Tenczynek

Tenczynek – wieś w Polsce położona w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim, największa wieś gminy Krzeszowice, leżąca na pograniczu Rowu Krzeszowickiego i Grzbietu Tenczyńskiego, na południe od linii kolejowej 133 Kraków – Katowice i drogi krajowej 79. Położone jest ok. 25 kilometrów na zachód od centrum (18 km od granicy) Krakowa oraz łącząc się z południową częścią Krzeszowic.

Centrum wsi znajduje się w Kotlinie Tenczynka, przez której środek przepływa potok Olszówka (pot. Żabnik). Pozostała część wsi znajduje się na Grzbiecie Tenczyńskim. Otoczona Puszczą Dulowską - dodatkowo od południa i południowego wschodu z jej częścią: Lasem Zwierzynieckim, a od północy i północnego wschodu z Rowem Krzeszowickim.

Wokół znajdują się wzniesienia takie jak: Góra Buczyna, Ponetlica, Czerwieniec, Niedźwiedzia Góra, Skałki, Ułańskie Zdrowie na terenie Lasu Zwierzynieckiego w Puszczy Dulowskiej.

Na zachód od wsi rozciągają się wielkie ogródki działkowe Enklawa A i Enklawa B. Części wsi: Górka, Niedźwiedzia Góra, Piaski, Podlesie, Przystawie, Rzeczki, Skałki, Zielona.

W latach 1973−1976 miejscowość była siedzibą gminy Tenczynek. W latach 1975−1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa krakowskiego.

Historia

Początki

Wieś założona prawdopodobnie na początku XIV wieku przez Nawoja z Morawicy - wzmiankowana w roku 1319, od początku odgrywała rolę służebną wobec zamku Tęczyn (położonego ok. 4 km na zachód od wsi). Ówczesny wojewoda krakowski, herbu Topór, otrzymał od króla Jagiełły dobra tenczyńskie w zamian za pomoc w otrzymaniu korony polskiej.

W odróżnieniu od Tęczyna Wielkiego (zamku) wieś tę zwano Tęczynem Małym (Tęczyn parva), stąd wzięła się późniejsza nazwa, będąca zdrobnieniem nazwy Tęczyn, czyli obecny Tenczynek. Pod koniec XVI w. używano nazwy Szarża wzięta od rodowego zawołania Toporczyków. W XVII w. na potrzeby zamku, w Tenczynku na obszarze 10 morgów, powstało gospodarstwo folwarczne jako jedno z bardziej dochodowych w tamtych czasach, dostarczające wszystkiego co było niezbędne do życia zamku z wyśmienitym jadłem na czele. Było to centrum dóbr Tęczyńskich. Po wymarciu linii męskiej tego rodu, wieś w 1637 roku dostał się w ręce Opalińskich, w 1687 roku Sieniawskich, w roku 1731 Czartoryskich, a od 1816 roku - Potockich.

Od początku XVI w. coraz bardziej popularna była przestronna, piaszczysta droga z Krakowa w kierunku Śląska przez Tenczynek, a pod pobliskim zamkiem prosperowały trzy dworskie taberny.

Dawny browar i inne budynki

Już na początku XVII w. w Tenczynku istniał młyn, browar plebański, papiernia - zniszczona przez powódź w 1710 roku, ślusarnia, prochownia i warsztaty płatnerskie. Po najeździe Szwedów, kiedy po raz pierwszy spłonął Zamek Tenczyn (1655 rok), a w 1656 roku wieś, w latach 1655 – 1657 zbudowano w Tenczynku browar pański, gorzelnię, piekarnię, nowy młyn oraz nowy folwark wraz z modrzewiowym dworem zwanym później Dworem Sobieskiego, bowiem jak głosi historia król Jan III Sobieski zatrzymał się tutaj wracając spod Wiednia i kosztował tenczyńskich rarytasów. Fakt ten upamiętnia obecnie kamienna tablica na budynku ufundowana w 1933 roku przez mieszkańców ziemi chrzanowskiej w rocznicę 250-lecia pobytu w tym miejscu króla. Wieś z budynkami gospodarczo-produkcyjnymi spaliła się w roku 1720. W 1789 roku mieszkało tylko 467 osób w tym rodzina żydowska, ponieważ w 1710 roku mieszkańców zdziesiątkowało morowe powietrze. U schyłku XVIII w. w Tenczynku stała dwór, karczma, owy browar, dwa młyny i tartak. Zaczęto wówczas eksploatację węgla kamiennego.

