W 2001 w zakładzie Iłowa uruchomiono jedyną w Polsce produkcję pustaków szklanych znanych na rynku pod marką ClaroGlass – laureata godła Teraz Polska w 2007 roku. Firma jest jedynym w kraju i jednym z nielicznych na świecie producentów szklistego krzemianu sodu i potasu produkuje również szkło wodne sodowe i potasowe a także słoje oraz szklane lampiony do zniczy.

• Zakłady Tkanin Technicznych ESKORD (zbankrutowała, teraz magazyny Vitrosilicon oraz baza przeładunkowa Intra), ul. Borowska 8

Tkalnia mechaniczna Fa. Wilhelm Winkler AG istniała w Iłowej w latach 1842–1945. Jej zabudowania wraz z wyposażeniem posłużyły w okresie powojennym do założenia Zakładów Tkanin Technicznych "Eskord".

• INTRA S.A. – Międzynarodowy Transport Pojazdami Specjalistycznymi, ul. M. Konopnickiej 5
• Hatex Znicze, ul. Konopnickiej 11
• Karoplast Okna, ul. Żaków 31
• Feryster, ul. Traugutta 4 – producent podzespołów elektronicznych.

Oświata

• Przedszkole Miejskie w Iłowej,
• Szkoła Podstawowa im. Lotników Alianckich w Iłowej,
• Gimnazjum im. Jana Pawła II w Iłowej,
• Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych w Iłowej,
• Biblioteka,

Miasta partnerskie

• Jänschwalde
• Rietschen