Brzesko

Brzesko – miasto w woj. małopolskim, w powiecie brzeskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Brzesko położone na Podgórzu Wiśnickim, nad rzeką Uszwicą. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. tarnowskiego.

Znajduje się tam znany Browar Okocim, założony przez Jana Ewangelistę Goetza w 1845 r. Przemysł metalowy, paszowy. Neobarokowy kompleks pałacowo-parkowy Goetzów z XIX w. oraz kościół pw. św. Jakuba z XIV w. Zabytkowe cmentarze: wojenne z czasów I wojny światowej (nr 275, 276, 277) i brzeski cmentarz wyznania mojżeszowego z ok. trzystoma nagrobkami. W 1904 r. Brzesko nawiedził pożar, który zniszczył znaczną część zabudowy miasta.

Według danych z 31 grudnia 2008 miasto miało 16 828 mieszkańców.

Etymologia

Nazwa Brzeska prawdopodobnie pochodzi od słowa brzeg, brzeżek, ze względu na położenie miasta nad rzeką Uszwicą.

Historia

Prehistoria i starożytność

Prawdopodobnie najstarsze pozostałości pradziejowych myśliwych na terenie obecnego miasta Brzeska pochodzą z epoki mezolitu. Odnaleziono tutaj charakterystyczne wyroby krzemienne, służące za narzędzia pierwszym mieszkańcom tych terenów. Szybki rozwój gospodarki wpłynął na dalsze zasiedlanie, w początkach neolitu przybyły większe gromady hodowców i rolników. Pozostałości osad odnaleziono na terenie Okocimia, Poręby Spytkowskiej, Jasienia, a także bardziej na południe – Biesiadek, Lewniowej i Gosprzydowej (Gmina Gnojnik). Liczne stanowiska wczesnorolniczych kultur dostarczyły wielu odkryć archeologom – naczyń i kamiennych narzędzi. Ilość odkryć czyni Brzesko jednym z ważniejszych ośrodków cywilizacji wczesnorolniczej na ziemiach polskich. Sposób uprawy ziemi z zastosowaniem orki sprzężajnej wprowadziła ludność kultury pucharów lejkowatych, która przybyła tu w późniejszych stuleciach neolitu. Przyczyniło się to do dalszego rozwoju rolnictwa i osadnictwa. Wyjałowienie ziemi przyczyniło się jednak do jego poważnego kryzysu, w epoce brązu. W II–III w. n.e. nastąpił ponowny rozwój osadnictwa. W późnej fazie okresu rzymskiego na terenie Jadownik, Okocimia i Jasienia istniały tutaj osady ludności kultury przeworskiej. Jeszcze w XIX w. znaleziono w Brzesku rzymskie monety.

Średniowiecze

Miasto lokowane było przez Spytka II Melsztyńskiego, kasztelana bieckiego, za zgodą królowej Jadwigi, która w 1385 roku wydała akt lokacyjny na prawie magdeburskim. I rozpoczął się proces urbanizacji oraz kształtowania szlaków komunikacyjnych, które obecnie funkcjonują. Zachował się też średniowieczny układ urbanistyczny z kwadratowym rynkiem i gotyckim kościołem pw. św. Jakuba z 1447 r. W 1386 r. mieszczanie brzescy trudniący się handlem i rzemiosłem zostali zwolnieni z ceł i myt.

W 1440 r. Grzegorz z Sanoka ufundował szpital dla ubogich w Brzesku.

Nowożytność i czasy najnowsze

W 1910 zorganizowano Stałą Drużynę Sokoła i przekształcono ją w 1914 r. w Polową Drużynę Sokolą oraz utworzono "Strzelca".

1 sierpnia 1914 r., gdy wybuchła wojna serbsko-austro-węgierska, która w ciągu tygodnia przekształciła się w pierwszą wojnę światową, w Brzesku wydarzenia te poprzedziła mobilizacja do armii austro-węgierskiej.

Członkowie Polowej Drużyny Sokolej przygotowywali się do wojny z Rosją, odbywając ćwiczenia z zakresu musztry bojowej z użyciem broni palnej. Kiedy zorganizowano PDS, Towarzystwem Gimnastycznym „ Sokół” kierował Piotr Górski / prezes/, Zygmunt Sozański / wiceprezes/, Władysław Cyga /I wiceprezes/, Włodzimierz Albinowski / gospodarz/, Stefan Sukiennik i Szczęsny Chrapczyński. Pod ich kierunkiem „ Sokół” i społeczeństwo powiatu brzeskiego zakupiło dla plutonu brzeskiego 20 karabinów marki Mannlicher, które przekazało dla PDS.

Właściciel pałacu w Brzesku Jan Ewangelista Goetz, Julian Kodrębski i Józef Neuman założyli w tu spółkę zalążek Browaru w Okocimiu w 1845 r. W 1856 r. wybudowano kolej Kraków – Dębica – Lwów.