Budynek browaru znajduje się na terenie byłych Zakładów Przetwórstwa Warzywno-Owocowego. W roku 1857 hr. Adam Potocki z pobliskich Krzeszowic wybudował na terenie folwarku obszerny browar i gorzelnię, które świetnie prosperowały aż do początku lat 30. XX w., a piwo z Tenczynka znane było w Europie. Po wojnie władze browar znacjonalizowały i przebranżowiły na Zakład Przetwórstwa Warzywno-Owocowego. Od 28 lutego 2011 roku zakład przetwórstwa owocowo-warzywnego zmienił właściciela z dotychczasowego – Gardenau, na Makarony Polskie. Efektem tej transakcji jest wyprowadzenie produkcji poza zakład w Tenczynku. Budynki stoją opustoszałe.

Dawny ośrodek górnictwa

Tenczynek to także dawny ośrodek górnictwa węglowego, wzmiankowany po raz pierwszy w roku 1659. Jego ranga wzrosła w latach dwudziestych XIX wieku, później powstawały kolejne kopalnie, zwane często żeńskimi imionami: Krystyna, Barbara, Katarzyna. Ostatnia z tenczyńskich kopalń - Krystyna Nowa - była eksploatowana do roku 1955.

Ponieważ w pobliżu Tenczynka przebiega wschodnia granica Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Łączna miąższość formacji węglonośnej sięga tu 900 m. Pokłady mają miąższości od 0,2 do 7,1m; są bardzo zmienne, zazwyczaj cienkie (ok. 1 m). Do najgrubszych pokładów należą: 118 (miąższość do 2,7 m), 209 (do kilku m.), 302 (do 2,6 m), Adam (do 1,8 m), Andrzej I (do 1,7 m), Andrzej II (do 1,9 m). Eksploatacja była prowadzona w obszarach najpłytszego występowania węgla pod cienkim nadkładem czwartorzędowym - głównie w Kotlinie Tenczynka.

Najwcześniejsza wzmianka o występowaniu węgla w okolicy Tenczynka pochodzi z roku 1627. Wówczas wspominał o niej Szymon Starowolski. W roku 1659 wspomniano o nim w dziele Cellariusa. Pierwsze kopalnie z regularnym i planowym wydobyciem węgla powstały pod koniec XVIII w. były to kopalnie Adam i Rieda. W roku 1821 powstały w Tenczynku dwie huty cynku. Węgiel tenczyński stał bardzo ceniony po uruchomieniu w 1847 roku linii kolejowej z Krakowa do Mysłowic przez Krzeszowice. W latach 1864-1869 powstały nowe kopalnie m.in. Katarzyna, Kmita, Barbara i Andrzej, a także mała kopalnia pod wzgórzem zamkowym w pobliskim Rudnie (szyb Bolesław i sztolnia Franciszek). W 1891 roku założono kopalnię Franciszek, a w roku 1895 największą - Krystynę, która jednak została zatopiona w 1929 roku.

Wiosną 1895 roku rozpoczęto drążenie sztolni odwadniająco-transportowej o długości 2150 m. Jej wylot znajdował się w Gwoźdźcu (Stara Sztolnia) w pobliżu bocznicy kolejowej, łączącej Krzeszowice z szybem wydobywczym i mostem kolejowym z 1911 roku. W czasie II wojny światowej i do 1955 roku istniała kopalnia Nowa Krystyna (Upadowa Krystyna, Krystyna II), obejmująca część dawnej Kmity (Tenczynek, Szczęść Boże, Bereza) i wschodnie pola wydobywcze Krystyny. Złoże było udostępnione dwoma upadowymi, a urobek wydobywano szybem na tzw. Okrągliku.

