Gmina Chełmiec

Gmina Chełmiec (1934-54 gmina Chełmiec Polski) – gmina wiejska położona w północnej części powiatu nowosądeckiego w województwie małopolskim. Zajmuje obszar o powierzchni 11 201 ha (ok. 7,2% pow. powiatu) i liczy 25 432 mieszkańców (ok. 12,4% ogółu mieszkańców powiatu), co daje wskaźnik gęstości zaludnienia 214,8 osób/km². Gmina Chełmiec jest najludniejszą gminą wiejską w Polsce. Siedzibą urzędu gminy jest Chełmiec.

Obszar gminy otacza pierścieniem sąsiadujące od południa miasto Nowy Sącz. Ponadto od południowego zachodu graniczy z gminą Podegrodzie, od zachodu z gminą Limanowa (powiat limanowski), od północy z gminami: Łososina Dolna i Gródek nad Dunajcem, od północnego wschodu z gminą Korzenna, od wschodu na niewielkim odcinku z gminą Grybów, od południowego wschodu z gminą Kamionka Wielka. Teren gminy podzielony jest naturalnie korytem rzeki Dunajec na część wschodnią i zachodnią. W ostatnich latach pojawiły się tendencje podziału gminy wzdłuż biegu rzeki i utworzenia oddzielnej jednostki administracyjnej po prawej stronie Dunajca.

Historia

W XIII wieku pojawiają się w źródłach pisanych wzmianki historyczne o takich miejscowościach jak Świniarsko, Niskowa, Biczyce, Chełmiec, Klęczany i Rdziostów. Wszystkie te miejscowości związane były z osobą świętej Kingi, która uwłaszczyła nimi założony przez siebie starosądecki klasztor klarysek. Równie stare są Wielogłowy i Wielopole, skąd wywodzą się rody szlacheckie Wielogłowskich i Wielopolskich. W kolejnych wiekach pojawiły się dzięki osadnictwu mieszczan sądeckich Piątkowa, Paszyn, Kunów, Kurów, Januszowa i Librantowa. W XVI i XVII wieku na terenach gminy zamieszkiwali arianie.

W czasie II wojny światowej gmina Chełmiec Polski zasłynęła z walk partyzanckich, szczególnie Batalionów Chłopskich stacjonujących w okolicach Świniarska. Wieś ta za wojenne zasługi została odznaczona Krzyżem Grunwaldu III klasy.

W latach 1975-1998 gmina położona była w województwie nowosądeckim.

Miejscowości

W skład gminy wchodzi 26 miejscowości: Biczyce Dolne, Biczyce Górne, Chełmiec, Chomranice, Dąbrowa, Januszowa, Klęczany, Klimkówka, Krasne Potockie, Kunów, Kurów, Librantowa, Mała Wieś, Marcinkowice, Naściszowa, Niskowa, Paszyn, Piątkowa, Rdziostów, Świniarsko, Trzetrzewina, Ubiad, Wielogłowy, Wielopole, Wola Kurowska, Wola Marcinkowska.

Administracyjnie gmina podzielona jest na 27 sołectw. Oprócz pokrywających się z miejscowościami funkcjonuje sołectwo Boguszowa (część Piątkowej).

Do największych powierzchniowo miejscowości należą Paszyn i Trzetrzewina, które zajmują odpowiednio 10,2% oraz 8,3% ogólnej powierzchni gminy, a następnie Marcinkowice 6,1%, Chełmiec 5,0%. Najwięcej osób z ogólnej liczby ludności zamieszkuje w Chełmcu 11%, w Paszynie 8,6% i w Marcinkowicach 8,5%.

Geografia

Na terenie gminy zbiegają się trzy makroregiony: Beskidy Zachodnie, Beskidy Środkowe i Pogórze Środkowobeskidzkie. Największą część gminy obejmują Beskidy Zachodnie reprezentowane tutaj przez dwa mezoregiony: Beskid Wyspowy i Kotlinę Sądecką.

Beskid Wyspowy stanowi zachodnią część gminy. Górzysty teren opada tam stopniowo ku wschodowi po obu stronach doliny Smolnika. Lokalną kulminacją terenu jest w tej części fragment pasma Chełmu (731 m n.p.m.) na północ od wsi Chomranice – najwyżej na terenie gminy Chełmiec położony fragment Beskidów. Na pozostałym obszarze teren opada najczęściej od 500-550 m n.p.m. na zachodzie do 300-350 m n.p.m. w rejonie doliny Dunajca. W obrębie Beskidu Wyspowego położone są Chomranice, Wola Marcinkowska, Krasne Potockie, Trzetrzewina, Biczyce Górne, Biczyce Dolne i Niskowa.