Związani z Brzeskiem

• Mordechaj Dawid Brandstaetter (1844–1928) – pisarz tworzący po hebrajsku, zwolennik haskali, którego dzieła uznawane są za skarby literatury hebrajskiej, oraz jego wnuk
• Roman Brandstaetter (1906–1987) – wybitny poeta polski
• Ludwik Solski (1855-1954) – aktor
• Jędrzej Cierniak (1886 - 1942) - pisarz
• Stanisław Bobrowski (1896 - 1990) - Generał
• Julian Nowak (1865 - 1946) - Profesor i polityk
• Jan Czuj (1886 - 1957) - Polityk
• Johann Ritter von Bézard (1871 - 1939) - Wynalazca busoli polowej
• Zbigniew "Bruno" Szulc (1954-1985) - wybitny grafik i plastyk
• Sławomir Mrożek (1930) - światowej sławy pisarz i satyryk

Zabytki

• Kościół św. Jakuba Apostoła
• Browar Okocim
• Rynek w Brzesku
• Cmentarz wojenny nr 276 - Brzesko

Ratusz

Ceglany, piętrowy Ratusz z wieżą, zaprojektowany przez Gabriela Niewiadomskiego, w stylu neogotyckim, pochodzący z 1909 r. Ratusz w Brzesku mieści się przy ulicy Kościuszki. Jest jednym z najstarszych obiektów zabytkowo-historycznych mieszczących się w centrum Brzeska. W chwili obecnej mieści się tam Miejski Ośrodek Kultury.

Pałac Goetza

Pałac Goetza – dawna siedziba Goetzów Okocimskich, właścicieli i twórców Browaru Okocim, znajdująca się w Brzesku. Później wieloletnia siedziba Liceum Ogólnokształcącego, Liceum Ekonomicznego i innych szkół. Pierwsze zajęcia szkolne w pałacu odbyły się 12 kwietnia 1945 r. Obecnie zabytkowy (w dużej części drewniany, z holem myśliwskim, gdzie na ścianach wiszą poroża jeleni, głowy dzików, łosi i innych zwierząt łownych, w tym wielu już wymarłych gatunków, oraz nie mniej znaną palmiarnią z wyjątkowym okazem groty wykonanej ze skał wulkanicznych, oraz zabytkową, prywatną kaplicą, oryginalnymi drewnianymi schodami i stylową biblioteką) gmach niszczał, przez nikogo nie zagospodarowany od 2002 roku. 30 listopada 2007 r. powrócił do potomków rodziny Goetzów, wykupiony na nowo od Państwa.

Cmentarz wojenny nr 276 – Brzesko

Zabytkowy cmentarz wojskowy, znajdujący się w Brzesku przy ul. Czarnowiejskiej. Pochodzi on z czasów I wojny światowej.

Jest miejscem pochówku 441 żołnierzy austro-węgierskich, 3 niemieckich i 63 rosyjskich. Przylega do ściany południowej cmentarza żydowskiego. Ogrodzony kamiennym murem, z wysoką bramą z półokrągłymi wrotami z drewna, z płaskorzeźbami orłów, po której obu stronach, od wewnętrznej części znajdują się altany kontemplacyjne. Naprzeciw wejścia, na końcu cmentarza znajduje się ściana o charakterze pomnika, z kamiennym krzyżem z datą 1914–1915, pośrodku niej znajduje się zaś tablica inskrypcyjna głosząca w trzech językach:

"WY COŚCIE PADLI ZA OJCZYZNĘ W BOJU
WRÓG CZY PRZYJACIEL – DOKONAWSZY CZYNU
ŚPIJCIE ZŁĄCZENI W TEJ ZIEMI POKOJU –
ZARÓWNO ZDOBI WAS WIENIEC WAWRZYNU"

Cmentarz został zaprojektowany przez Roberta Motkę, austriackiego porucznika-architekta, autora projektów wielu cmentarzy, a także pomników i kaplic.

Najważniejsze elementy to: ściana szczytowa z tablicą inskrypcyjną, zespół bramny, centralny monument oraz zbiorowa mogiła z pomnikiem z granitu.

"Stary" cmentarz

Naprzeciw budynku Sądu Rejonowego w Brzesku, przy ul. Kościuszki znajduje się stary, obecnie już nieużywany cmentarz parafialny parafii św. Jakuba Apostoła w Brzesku. Uwagę zwraca ciekawa architektura.

Cmentarze żydowskie w Brzesku

W Brzesku istniały dwa kirkuty. Starszy cmentarz powstał w XVII wieku i został zamknięty z powodu zapełnienia w połowie XIX wieku. Przetrwał choć był uszkodzony II wojnę światową. Powojenne władze miasta zniszczyły cmentarz godząc się na wzniesienie na jego terenie garaży. Nowy cmentarz powstał w 1846 i przetrwał do dnia dzisiejszego. Znajdują się na nim masowe groby żydowskich ofiar niemieckich zbrodni i pomnik upamiętniający ich śmierć. Cmentarz został wpisany do rejestru zabytków.

