Okleśna

Okleśna – wieś w Polsce położona w województwie małopolskim, w powiecie chrzanowskim, w gminie Alwernia, w dolinie rzeki Wisły przy ujściu potoku Regulka w miejscu, gdzie równinna Kotlina Oświęcimska przechodzi w pagóry Bramy Krakowskiej.

Historia

Na podstawie odkryć archeologicznych można przypuszczać, że pierwsze ślady osadnictwa w Okleśnej pochodzą już z epoki mezolitu to jest około 5 – 4,5 tys. lat p.n.e. W wyniku burzliwych przemian demograficznych (wędrówki ludów) tereny dzisiejszej ziemi chrzanowskiej wyludniły się i pierwsze wzmianki o ponownym osadnictwie w tych rejonach pojawiły się w XII wieku. W 1179 roku książę krakowski Kazimierz Sprawiedliwy podarował Mieszkowi Plątonogiemu „…dwa od ziemi krakowskiej oderwane powiaty bytomski i oświęcimski”. Darowizna była dokonana z okazji chrztu syna Mieszka Plątonogiego, którego ojcem chrzestnym był Kazimierz Sprawiedliwy. Dziecko otrzymało z tego powodu imię Kazimierz (późniejszy książę opolski), a w prezencie urodzinowym część ziemi krakowskiej. Nowymi granicami księstwa raciborsko-opolskiego objęte zostały wtedy tereny na lewym brzegu Przemszy i Wisły; od ujścia rzeki Okleśnej po sam Chrzanów....Okres księstwa opolskiego w okolicy Okleśnej trwał mniej więcej jedno stulecie, do lat 1271-73.

Przywilej Kazimierza I opolskiego dla Klemensa Gryfity wydany 1 sierpnia 1228 w Rybniku wymienia rzekę Oclesna. O przywileju tym wspomina Kodeks Dyplomatyczny Polski Juliana Bartoszewicza tom III wydany w 1858 roku w Warszawie:

Kazimierz książę opolski za zgodą baronów swego księstwa postanowił wzmocnić zamek w Opolu obronnymi murami. Na kierującego robotami wyznaczył Wierzbiętę z rodu Gryfitów, który był rodzonym bratem Klemensa Magnusa. Natomiast sam Klemens Gryfita na budowę wspomnianych murów wyłożył sumę pięciuset grzywien. Były to wielkie pieniądze, a najdobitniej świadczy o tym nadanie księcia Kazimierza, które stanowiło rekompensatę za wyłożoną przez Klemensa gotówkę. Otrzymuje więc Klemens miejscowości: Niemodlin, Czeladź, Smolice, Zagórze, Rozkochowice oraz „…ziemie na lewym brzegu Wisły od ujścia Chechła do Wisły i od ujścia rzeczki Okleśny do Wisły, tam gdzie Skawa uchodzi do Wisły, na Okleśnej podobnie jak i na Chechle prawa do bobrowisk, nie dalej jednak jak do granic komesa Chotimira w Chrzanowie.

