Poręba Wielka (powiat limanowski)

Poręba Wielka – wieś letniskowa w woj. małopolskim, w pow. limanowskim, w gminie Niedźwiedź, w Gorcach. W latach 1975-1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa nowosądeckiego. Miejscowość jest siedzibą Gorczańskiego Parku Narodowego.

W jej granicach administracyjnych znajdują się również dwa dawne przysiółki: Koninki i Poręba Górna, obecnie stanowiące integralną całość z główną wsią.

Położenie

Poręba Wielka położona jest w Gorcach, w dolinie potoku Porębianka i jego dopływu – potoku Koninka. Znana jest ze swoich walorów wypoczynkowych oraz uzdrowiskowych (gorące solanki jodobromowe). Stanowi punkt wypadowy w Gorce, m.in. na Turbacz, Obidowiec i Suhorę. Znajdują się tu również Obserwatorium astronomiczne na Suhorze, a także siedziba Gorczańskiego Parku Narodowego.

Historia

Pierwsza osada powstała prawdopodobnie u schyłku XIII wieku. Nazwa Poręba wywodzi się od wyrąbanego kawałka puszczy i wskazuje na to, że siedlisko to założyli tzw. wyrębnicy. Istnieje też duże prawdopodobieństwo, że osada powstała jako przystanek noclegowy na przebiegającym tędy szlaku handlowym z Krakowa na Spisz. Faktem jest, że tereny te były własnością zakonu cystersów ze Szczyrzyca, którzy mieli przywilej lokowania wsi na prawie niemieckim. Pierwsza pisemna wzmianka o Porębie Wielkiej pochodzi z 1380 roku, kiedy wyrokiem sądu królewskiego ziemie te zostały odebrane cystersom i ponownie włączone do dóbr królewskich Ludwika Węgierskiego.

Dokumenty z 1254 i 1365 roku wspominają o potoku "Mezwedza" (Niedźwiedzia), wskazując na lokalizację na tym terenie osady Niedźwiedź, należącej do tzw. Klucza Porębskiego, historycznej i zwyczajowej nazwy okolic, chociaż obecnie administracyjnie to Poręba podlega Niedźwiedziowi, jako gminie.

W XV wieku Poręba stanowiła główną wieś tzw. klucza porębskiego i pozostawała w rękach rodu Ratułdów. Około 1564 roku w wyniku małżeństwa Beaty Ratołdówny i Jana Pieniążka, wieś przeszła w zarządzanie rodu Pieniążków, którzy założyli na tym terenie folwark, na którym odrabiali pańszczyznę okoliczni chłopi.

W XVI wieku Poręba Wielka była centrum administracyjnym, w skład którego wchodziły następujące miejscowości: Niedźwiedź, Podobin, Witów, Zawada, Konina, Łostówka, Łętowne, Mszana Górna i Lubomierz. W 1607 roku dobra te przeszły na własność rodu Lubomirskich z Wiśnicza. Sebastian Lubomirski założył w Porębie hutę szkła, która usytuowana była na terenie dzisiejszych Koninek (obecnie miejsce to nosi nazwę Hucisko). W pobliżu huty znajdowała się tzw. potażarnia, w której wypalano popiół. Ponadto w Porębie dobrze prosperował folusz, gdzie wytwarzano sukno doskonałej jakości oraz browar. W 1710 roku Poręba przeszła w ręce Sanguszków, stanowiąc część posagu Marii Lubomirskiej, która poślubiła Pawła Karola Sanguszkę.

W latach 1751-1945 wieś stanowiła dzierżawę, a następnie własność rodu Wodzickich. Mimo że nigdy żaden z członków rodu nie mieszkał w Porębie Wielkiej na stałe, pozostał założony przez nich park wraz z fragmentaryczną dawną zabudową dworską..

W latach 1950-1953 w Porębie Wielkiej przeprowadzono odwierty geologiczne, które ujawniły obecność solanki jodobromowej o temp. 27 °C. W latach 70-tych XX wieku odwierty powtórzono, docierając do warstwy wód geotermalnych o temp. 42 °C. W przyszłości mają tam powstać baseny termalne. Departament Geologii i Koncesji Geologicznych Ministerstwa Środowiska wydał spółce Gorczańskie Wody Termalne koncesję na przeprowadzenie badań w jednym z odwiertów w Porębie Wielkiej. Koncesja zezwala na naukowe sprawdzenie walorów eksploatacyjnych wód termalnych w odwiercie Poręba Wielka IG -1.

Turystyka

Szlaki turystyczne

Przez Porębę Wielką prowadzą szlaki znakowane:

– do Rabki przez Olszówkę – z Koninek przez polanę Szałasisko, polanę Średnie na Turbacz – przez Niedźwiedź i Orkanówkę na Turbacz. – przez Jaworzynę Porębską, Tobołów, Suhorę, Obidowiec do schroniska na Starych Wierchach – z Koninek do domu Władysława Orkana – z Poręby Górnej do bacówki na Maciejowej i dalej przez Ponice, Świńską Górę do kościółka na Piątkowej

Ponadto na terenie parku przydworskiego i na zboczu sąsiedniej góry Chabówka wyznaczono ścieżkę edukacyjną o długości 3,5 km, która umożliwia zapoznanie się z walorami przyrodniczymi i historią Poręby Wielkiej.

Atrakcje turystyczne

• Park podworski Wodzickich w Porębie Wielkiej z XVI w. z wiekowymi drzewami: wiązami, jaworami, lipami, modrzewiami i in. (największe z nich – tzw. wiąz Władysława Łokietka ma 6 metrowy obwód pnia), pozostałości zabudowań dworskich: lamus oraz zachowane fragmentarycznie oficyna dworska i modrzewiowy dworek Wodzickich.
• Od parku w kierunku Niedźwiedzia wiedzie 150-letnia aleja jaworowa.
• Nad wsią w przysiółku Zagronie znajduje się Muzeum Biograficzne Władysława Orkana tzw. "Orkanówka".
• Na stokach Tobołowa w Koninkach działa zimą stacja narciarska.
• Na osiedlach Poręby Górnej i Koninek znajdują się stare, pięknie zdobione budynki w stylu zagórzańskim.
• Na osiedlach Filipy, Kozyry i Pode Dworem oraz na Jaworzynie Kamienickiej znajdują się stare kapliczki przydrożne (dwie przy parku Wodzickich prawdopodobnie jeszcze z czasów Lubomirskich).
• Obserwatorium astronomiczne na Suhorze – najwyżej położone obserwatorium w Polsce.
• Na okolicznych polanach reglowych znajdują się drewniane szałasy pasterskie.
• Kościół Matki Bożej Fatimskiej, będący kościołem parafialnym parafii w Porębie Wielkiej.