Frydman

Frydman (słow. Fridman, węg. Frigyesvágása ), wieś w Polsce położona w województwie małopolskim, w powiecie nowotarskim, w gminie Łapsze Niżne. Położona jest w regionie geograficznym Kotlina Nowotarska i historyczno-etnograficznym Spisz, w miejscu gdzie rzeka Białka wpada do Zbiornika Czorsztyńskiego.

Jedna z najbardziej atrakcyjnych wsi Podtatrza w Polsce, pochodzi z przełomu XIII i XIV wieku. Na rynku znajduje się wczesnogotycki kościół św. Stanisława, z wyjątkową wieżą zwieńczoną późnorenesansową attyką oraz ośmiokątną kaplicą. Inny zabytek to kasztel (obronny dwór) z 1585 roku, zbudowany przez węgierskich władców tych okolic, Horwathów. We wsi działa zespół regionalny i orkiestra dęta.

W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa nowosądeckiego.

Historia

Frydman otrzymał status miasteczka od XVII w. – posiadał własną pieczęć miejską, choć faktycznie była wsią targowo-rzemieślniczą. Osada miała kształt prostokąta z placem pośrodku.

Atrakcje turystyczne

Frydman położony jest w Kotlinie Nowotarskiej, pomiędzy Pieninami Spiskimi a Gorcami. Przy brzegu Jeziora Czorsztyńskiego – zbiornika retencyjnego, znajduje się przystań, gdzie można wypożyczyć łódki, rowerki wodne itp. W pobliżu miejsca gdzie Białka wpada do Jeziora Czorsztyńskiego (zwanego także Morzem Pienińskim) jest pole kempingowe, gdzie co roku przybywa wielu turystów. W okolicy Frydmana znajdują się trzy rezerwaty przyrody: Zielone Skałki, Niebieska Dolina oraz Przełom Białki pod Krempachami.

Zabytki

• kościół pw. św. Stanisława Biskupa

najstarszy zabytek architektury sakralnej na Podtatrzu, w swoim głównym zrębie o charakterze gotyckim. W ołtarzu głównym znajduje się obraz przedstawiający zabójstwo św. Stanisława, zaś wystrój kościoła jest barokowy. Kościół otoczony jest murem z dwiema bramami wejściowymi i przechodnia dzwonnicą z największym dzwonem zwanym Bratnim. Warto zwrócić uwagę na kościelną wieżę z unikatową polską attyką z końca XVIII w. Legendy podają, że służył w nim do mszy Jan III Sobieski wracający przez Zamagurze spod Wiednia.

• zabytkowe piwnice, w których do XIX w. właściciele Frydmana z rodu Horwathów przechowywali wino sprowadzane z Węgier. Na każdym z dwóch pięter są po trzy 100-metrowe korytarze, o siedmiometrowej szerokości. Do piwnic można wejść przez jeden z dwóch ośmiobocznych pawilonów nakrytych gontowymi kopułami zwanymi burghauzami. Mieszkańcy Frydmana nazywają je kaplicami. Przed zwiedzaniem podziemnych tuneli należy poprosić o zgodę jednego z trzech właścicieli mieszkających w pobliżu.
• kasztel, a właściwie dwór obronny, zbudowany w latach 1585-1590, wiejska rezydencja o charakterze obronnym. Do obejrzenia tylko z zewnątrz.

Inne obiekty

• Pensjonat Tajemniczy Ogród *** (www.topensjonat.eu)
• hotel "Aleksandrus"
• motel Trzy Korony
• Pole Namiotowe Łęg u ujścia Białki, otaczane przez powstający kompleks sportowo-rekreacyjny (www.frydman.pl)
• ośrodek zdrowia
• biblioteka
• szkoła podstawowa
• gimnazjum

Szkolnictwo

We wsi istnieje zespół szkół: szkoła podstawowa im. Bronisława Czecha i gimnazjum.