Pomnik św. Floriana w Brzesku

Pomnik św. Floriana, wzniesiono w Brzesku w 1731 r. Po pożarze miasta w 1904 roku został odrestaurowany i ustawiony w 1906 r. na środku Rynku Starego Miasta (dzisiejsze ścisłe centrum). Ostatnie prace restauratorskie poczyniono kilka lat temu. Jest najstarszą tego typu rzeźbą we wschodniej części województwa małopolskiego, a przy tym artystycznie najdoskonalszą i najstarszą z tego rodzaju zabytków w regionie.

Grób Nieznanego Żołnierza

Grób Nieznanego Żołnierza znajduje się przy szosie głównej E4 przy ul. Kościuszki, nieopodal cmentarza parafialnego parafii św. Jakuba Apostoła w Brzesku, tuż obok Kościoła Ducha Św., naprzeciwko budynku Sądu Rejonowego. Tablica pamiątkowa poświęcona jest "Nieznanemu Żołnierzowi poległemu za ojczyznę 1914–1920" Przy pomniku z okazji ważnych uroczystości Państwowych palą się 2 gazowe znicze, wartę pełnią żołnierze lub harcerze, składane są wieńce i kwiaty, w uroczystościach uczestniczą poczty sztandarowe.

Transport

Kolej

W Brzesku znajduje się stacja, przez którą przebiega linia kolejowa 91 Kraków Główny - Medyka. Na stacji zatrzymują się pociągi REGIO i interREGIO Przewozów Regionalnych oraz pociągi TLK spółki PKP Intercity.

Komunikacja miejska

Publicznym przewoźnikiem komunikacji miejskiej jest MPK w Brzesku, której prezesem tej firmy jest Krzysztof Gawor. Obecnie obsługuje 5 linii. Tabor wykorzystuje polskie autobusy Autosan i Jelcz oraz pięć niemieckich Mercedesów.

Kultura i sport

• Miejski Ośrodek Kultury w Brzesku
• Starostwo Powiatowe w Brzesku
• Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Brzesku
• kino
• stadion Okocimskiego Klubu Sportowego
• kryta pływalnia
• korty tenisowe
• Dwa obiekty sportowe "Orlik 2012"
• Kręgielnia TKKF Sokół Brzesko
• bowling
• Regionalne Centrum Kulturalno - Biblioteczne
• Brzeski Klub Bokserski "MAGIC BOXING"
• Biblioteka Pedagogiczna w Tarnowie Filia w Brzesku

Szkoły

• Małopolska Szkoła Wyższa w Brzesku
• Publiczna Szkoła Podstawowa nr 2 im. Ignacego Łukasiewicza
• Publiczna Szkoła Podstawowa nr 3 im. Mikołaja Kopernika
• Publiczne Gimnazjum nr 1 im. Królowej Jadwigi
• Publiczne Gimnazjum nr 2 im. Janusza Korczaka
• Katolickie Gimnazjum w Brzesku
• Katolickie Liceum Ogólnokształcące w Brzesku im. Św. Stanisława BM ze Szczepanowa
• Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1 Brzesku
• Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 2 im. Bohaterów Westerplatte w Brzesku

Instytucje

• Powiatowy Urząd Pracy w Brzesku
• Zarząd Dróg Powiatowych w Brzesku
• Powiatowy Inspektorat Nadzoru Budowlanego w Brzesku
• Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie
• Powiatowy Zespół do Spraw Orzekania o Niepełnosprawności w Brzesku
• Sąd Rejonowy w Brzesku

Wspólnoty religijne

• 3 parafie rzymskokatolickie
  • Parafia Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła i św. Jakuba Apostoła
  • Parafia Miłosierdzia Bożego
  • Parafia Matki Bożej Częstochowskiej
• Zbór Świadków Jehowy Brzesko-Okocim

Parki

Park Jana Albina Goetza

Park krajobrazowy, typu angielskiego, założony pod koniec XIX w. przez Jana Albina Goetza i jego żonę hrabinę Zofię z Sumińskich w pobliżu Browaru Okocim, o powierzchni 40 ha (obecnie 17 ha z powierzchni dawnego parku, który przylega do 27 ha obszaru leśnego. Do dnia dzisiejszego rosną tutaj 43 gatunki drzew (w tym egzotycznych), oraz 12 gatunków krzewów, by wymienić tylko niektóre: rododendrony, choiny kanadyjskie, tulipanowce amerykańskie, jaśminowce, berberysy, klony, buki, kasztanowce, wiązy, olchy, dęby. W centrum parku znajduje się neobarokowy i neorokokowy pałac w stylu wiedeńskim.

Miasta partnerskie

• Százhalombatta
• Sovata
• Langenenslingen

Zobacz też

• Jan Albin Goetz
• Jan Ewangelista Goetz
• Antoni Jan Goetz
• Browar Okocim
• Stara Synagoga w Brzesku
• Synagoga w Brzesku
• Synagoga w Brzesku (ul. Długa 3)
• Synagoga w Brzesku (ul. Głowackiego 13)
• Synagoga w Brzesku (ul. Asnyka)
• Mykwa i dom kahalny w Brzesku