W przywileju książęcym wydanym 28 kwietnia 1364 w Zatorze, książę oświęcimski odnowił przywilej dla Dytka, syna Piotra, jaki ten dostał na sołectwa w Łopusznej. Granice wsi według przywileju miały się zaczynać w miejscu w którym wypływa potok Okleśna i iść do wielkiego jeziora wsi Łączany, gdzie ten potok wpływa do jeziora. Stanisław Kuraś, wydawca Zbioru Dokumentów Małopolskich zidentyfikował nieistniejącą dziś wieś Łopuszną jako Okleśną. Tą identyfikację podważyła Zofia Leszczyńska - Skrętowa. Jak udowodniła rzeczka Okleśna o której mowa w przywileju była prawobrzeżnym dopływem Wisły, zaś rzeczka Okleśna (dziś Regulka) nad którą leży wieś Okleśna jest dopływem lewobrzeżnym. Łopuszna z przywileju leżała 10 kilometrów na południowy - wschód od Zatora, ostatnia wzmianka o niej pojawiła się w 1561 r. Jak stwiedziła Leszczyńska - Skrętowa pomimo, że identyfikacja Kurasia była błędna, to nie ulega wątpliwości, że nazwa wsi Okleśnej została urobiona od rzeczki o tej samej nazwie. Okleśna po raz kolejny została wymieniona w roku 1349, z którego pochodzi list „Żegoty i Grzegorza braci, synów Zakliki dziedzica Poremby Zakliczej (obecnie Żegoty), na umowę z Bodzantą biskupem, o młyn na rzece Okleśna, między tą Porembą a wsią Kwaczałą biskupią”. Źródła historyczne podają po raz pierwszy w 1396 roku, iż we wsi Przewóz (obecnie przysiółek Spytkowic) istniał prom na rzece Wiśle. Okleśna leży na przeciwległym brzegu rzeki, prawdopodobnie na dawnym szlaku handlowym Racibórz-Spytkowice-Kraków. Przeprawa promowa istnieje w tym miejscu do dnia dzisiejszego, obecnie na lokalnej drodze Poręba Żegoty-Okleśna-Spytkowice. Wieś Okleśna istniała z całą pewnością w 1427 r. kiedy Jakub z Okleśnej sprzedał ją Mikołajowi z Rusocic za 4 kmieci w Grojcu, 100 grzywien i konia wartości 10 grzywien.

W roku 1503 książę zatorski Janusz dokonał rozgraniczenia posiadłości klasztoru mogilskiego i tynieckiego na terenie księstwa Zatorskiego. Granica ta przebiegała wzdłuż potoku Okleśna. W XVI wieku (według Haberlanda i Katona już przed rokiem 1557) istniała tu papiernia produkująca papier na potrzeby Akademii Krakowskiej. W drugiej połowie XVIII wieku 75% papieru na potrzeby Krakowa importowano ze Śląska, natomiast 25% potrzeb pokrywały lokalne zakłady (Polcza, Krzeszowice i Okleśna; stan na rok 1763). Papiernia ta przetrwała do XIX wieku, gdyż niemieckie źródła z "Jahrbücher für Kultur und Geschichte der Slaven" wspominają iż w ówczesnym Landesarchiv w Krakowie znajduje się dokumentacja (kosztorys remontu) "młyna papierowego" w Okleśnej z lat 1842-1845.

Księga dochodów Beneficjów Diecezji Krakowskiej z roku 1529 dotycząca Klucza Lipowieckiego wymienia Okleśną obok Jankowic i Rozkochowa jako wsie płacące podatek rzeczny.

Według księgi poborowej ziemi proszowskiej do Parafii Poręba Żegoty w roku 1581 należały wsie: Brodła i Okleśna. Okleśna należała wtedy do spadkobierców Piotra Zborowskiego. Majątek obejmował 5 łanów kmiecych, 3 zagrodników bez roli, 2 komorników bez bydła.

W 1622 roku Stanisław Lubomirski, krajczy koronny, sprzedał Marcinowi Szyszkowskiemu Okleśną z folwarkiem i papierniami.

Nad Wisłą znajdował się port skąd w XVII i XVIII wieku spławiano do Gdańska m.in. rudę cynku z kopalni w Psarach koło Krzeszowic.

W latach 1703-1708 wybudowano w klasztorze w Alwernii kaplicę dla cudownego obrazu Ecce homo. Współfundatorem tej kaplicy był młynarz Jan Para z Okleśnej.

W 1894 powstała Szkoła Powszechna. 15 sierpnia 1899 roku otwarto przebiegającą przez Okleśną linię kolejową Trzebinia-Spytkowice-Wadowice-Skawce. Linia ta została zamknięta dla ruchu pasażerskiego w roku 2002.

