Piwniczna-Zdrój

Piwniczna-Zdrój (do 6 lutego 1998 Piwniczna) – miasto w województwie małopolskim, w powiecie nowosądeckim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Piwniczna-Zdrój. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa nowosądeckiego. W skład gminy wchodzi 6 sołectw: Kokuszka, Głębokie, Młodów, Wierchomla, Łomnica-Zdrój, Zubrzyk oraz siedem miejscowości. Według danych z 30 czerwca 2010 miasto liczyło 5825 mieszkańców.

Położenie geograficzne i podział administracyjny

Piwniczna leży nad rzeką Poprad, jej obszar rozpościera się od wysokości 357 m n.p.m. (dolina Popradu w rejonie przysiółka Witkowskie) do 1140 m n.p.m. (podszczytowe partie Wielkiego Rogacza) 1182 m n.p.m. Ważniejsze szczyty w obrębie miasta: Eliaszówka 1024 m n.p.m., Niemcowa 963 m n.p.m., Granica 715 m n.p.m., Kicarz 703 m n.p.m.). Przez miasto biegnie linia kolejowa, ze stacją Piwniczna oraz droga krajowa 87 łącząca Nowy Sącz z miejscowym, byłym przejściem granicznym.

Historia oraz pochodzenie nazwy miasta

Królewskie Wolne Miasto Piwniczna zostało założone w Dolinie Popradu na tzw. surowym korzeniu na mocy dekretu króla Kazimierza III Wielkiego w roku 1348, w ramach polityki obronności kraju zakładającej lokowanie osad wzdłuż ówczesnych granic Rzeczypospolitej. Piwniczna, z racji swego położenia miała także wspomagać dochody królewskiego skarbca. Zasadźcą miasta na prawie magdeburskim był Hanko, mieszczanin pochodzący z Nowego Sącza. Pierwotna nazwa osady Piwniczna Szyja, która według dokumentu lokacyjnego istniała jeszcze przed powstaniem miasta, odnosiła się do „wąskiego przesmyku, gardziela”, czyli charakterystycznego zwężenia rzeki Poprad w okolicach dzisiejszego Międzybrodzia. Nazwa ta funkcjonowała do końca XVIII w. Sama nazwa Piwniczna pochodzi od „zaciemnionego przez cień gęstego boru wjazdu do miasta od strony północnej”. Istnieje również alternatywne wytłumaczenie nazwy Piwniczna, lecz jest ono jedynie tylko ludowym przekazem utartym w tutejszej tradycji. Otóż różne dawne wzmianki wspominały o tym, że w Piwnicznej i okolicy były miejsca, gdzie istniały jakieś podziemne przejścia, tunele, szyby, lochy itp, obiekty z okresu gdzieś wczesnego średniowiecza, które prawdopodobnie można byłoby wiązać z dawnymi legendami o miejscowym prymitywnym kopalnictwie i może obiektami o charakterze częściowo obronnym ludności, ze względu na trudne, i mało dostępne pogranicze. Pod starą szkołą (obecnie małe planty) widać otwór jamy, o której lud prawi, że pod miasteczkiem całym ciągnie się aż do Kamiennego Gronia.

Położenie przy ruchliwym trakcie handlowym na Węgry, liczne przywileje królewskie, spowodowały szybki i dynamiczny rozwój miasta. Już w XVIII wieku Piwniczna posiadała sieć wodociągową. Na przełomie XVIII/XIX wieku wybudowano m.in. szkołę, karczmę, pięć młynów, cysternę na wodę, papiernię i szpital. W latach 1874–1876 wybudowano kolej Nowy Sącz – Muszyna. Przystanek kolejowy w Piwnicznej wybudowano jednak dopiero w 1908 r., gdy miasto przekazało kolei subwencję na ten cel. Pożar miasta w 1876 r. spowodował spalenie drewnianego kościoła i czterdziestu domów. W latach następnych odkryto źródła wód mineralnych, a w 1884 r. pojawili się pierwsi kuracjusze. Piwniczna stała się też wkrótce znanym ośrodkiem letniskowo-wypoczynkowym.