Ku wschodowi Beskid Wyspowy przechodzi w Kotlinę Sądecką. Kotlina o płaskim dnie rzędnych terenu przeważnie od 300 do ponad 400 m n.p.m. stworzyła dogodne warunki do rozwoju osadnictwa i komunikacji. Na terenie gminy kotlina obejmuje wieś Chełmiec, Marcinkowice, Rdziostów i Świniarsko.

Niewielki północny skraj gminy obejmuje Pogórze Rożnowskie, będące częścią Pogórza Środkowobeskidzkiego. Dominuje tutaj Dąbrowska Góra (583 m n.p.m.) położona centralnie pomiędzy Dąbrową, Wolą Kurowską a Ubiadem. Na skraju pogórza położona jest także wieś Kurów.

Wschodnia cześć gminy Chełmiec położona jest w obrębie Beskidu Niskiego. Wysokości wzgórza Beskidu Niskiego na terenie gminy wzrastają stopniowo od 400-500 m n.p.m. w sąsiedztwie Kotliny Sądeckiej do ponad 600 a nawet 700 m n.p.m. w części wschodniej, gdzie na granicy z gminą Korzenna wznosi się na 713 m n.p.m. Jodłowa Góra. W Beskidzie Niskim położone są takie wsie gminy jak Wielogłowy, Wielopole, Klimkówka, Naściszowa, Librantowa, Januszowa, Piątkowa i Paszyn.

Gospodarka

W gminie Chełmiec funkcjonuje 1099 podmiotów gospodarczych (stan na dzień 31,12,2002 r.), w tym 29 w sektorze publiczny, a 1070 w sektorze prywatnym. Z tego 77 spółek (23 handlowe, 54 cywilne), 3 spółdzielnie, oraz 946 osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą.

Podział podmiotów gospodarczych według rodzaju prowadzonej działalności przedstawia się następująco:

• handel i naprawy – 345,
• obsługa nieruchomości i firm; nauka – 110,
• przetwórstwo przemysłowe – 121,
• budownictwo – 148,
• transport, gospodarka magazynowa i łączność – 129,
• hotele i restauracje – 20,
• rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo – 59.

Zabytki

• Dwór Morawskich pochodzący z XVII/XVIII wieku, przebudowany w końcu XIX wieku, w którym mieści się Muzeum Historyczne, Kaplica dworska z 1926 roku, Cmentarz legionistów z 1918 roku w Marcinkowicach.
• drewniany kościół pw. Najświętszej Marii Panny w Chomarnicach, zbudowany w 1692 roku, (Szlak architektury drewnianej).
• dwór w stylu polskim z XVI wieku w Wielogłowach, (Szlak architektury drewnianej).
• kościół murowany pw. Wniebowzięcia NMP w Wielogłowach, zbudowany w 1318 roku.
• XIX-wieczny dwór murowany rodziny Wittingów w Chełmcu.
• muzeum twórców ludowych im. ks. Edwarda Nitki w Paszynie.

Kultura

Gmina przez dwa ubiegłe lata prezentowała swoje osiągnięcia kulturalne i gospodarcze w Sądeckim Parku Etnograficznym. Odbywa się wówczas specjalny kiermasz prezentujący rękodzieło ludowe lokalnych twórców z Piątkowej, Biczyc, Świnarska, Marcinkowic. Impreza ta promowana była pod hasłem "czym chata bogata".

Rozrywkę gminy reprezentują m.in. "Piątkowioki", regionalny zespół znany w powiecie, ale także w kraju i za granicą. Na uwagę zasługują także kołacze i chleby razowe wypiekane przez gospodynie z Kunowa.

Cykliczne imprezy kulturalne:

• Przegląd Zespołów Kolędniczych "Przebierańcy w Klęczanach" (styczeń, Klęczany),
• Przegląd Kolęd i Pastorałek (styczeń, Paszyn) – uczestnikami jest młodzież szkolna, świetlic wiejskich oraz parafialnych,
• Przegląd Palm Wielkanocnych (kwiecień) – w przeglądzie biorą udział chełmieckie parafie,
• Konkurs plastyczny "ŚmiecioSztuka" (maj) – konkurs adresowany do dzieci i młodzieży z chełmieckich przedszkoli, szkół podstawowych, gimnazjów oraz placówek działających w strukturach GOK,
• Konkurs Fotograficzny "Wakacje w obiektywie" (czerwiec),
• "Imieniny Gminy Chełmiec" Gminne Dożynki – zabawa z prezentacją zespołów, koncertem, tańcami,
• Mikołajki dla dzieci niepełnosprawnych (grudzień).