Powiat chrzanowski przed 1914 rokiem dzielił się na trzy okręgi sądowe i powiatowe. Siedzibami tych urzędów, oraz notariatów były: Chrzanów, Krzeszowice i Jaworzno. Okleśna wraz z przysiółkiem Ameryka oraz osadą Soświca należała do okręgu Krzeszowice.

W 1910 roku utworzono czytelnię Towarzystwa Oświaty Ludowej (T.O.L). Przed 1914 rokiem istniało już w Okleśnej Kółko Rolnicze. Warto wspomnieć, że w pobliskiej Kwaczale działała spółka mleczarska pod patronatem Wydziału Krajowego. Z końcem 1912 roku liczyła ona 491 członków z 1067 krowami. Spółka ta miała 3 filie: w Okleśnej, w Brodłach i w Rozkochowie. W tym czasie funkcjonował też wapiennik (zamknięty w latach 80. XX-wieku).

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa : nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1880-1914 podaje w tomie VII krótką informację dotyczącą Okleśnej:

Wieś, pow. Chrzanowski, parafia Poręba Żegoty, ma 539 mieszkańców (1880r). Szem. (?) diecezji krakowskiej z roku 1884 podaje 739 mieszkańców. Posiadłość większa Artura hr. Potockiego ma 26 mórg roli, 55 mórg łąk i 374 mórg lasu: posiadłość mniejsza 322 mórg roli, 32 mórg łąk, 84 morgi pastwisk i 1 morgę lasu. Wieś zabudowała się w dolinie nadwiślańskiej, po obu stronach Regulickiego potoku, aż po jego ujście do Wisły (z lewego brzegu). Po obu stronach podnosi się nieznacznie teren, z 231 metrów w stronę zachodnią na 251 metrów., a we wschodnią na 317 metrów. Odległość od Alwernii w linii powietrznej 4,5 km, drogą zaś na Poręby 7,5km.

Jeszcze na początku XX wieku Okleśna należała do tzw. hrabstwa teńczyskiego.

Po agresji Niemiec na Polskę Okleśna została z dniem 20 listopada 1939 r. wcielona do III Rzeszy, przewidywano zmianę nazwy wsi na Regenau. Okleśna stała się przez to na ponad 5 lat miejscowością graniczną. Na wschodnim krańcu wsi przebiegała granica między III Rzeszą a Generalnym Gubernatorstwem. Okupantowi chodziło o to, żeby linia kolejowa Trzebinia-Spytkowice-Wadowice-Skawce znalazła się na terytorium III Rzeszy. W styczniu 1945 roku miejscowość wyzwoliły oddziały Armii Czerwonej.

Po wojnie okolice były areną starć pomiędzy zbrojnym podziemiem (Oddział Spuły), a przedstawicielami nowej władzy (Milicja Obywatelska). Zabici lub zamordowani byli po obu stronach. Szczególnie tragiczne, było zamordowanie przez milicjantów w 1946 roku, członków rodziny sprzyjającego zbrojnemu podziemiu młynarza z Okleśnej (zabity został młynarz i jego dwie niepełnoletnie córki). W akcji odwetowej przeprowadzonej przez oddział Spuły w pobliskim Podłężu zostali zamordowani dwaj milicjanci.

W 1954 roku otwarto bibliotekę gromadzką, natomiast w 1964 nową Szkołę Podstawową im. XX-lecia PRL tzw. tysiąclatkę (obecnie im. Ignacego Jana Paderewskiego).

W latach 1975-1998 miejscowość położona była w województwie krakowskim.

W 1983 erygowano parafię Matki Boskiej Częstochowskiej w Okleśnej.