Wody mineralne

Najcenniejszym bogactwem miasta są naturalne lecznicze wody mineralne, znane od dawna jako „kwaśne wody”. Są to wody wodorowęglanowo-magnezowo-wapniowo-żelaziste. Charakteryzują się wysoką zawartością jonów magnezowych i wapniowych, wykazując działanie neutralizujące sok żołądkowy, a powstający w wyniku reakcji chlorek wapniowy działa przeciwzapalnie. Alkalizacja treści pokarmowej i pobudzanie czynności wydalniczej żołądka przez dwutlenek węgla przyspieszają jego opróżnianie. Działa to korzystnie w leczeniu choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy, nieżycie żołądka i stanach zapalnych jelit. Wspomagają też leczenie cukrzycy i stanów zapalnych trzustki. W miejscowych ośrodkach leczniczo – wypoczynkowych stosuje się wannowe kąpiele mineralne, zabiegi borowinowe, natryski wodolecznicze, masaże, gimnastykę leczniczą, inhalację oraz kurację pitną wody o doskonałym smaku. Aktualnie na terenie uzdrowiska eksploatowanych jest kilka głębinowych otworów. Woda rozlewana jest w dwóch rozlewniach w Piwnicznej i Zubrzyku. Po kuracji w Piwnicznej Zdroju ludzie wracają zdrowsi i dłużej czują się dobrze. Wszystkim tu przebywającym zaleca się dużo ruchu, spacerów i wycieczek dostosowanych do wieku i ogólnego stanu zdrowia.

Narciarstwo

Zimą panują tu wspaniałe warunki śniegowe umożliwiające uprawianie sportów zimowych w popularnych ośrodkach narciarskich w Suchej Dolinie, Wierchomli Małej i Kokuszce. Trasy zjazdowe o różnej skali trudności sprawiają, że mogą z nich korzystać tak nowicjusze jak i wytrawni narciarze. W stacjach narciarskich działa kilkanaście wyciągów orczykowych i talerzykowych jak również wyciągi krzesełkowe. Działają też serwisy narciarskie, wypożyczalnie sprzętu oraz szkółki narciarskie. W Wierchomli i Kokuszce stosuje się sztuczne naśnieżanie i oświetlenie.

Zabytki

Od czasów lokacji miasta zachował się prawie niezmieniony układ urbanistyczny z czworobocznym rynkiem i wychodzącymi z jego narożników ulicami. W zachodniej pierzei rynku znajduje się ratusz, którego zalążek powstał już w XIX wieku i pełnił funkcję wartowni. Nieopodal, pod numerem Rynek 23, uwagę zwraca wzniesiony w latach 2004-2008 nowoczesny budynek Pensjonatu pod Kasztanami, zaprojektowany przez architektów Rafała Barycza i Pawła Saramowicza. Na wschodniej pierzei znajduje się nowy budynek Gminnego Ośrodka Kultury, z Izbą Regionalną. W pozostałych pierzejach rynku XIX-wieczne domy mieszczańskie.

Na środku rynku znajduje się zabytkowa cysterna z 1913 – studnia, która zaopatrywała mieszczan w wodę do użytku codziennego, a później była zbiornikiem przeciwpożarowym.

Naprzeciw widać kościół parafialny pw. Narodzenia NMP, wybudowany w latach 1881-1986, z kamienia i cegły, na miejscu starszych świątyń. Jest to kościół bazylikowy z wieżą i dzwonem z 1523 roku. W prezbiterium zwraca uwagę obraz pędzla Bolesława Barbackiego – Św. Józef z Dzieciątkiem.

Wierchomla – długa połemkowska wieś z cerkwią z 1821 r.

Do zabytków rejestrowanych w mieście należy także szachulcowy pensjonat „Orlęta” z 1897 przy ul. Gąsiorowskiego 2.

Jednymi z najważniejszych zabytków są dokumenty pergaminowe, z których najważniejszy – akt lokacji z 1 lipca 1348 r., odnaleziony w 2008 roku, 660 lat po założeniu Piwnicznej Szyi (wcześniej był uznawany za spalony w pożarze miasta), nie znajduje się jednak w archiwum miejskim.