Ogółem w okolicy od XVIII w. do 1955 roku istniało aż 17 kopalń, które wydobywały od kilku tysięcy ton do 1,8 mln ton - najwięcej w kopalni Krystyna.

Pozostałości śladów po dawnej eksploatacji węgla zachowało się głównie w rejonie kopalni Krystyna I(budynki nadszybia szybu o głębokości 181 m oraz zdewastowane budynki mieszkalne jej pracowników) i Krystyna II (rozległe hałdy poeksploatacyjne z licznymi okruchami węgla, resztki betonowych fundamentów, nasypów i dróg dojazdowych), a na zachód od nich wiele płytkich szybików w rejonie wychodni pokładu Andrzej, będących najlepiej zachowanym miejscem do powierzchniowych obserwacji serii węglonośnej w tym rejonie. W rejonie kopalni Kmita zachowały się miejsca zasypanych szybów i szybików, hałd z łupkami ilastymi, piaskowcami, węglem oraz dróg dojazdowych, a przy szybie Robert fragmenty ceglanej podmurówki maszynowni i zabudowania ostatnich właścicieli kopalni (tzw. Hromkówka).

• Kmita (kopalnia) – nieczynna kopalnia węgla kamiennego w Tenczynku, eksploatowana od lat 60. XIX w., unieruchomiona w roku 1924. W latach 1939-1945 na wychodniach dawnej kopalni prowadzono kopalnię pod nazwą Tenczynek (nazywaną też Szczęść Boże i Bereza).
• Kopalnia Węgla Kamiennego Krystyna w Tenczynku – nieczynna kopalnia węgla kamiennego, zlokalizowana w Lesie Zwierzyniec
• Kopalnia Węgla Kamiennego Katarzyna w Tenczynku - nieczynna kopalnia węgla kamiennego.
• Kopalnia Węgla Kamiennego Tenczynek - nieczynna kopalnia węgla kamiennego.
• Kopalnia Węgla Kamiennego Ludwik - nieczynna kopalnia węgla kamiennego.
• Kopalnia Węgla Kamiennego Gluckauf - nieczynna kopalnia węgla kamiennego.
• Kopalnia Węgla Kamiennego Roman - nieczynna kopalnia węgla kamiennego.
• Kopalnia Węgla Kamiennego Danuta - nieczynna kopalnia węgla kamiennego.
• Kopalnia Węgla Kamiennego Adam - nieczynna kopalnia węgla kamiennego.
• Kopalnia Węgla Kamiennego Barbara - nieczynna kopalnia węgla kamiennego.
• Kopalnia Węgla Kamiennego Robert - nieczynna kopalnia węgla kamiennego.

Goście wsi

Wśród znamienitych gości warto wymienić poetę Teofila Lenartowicza, który spędził tu kilka letnich miesięcy roku 1875. W Rzeczkach, przysiółku Tenczynka, znajduje się willa Eliza (z końca XIX wieku) lekarza profesora UJ Stanisława Pareńskiego, w której gościli Stanisław Wyspiański i Tadeusz Boy-Żeleński. W roku 1969 na miejscowym cmentarzu został pochowany Bogumił Kobiela przy grobie swojej matki.

Zabytki

• Barokowy kościół św. Katarzyny, zbudowany w latach 1728-1742. Z późnorenesansową amboną oraz barokowym i regencyjnym wystrojem wnętrz kryje w podziemiach szczątki ostatniego z potomków Tęczyńskich – Jana (zm. 1637 roku). Na cmentarzu parafialnym pochowany został znany aktor Bogumił Kobiela. Koło kościoła znajduje się interesująca skałka karbońska, stanowiąca pomnik przyrody;
• Brama Zwierzyniecka – Brama wjazdowa do Zwierzyńca należącego do zamku Tenczyn;
• Wille i zagrody – relikty starej zabudowy miejscowości;
• Zabytki budownictwa przemysłowego z XIX-XX wieku, w tym: dawny browar, były zakład przetwórstwa owocowo warzywnego Tenczynek (założony w 1655 roku), oraz budynki uruchomionej w 1895 roku kopalni węgla Krystyna.