Atrakcje turystyczne

• Teatr Ludowy "Tradycja" – laureat licznych przeglądów folklorystycznych i ludowych
• położony na granicy z Alwernią zalew "Skowronek"
• Przeprawa promowa na Wiśle
• Kościół pw. Matki Boskiej Częstochowskiej (konsekrowany w roku 1991)
• liczne kapliczki przydrożne z XIX wieku, kamienny krzyż z 1878 roku
• ruiny kuźni z 1910 roku
• resztki austriackiej strażnicy wojskowej z 1905 roku przy moście kolejowym na Wiśle

Szlaki turystyczne

• Alwernia – Czernichów
• Alwernia – Regulice – Źródła – Okleśna – Mirów – Brodła-Zalas – Rudno

Komunikacja

Wieś posiada połączenia autobusowe (prywatni przewoźnicy) z Krakowem, Trzebinią i Chrzanowem. Do 2002 roku kursowały przez Okleśną pociągi pasażerskie na lokalnej linii kolejowej Trzebinia – Wadowice. Obecnie odbywa się tylko ruch towarowy obsługujący Zakłady Chemiczne w Alwernii.

Z ciekawostek kolejowych można nadmienić, iż w Okleśnej istniała towarowa kolej wąskotorowa. Jedna z linii, o długości około 12 km prowadziła do kamieniołomu porfiru „Orley” w Zalasie (obecnie nieczynny). Na stacji kolejowej w Okleśnej istniała rampa na której następował przeładunek kamienia na wagony normalnotorowe. W latach 60. XX wieku linię zlikwidowano, zaś pod koniec lat 80. rozebrano resztki stacji przeładunkowej. Druga, krótsza linia wąskotorowa (około 1,5 km) prowadziła nad Wisłę, skąd wożono żwir. Po likwidacji tej linii (lata 50.) kontynuowano transport żwiru samochodami ciężarowymi na stację w Okleśnej, gdzie przeładowywano go na wagony kolejowe. Pod koniec lat 80. zaprzestano przewozu żwiru, zaś bocznicę zlikwidowano. Obecnie fragmentami byłej linii do Orleya prowadzi wymieniony powyżej, pomarańczowy szlak rowerowy.

Wzgórza

• Węgielnica (wzgórze)
• Soświca

Bibliografia

• Maria Leś – Runicka Historia Libiąża do 1939 roku
• Julian Warzecha, Joanna Fabin, Paweł Mostowik – Księga Jubileuszowa 800 lat Spytkowic, Wydawnictwo Księży Pallotynów APOSTOLICUM, Ząbki 2000
• Julian Zinkow – Krzeszowice i okolice, Przewodnik Turystyczny, Wydawnictwo PTTK „Kraj“, Warszawa-Kraków 1988
• Jerzy Rejman – Pogranicze śląsko-małopolskie w średniowieczu, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2000
• Jan Samek – Przewodnik po mieście Alwerni i okolicy, Wydawnictwo Calvarianum, Kalwaria Zebrzydowska 1995.
• Filip Sulimierski i Władysław Walewski – Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1880-1914, tom VII, s, 423
• Stanisław Polaczek – Powiat Chrzanowski w Wlk. Ks. Krakowskiem. Monografia historyczno-geograficzna, Wyd. II rozszerzone. Wydane w Krakowie nakładem Wydziału Rady Powiatowej Chrzanowskiej w 1914 roku.
• Ludwik Łętowski (Bp.) – Katalog biskupów, prałatów i kanoników krakowskich: Biskupi krakowscy, s. 268, 1852
• Jahrbücher für Kultur und Geschichte der Slaven Band 4 von Osteuropa-Institut Breslau, 1928
• Francis W. Carter - Trade and urban development in Poland: an economic geography of Cracow from its origin to 1795, Cambridge Studies in Historical Geography 1994.
• Detlef Haberland, Tünde Katona - Buch- und Wissenstransfer in Ostmittel- und Südosteuropa in der Frühen Neuzeiten, Schreiben des Bundesintituts für Kultur und Geschichte der Deutschen im östlichen Europa, Band 34, 2007.