Kultura i turystyka

Główne atrakcje turystyczne, oprócz narciarstwa, Piwnicznej:

• spływ łodziami doliną Popradu,
• ponad 280 km tras i oznakowanych szlaków turystycznych dla pieszych, rowerzystów i jazdy konnej oraz ścieżki zdrowia (Park Zdrojowy „Kicarz”),
• pijalnia wód mineralnych oraz tzw. kopuła, gdzie można zaczerpnąć świeżej wody mineralnej prosto z ujęcia, oraz kilka źródeł na terenie gminy m.in. w Głębokim, Łomnicy, Wierchomli,
• Muzeum Regionalne (patrz niżej),
• skatepark,
• inne: wypożyczalnia quadów, wędkowanie na Popradzie, paintball, jazda konna, korty tenisowe.

Na terenie Piwnicznej funkcjonuje kilkadziesiąt różnych obiektów wczasowych, leczniczo – wypoczynkowych z miejscami noclegowymi, sanatorium, hotel, schroniska górskie oraz kwatery prywatne – łącznie ponad 3000 miejsc noclegowych.

Znakowane szlaki turystyczne

• Piwniczna – Przełęcz Gromadzka – Dolina Biała Woda – Jaworki
• Piwniczna – Eliaszówka – Przełęcz Gromadzka
• Piwniczna – Przełęcz Bukowina – Hala Pisana – Frycowa
• Piwniczna – Bucznik – Łomnica-Zdrój – Schronisko PTTK na Hali Łabowskiej – Łabowiec – Łabowa

Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury organizuje bądź współorganizuje coroczne stałe imprezy:

• Wrzosowisko,
• Dni Piwnicznej,
• Międzynarodowy Festiwal „Dzieci Gór”,
• Jesień Popradzka,
• Dni Lipan,
• Zima w Piwnicznej,
• Druzbacka – impreza wojewódzka,
• Przegląd grup kolędniczych.

Od 1965 roku w Piwnicznej funkcjonuje regionalny zespół folklorystyczny „Dolina Popradu”, który prezentuje kulturę oraz folklor górali nadpopradzkich, tzw. czarnych górali. Zespół od początku istnienia dał ponad 1000 występów, zdobył czołowe miejsca na międzynarodowych konkursach, m.in. w Finlandii w 2007 roku.

W Kosarzyskach urodziła się Danuta Szaflarska.

Muzeum regionalne

Muzeum mieści się w Miejsko-Gminnym Ośrodku Kultury w Piwnicznej Zdroju i powstało z inicjatywy Towarzystwa Miłośników Piwnicznej. Bogactwem muzeum jest zasobny dział etnograficzny ze zbiorami sprzętu domowego i gospodarskiego, narzędzi rzemieślniczych, strojów i zabytkami dawnego rękodzieła. Zbiory historyczne to fotokopie i reprodukcje dokumentów lokacyjnych i przywilejów miasta Piwniczna oraz zdjęcia i pamiątki po bohaterach lokalnego życia. Unikatowa jest największa w Europie kolekcja dawnego sprzętu narciarskiego (gromadzona przez Zygmunta Bielczyka) – nart biegowych i zjazdowych, ukazująca rozwój techniczny tego rodzaju sportowego wyposażenia.

Gospodarka

W przemyśle dominuje wydobycie wody mineralnej; największym przedsiębiorstwem w mieście jest Zakład Butelkowania Naturalnej Wody Mineralnej „Piwniczanka”. Ponadto drobny przemysł drzewny i skórzany.

Bankomaty

Na terenie gminy znajdują się bankomaty: - przy ul. Rzeszutka 2, - w Ski Hotelu na Wierchomli - oraz przy "Biedronce" na ul. Węgierskiej

Kontrowersje w sprawie nazwy

Nazwa miejscowości Piwniczna-Zdrój pisana z łącznikiem (dywizem) jest formą zatwierdzoną urzędowo. Forma nazwy pisana bez łącznika, tzn. Piwniczna Zdrój, jest natomiast formą potoczną.

Więcej na ten temat w artykule: Nazwy miejscowości z członem Zdrój.