Oświęcim

Oświęcim (niem. Auschwitz, jid. Oshpitizin, rom. Auszwica) – miasto i gmina w województwie małopolskim, w powiecie oświęcimskim (jego siedziba). W mieście znajduje się również siedziba władz gminy wiejskiej Oświęcim. Przez miasto przepływa rzeka Soła. Miasto znajduje się przy ujściu Soły do Wisły. Według danych z 30 czerwca 2009 miasto miało 40 292 mieszkańców, co plasowało go na czwartym miejscu wśród miast województwa małopolskiego.

W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa bielskiego.

Oświęcim leży w centrum Kotliny Oświęcimskiej, pomiędzy Pogórzem Karpackim a Wyżyną Śląską. Z okolicznymi regionami – Małopolską, Górnym Śląskiem, Żywiecczyzną i Śląskiem Cieszyńskim – łączą dogodne połączenia kolejowe, drogowe i wodne.

Toponimia

Oświęcim jest polską nazwą miejscowości o 800-letniej historii. Pisownia wyrazu potwierdza jego słowiański charakter. Etymolodzy zaliczają go do nazw dzierżawczych (Oświęcim – gród Oświęcima). W zachowanych materiałach nazwa „Oświęcim” występuje w różnych językach – polskim, czeskim, niemieckim lub łacińskim, np.:(Ospenchin (1217 r.), Osvencin (1280 r.), Hospencin (1283 r.), Osswetem (1290 r.), Uspencin (1297 r.), Oswentim (1302 r.), Wswencim (1304 r.), Auswintzen (1312 r.), Oswiecim (1314 r.), Oswencin (1327 r.), Auswieczin (1372 r.), Awswiczin (1372 r.), Uswiczin (1400 r.). Spotykamy się także z innymi przekazami: Ossvancin, Osvencim, Osvenczyn, Osvacim, Osswanczyn, Ossvijancin, Osswancin, Oswęcim, względnie Ossvencim. W łacinie nazwa zapisywana była jako Osswencimen lub Osviecimensis. Jako że Oświęcim był ważnym ośrodkiem handlowym, niemieccy kupcy oraz osadnicy nadawali mu swoją, niemieckojęzyczną nazwę – Auswintz, co znalazło odzwierciedlanie w XIV-wiecznych dokumentach książąt opolskich i cieszyńskich. Niemiecka nazwa miasta Auschwitz zaczęła się pojawiać już w XV wieku na różnych mapach geograficznych niemieckojęzycznych, w słownikach i opracowaniach historycznych. W okresie zaboru austriackiego, tj. w latach 1772-1918 widniała w dwujęzycznych dokumentach, Oświęcim z polskiej wersji był w niemieckim tłumaczeniu miastem Auschwitz. Po włączeniu do Rzeszy Niemieckiej okupant zmienił nazwę z polskiej ponownie na niemiecką. Dlatego w nazwie Konzentrationslager pojawiła się niemiecka nazwa Oświęcimia. Zaraz po zajęciu Oświęcimia przez Armię Czerwoną (27 stycznia 1945) miastu przywrócono jego polską nazwę.

Położenie

Według danych z roku 2002 Oświęcim ma obszar 30,3 km², w tym:

• użytki rolne: 34%
• użytki leśne: 1%

Miasto stanowi 7,46% powierzchni powiatu.

Sąsiednie gminy: Chełmek, Libiąż, Oświęcim.

Symbole miasta

• Herb miasta Oświęcim – historyczny herb miasta Oświęcimia stanowi: „W polu błękitnym pośrodku tarczy kamienna biała wieża o poszerzonej podstawie, o pięciu blankach, z wysokim trapezowym dachem z czerwonych dachówek. Na szczycie dachu dwie złote gałki rozmieszczone po obu jego stronach na jednym poziomie. W wieży – jeden pod drugim – dwa czarne prostokątne, w górze zaokrąglone, okienne otwory. Obok wieży, po obu jej stronach, złote pół orły na błękitnym tle symbolizujące przynależność do dawnego Księstwa Opolskiego i Śląska, odwrócone od siebie głowami. Tarcza herbowa bez bordiury.”

• Flaga miasta Oświęcimia – flagą miasta Oświęcimia jest prostokątny płat tkaniny o bokach w stosunku 5:8. Na błękitnym tle płatu flagi umieszczony jest, na jej środku, herb miasta Oświęcimia bez bordiury. Wielkość herbu (wysokość, szerokość) stanowi połowę krótszego boku flagi. Flaga masztowo-dekoracyjna ma herb miasta Oświęcimia, umieszczony w górnej części płatu flagi.

• Hejnał miasta Oświęcimia – hejnałem miasta Oświęcimia są pierwsze cztery takty Poloneza Weselnego Aleksandra Orłowskiego.

• Logo Oświęcimia – znak promocyjny miasta zbudowany z logotypu „Miasto Oświęcim” oraz znaku graficznego przedstawiającego podrywającego się do lotu ptaka – białego gołębia (symbol pokoju). Tło przedstawia dwie postacie, w różnych odcieniach, symbolizujące jedność ras. Logo zostało stworzone na potrzeby kreowania nowego wizerunku: „Oświęcim – Miasto Pokoju”.