Turystyka

Zwiedzanie dawnych kamieniołomów ułatwia wytyczona przez Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych geologiczna ścieżka turystyczno-dydaktyczna szlakiem górnictwa węglowego w okolicy Tenczynka. Prezentuje ona kilka stanowisk geologicznych o podstawowym znaczeniu dla poznania budowy geologicznej obszaru krzeszowickiego, jednego z najciekawszych w Polsce pod względem geologii i morfologii. Przy zwiedzaniu stanowisk dokumentacyjnych w kamieniołomach należy pamiętać o zakazie zbierania skał i skamieniałości.

• kamieniołom Nowa Krystyna - stanowisko dokumentacyjne prezentuje piaskowce wapniste i wapienie piaszczyste z bogatą fauną małży, ramienionogów i amonitów.
• odsłonięcie Nad Czerwieńcu - stanowisko prezentuje skały wapienne, wapienno-piaszczyste z bogatą fauną małży, ślimaków, ramienionogów i amonitów.

• – przez Niedźwiedzią Górę, Bukową Górę, Zimny Dół do Czernichowa

• – z Krzeszowic przez Miękinię, Dolinę Kamienic, Wolę Filipowską, Puszczę Dulowską, Las Orley, rezerwat przyrody Dolina Potoku Rudno, Sankę, Dolinę Sanki i Niedźwiedzią Górę do Krzeszowic.
• (Jurajski Rowerowy Szlak Orlich Gniazd) – z Krzeszowic przez Tenczynek, Brzoskwinię, Las Zwierzyniecki, Las Zabierzowski, Szczyglice do Krakowa.
• – z Krzeszowic do stacji PKP w Woli Filipowskiej.
• Szlak Kraków-Morawy-Wiedeń - od Frywałdu przez Las Zwierzyniec do Rudna.
• Szlak Architektury Drewnianej (dzwonnica w Tenczynku)
• Szlak Osobliwości przyrody okolic Tenczynka
• Szlak Dawnego Górnictwa
  • Staw Wroński - staw powstał przez przegrodzenie groblą ziemną płytkiej doliny, którą spływają wody z lasu do potoku Olszówka.
  • Czarny Staw

Pomniki przyrody

• Skałka pod sosną – 4,5-metrowej wysokości skałka zbudowana ze zlepieńca złożonego z okruchów różnych skał (m.in.: łupki ilaste); usytuowana jest przy drodze do Zalasu w pobliżu ośrodka zdrowia. Na skałce rosła sosna (została ścięta w 2006 roku, pozostawiono tylko wysoki pień i korzenie, które wnikają w szczeliny skały). Pomnik utworzono 14 kwietnia 1970 roku. Ta zwietrzała skałka o barwie żółtawo-brunatnej, na powierzchni zwietrzałej - szarej. Ławice są skośnie warstwowane, ogólnie nachylone ku południowi, co może wskazywać na kierunek transportu rzecznego.
• dwie topole czarne – rosnące przy czerwonym szlaku turystycznym, obok drogi Krzeszowice – Tenczynek Rzeczki (ul. Zwierzyniecka) - przy skrzyżowaniu z ul. Daszyńskiego biegnącą od krzeszowickiej stacji kolejowej. Pomnik utworzono 1 sierpnia 1969 roku.
• Kamieniołom na Czerwieńcu – geologiczne stanowisko dokumentacyjne na terenie dawnego kamieniołomu piaskowca.

Struktury wyznaniowe

Kościół rzymskokatolicki

• Parafia Św. Katarzyny w Tenczynku, Kościół św. Katarzyny w Tenczynku
• Dom S. Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo;
• 3 Kawalerów Zakonu Piusa XII – ok. 0,1% mieszkańców;

Świadkowie Jehowy

• Zbór Tenczynek - Sala Królestwa, Rudno,
• ponad 30 Świadków Jehowy – ok. 1% mieszkańców;

Obiekty użyteczności publicznej

• ośrodek zdrowia
• apteka
• przedszkole samorządowe
• szkoła podstawowa
• gimnazjum
• hala sportowa
• biblioteka publiczna
• bank spółdzielczy (filia)
• poczta
• LKS Tęcza
• jednostka ochotniczej straży pożarnej
• Koło Gospodyń Wiejskich
• Centrum Handlowe
• leśniczówki
• cmentarz

Urodzeni w Tenczynku

• Max Judd, właśc. Maksymilian Judkiewicz – polsko-amerykański mistrz szachowy pochodzenia żydowskiego.
• Tadeusz Arkit - polityk i samorządowiec, poseł na Sejm VI i VII kadencji.