Pierwszy budynek szkolny pochodzi z 1882. Według podań szkoła istniała wcześniej, lecz mieściła się w budynku Spółki Urbarskiej, gdzie obecnie znajduje się magazyn GS-u.

Do 1918 r. nauka w szkole odbywała się w języku węgierskim. Dochodziło przy tym do komicznych z dzisiejszego punktu widzenia sytuacji, gdyż uczące wtedy nauczycielki znały tylko język węgierski i nie rozumiały posługujących się gwarą uczniów. Również uczniowie nie rozumieli, co mówią do nich nauczyciele. Język polski lub słowacki mieszkańcy Frydmana poznawali z książeczek do nabożeństw i najczęściej była to znajomość bierna – potrafili czytać, nie umieli pisać.

W latach 1918–1920 teren Frydmana był pod tymczasową administracją Ligi Narodów i nauka w szkole odbywała się w języku słowackim.

W 1920 r. po wejściu tej części Spisza w granice państwa polskiego rozpoczyna swój byt szkoła polska. Kierownikiem szkoły została Elżbieta Kaniowa, a do Rady Szkolnej wchodzą tacy mieszkańcy Frydmana jak ks. Andraszewski, Jan Balara, Michał Brynczka, Michał Iglar i Jan Myśliwiec. W 1928 r. kierownikiem szkoły zostaje Michał Balara. W 1932 r. jego funkcję przejmuje Anna Balińska, a w 1935 nowym kierownikiem zostaje Jan Basta. Ostatnim dyrektorem przed II wojną światową od 1938 r. był Władysław Nowak. W tym okresie nauka odbywała się w budynku szkolnym obok kościoła, gdzie przed kilkoma laty było przedszkole. W szkole uczono na dwie zmiany.

Po wybuchu II wojny światowej teren Frydmana wraz z tą częścią Spisza wszedł w skład państwa słowackiego. W październiku 1939 r. pojawili się nauczyciele słowaccy i rozpoczęła się nauka w języku słowackim. Tak było przez cały okres okupacji aż do wiosny 1945 r.

We wrześniu 1945 r. do szkoły przyszli pierwsi nauczyciele polscy. Kierownikiem szkoły został Mieczysław Czubernat. Do 1945 istniały formalnie dwie szkoły: jedna – z polskim językiem nauczania, druga – ze słowackim. Funkcje dyrektora szkoły słowackiej sprawował w tym czasie Andrzej Pitek, natomiast polską szkołą kierowała Helena Godzińska. Ponieważ liczba uczniów w szkole słowackiej stopniowo się zmniejszała (uczniowie przechodzili do szkoły polskiej), w 1945 szkoła ta została rozwiązana, a nowym dyrektorem jednej polskiej szkoły został Andrzej Pitek.

W latach 60. w szkole we Frydmanie zaczął się intensywnie rozwijać sport, zwłaszcza piłka ręczna dziewcząt oraz łyżwiarstwo, również w kategorii dziewcząt. Do większych sukcesów sportowych w tych latach należą:

• 1966 – I miejsce w Powiatowych Zawodach Pożarniczych Drużyn Młodzieżowych
• 1967 – I miejsce dziewcząt w piłce ręcznej w powiecie oraz I miejsce w powiecie w "Błękitnej Sztafecie". Podobny tytuł dziewczęta uzyskały również w 1968.
• 1969 – największy sukces – mistrzostwo Polski w "Błękitnej Sztafecie"
• 1974 – kolejne mistrzostwo Polski w tej samej konkurencji
• 1974 – III miejsce drużyny męskiej w wojewódzkich zawodach w "Złotym Krążku"

Folklor

Okolica podhalańska posiada wyraźnie wyodrębnioną autentyczną i żywą kulturę lokalną, na którą składa się folklor góralski; m.in. gwara podhalańska, będąca dobrze rozpoznawalna w Polsce. Charakterystyka folkloru widoczna jest dodatkowo w kuchni, rękodziele ludowym, a także muzyce, tańcu i oryginalnym stroju podhalański.