Zmarli w Tenczynku

• Włodzimierz Rachmistruk - kapitan austriackiej piechoty i generał brygady Wojska Polskiego.

Galeria

• 

  Podlesie ul. Chłopickiego (część południowa)

• 

  Rondo - widok na ul. Chłopickiego (część północna)

• 

  Skały i kamienie w części Podlesie

• 

  Skały i kamienie w części Podlesie

• 

  Podlesie - szczyt; w głębi Góra Buczyna

• 

  Kamienie w części wsi - Podlesie

• 

  Bocznica kolejowa do Zalasu (Podlesie)

• 

  Sieć lokalizacji kopalni tenczyńskich (Podlesie)

• 

  Jeden ze stawów w Podlesiu

• 

  Szlak Dawnego Górnictwa na ul. Chłopickiego

• 

  Centrum wsi

• 

  Potok Olszówka (centrum wsi)

• 

  Dom S. Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo (Centrum)

• 

  Potok Olszówka (Piaski)

• 

  Góra Buczyna - skalne wąwozy na szczycie (Piaski)

• 

  ul. Tenczyńska; część wsi Piaski

• 

  Były staw browaru (Piaski)

• 

  Dulówka w części Piaski, koło nieczynnego mostu kolejowego, byłej bocznicy kolejowej

• 

  Wylot piwnic dawnego browaru (Piaski)

• 

  Trasy rowerowe na Górze Buczyna (Piaski)

• 

  Zjazd rowerowy z szczytu Góry Buczyna (Piaski)

• 

  Las Zwierzyniecki, kopalnia diabazu, w oddali Zamek Tenczyn (Niedźwiedzia Góra)

• 

  Niedźwiedzia Góra, budynki mieszkalne byłej KW Krystyna - w oddali Góra Buczyna

• 

  Kopalnia diabazu Niedźwiedzia Góra

• 

  Ruiny budynków dawnej KWK Krystyna I (Niedźwiedzia Góra)

• 

  Zwałowisko północne kamieniołomu Niedźwiedzia Góra

• 

  Karta pocztowa z Tenczynka (1900) przedstawiająca bramę wjazdową do Zwierzyńca (Rzeczki)

• 

  Pomnik przyrody - dwie lipy (Rzeczki)

• 

  Staw Papki w części wsi Rzeczki

• 

  Widok z Ponetlicy, w tle Krzeszowice (Rzeczki)

• 

  Część wsi Rzeczki, ul. Zwierzyniecka

• 

  Krzeszówka - most na granicy Krzeszowic i Tenczynka (Rzeczki)

• 

  Bocznica kolejowa Krzeszowice-Zalas oraz okolice wylotu dawnej sztolni z byłej KW Kmita (Rzeczki)

• 

  ul.Sobieskiego w kierunku wschodnim - Rzeczek

• 

  Boisko Tęcza Tenczynek (Księża Wieś)

• 

  Część wsi Zielona

• 

  Były Dom Kolonijny (Zielona)

• 

  Dulówka na granicy Tenczynka i Krzeszowic (Zielona)

• 

  Widok ze szczytu Góry Buczyna w kierunku zachodnim na Zieloną

• 

  Część ogródków działkowych Enklawa

• 

  Góra Buczyna od str. zachodniej (Podgórki)

• 

  Skałki - szczyt (Podgórki)

• 

  Rondo - widok na ul. Sobieskiego (cz. zachodnią)

• 

  ul. Kasztanowa (str. prawa - wschodnia Ponetlica; str. lewa - zachodnia Góra Buczyna)

Zobacz też

• Ulica Tenczyńska w Krakowie