Historia

Miasto ma ponad 800-letnią historię i należy do najstarszych piastowskich grodów kasztelańskich w Polsce. Według zachowanych dokumentów około 1179 r. gród oświęcimski został przekazany przez Kazimierza Sprawiedliwego na rzecz swojego bratanka Mieszka Plątonogiego, księcia opolskiego i raciborskiego. Od tego momentu losy miasta będą związane z dziejami Śląska i Małopolski, a w XIV w. nawet z historią Korony Czeskiej.

Za rządów księcia opolskiego Władysława I (ok. 1272 r.) Oświęcim otrzymał lwóweckie prawa miejskie. Potwierdzono je 3 września 1291 rozszerzając dodatkowo o nowy przywilej gospodarczy i sądowniczy. W 1281 roku ziemia oświęcimska weszła w skład nowo powstałego księstwa cieszyńskiego, a w latach 1312-1317 powstało niezależne księstwo oświęcimskie, którego władcą był książę Władysław. W 1327 roku księstwo zostało uzależnione od Czech na ponad wiek. W 1445 r. nastąpił jego podział na księstwa: oświęcimskie, zatorskie i toszeckie. W 1457 książę Jan sprzedał księstwo oświęcimskie królowi polskiemu Kazimierzowi Jagiellończykowi, dzięki czemu Oświęcim znów wrócił do granic Polski.

W okresie wojen szwedzkich Oświęcim został poważnie zniszczony, a wraz z I rozbiorem Polski w 1772 ziemia oświęcimska została wcielona do zaboru austriackiego, aż do 1918 roku. Cesarz austriacki tytułował się między innymi jako Książę Oświęcimia. W latach 1929-1931 miasto było siedzibą powiatu, ale w 1932 r. powiat oświęcimski zlikwidowano.

II wojna światowa

We wrześniu 1939 miasto zostało zajęte przez Wehrmacht. Wycofujące się z Oświęcimia i okolic Wojsko Polskie wysadziło w powietrze most na rzece Sole, łączący lewo i prawobrzeżną część miasta. Oświęcim dekretem Hitlera z 8 października 1939 został wcielony do III Rzeszy. W czasie II wojny światowej znajdował się tutaj największy niemiecki obóz koncentracyjny i ośrodek zagłady Auschwitz-Birkenau. W skład kompleksu wchodził obóz macierzysty KL Auschwitz I w Oświęcimiu, KL Auschwitz II-Birkenau w Brzezince, KL Auschwitz III-Monowitz w Monowicach oraz system wielu podobozów. W 1941, biorąc pod uwagę dogodne położenie miasta oraz możliwości techniczno-surowcowe terenu, koncern IG Farben przyjął od rządu niemieckiego zlecenie wybudowania i uruchomienia na jego wschodnich obrzeżach fabryki chemicznej, która miała wytwarzać produkty niezbędne w czasie wojny dla potrzeb militarnych.

Oświęcim został wcielony administracyjnie do III Rzeszy w granice rejencji śląskiej. Niemcy postanowili usunąć miejscową ludność z najbliższej okolicy planowanego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. Aby pozbyć się świadków oraz uniemożliwić miejscowej ludności kontakt z przyszłymi więźniami zaplanowano wokół obozu strefę buforową o powierzchni około 40 kilometrów kwadratowych. Wysiedlenia okolicznej ludności odbyły się w dwóch etapach na przełomie 1940-1941 roku. W pierwszej turze, 19 czerwca 1940 roku, zostali wysiedleni mieszkańcy tak zwanej Osady Barakowej. Większość budynków wysiedleńców została rozebrana, a pozyskany materiał wykorzystany do rozbudowy obozu. W bezpośrednim sąsiedztwie obozu Auschwitz I rozebrano ponad sto budynków. W drugiej na przełomie lipca i listopada 1940 roku oraz kwietniu 1941 Niemcy usunęli ludność z lewobrzeżnej dzielnicy Oświęcimia – Zasola. Również w tym przypadku po deportacjach rozbierano zabudowania mieszkalne. W Pławach i Harmężach zniszczono w ten sposób ponad 90 procent gospodarstw. W Brzezince z kolei z przeszło 500 budynków mieszkalnych istniejących przed wojną zostało jedynie sześć. W Babicach, Broszkowicach, Borze i Rajsku rozebrano ponad 40 procent domów. Część budynków pozostawiono z przeznaczeniem dla rodzin SS-manów pilnującej obozu oraz Niemców zatrudnionych przy budowie fabryki chemicznej należącej do koncernu IG Farben. Dnia 8 marca 1941 wysiedlono mieszkańców wsi Pławy, których wywieziono do Gorlic. Wysiedlono również mieszkańców Boru i Bud (przysiółki Brzeszcz), Harmęża, Rajska, Brzezinki, Babic i Broszkowic, których wywieziono do miejscowości znajdujących się w granicach Generalnego Gubernatorstwa oraz do pobliskich miejscowości na Górnym Śląsku (Bojszowy, Jedliny, Wola), a także w powiecie bielskim (Dankowice, Osiek, Grojec, Monowice, Dwory). W efekcie wysiedlenia z Oświęcimia i okolic usunięto około 17 000 Polaków oraz Żydów całkowicie niszcząc osiem wsi. W Oświęcimiu pod koniec kwietnia mieszkało jedynie 7600 ludzi, z czego około 90% stanowili Polacy. Do gett deportowano całą żydowską ludność Oświęcimia – łącznie około 7 tysięcy osób.

27 stycznia 1945, obóz Auschwitz-Birkenau został wyzwolony przez Armię Czerwoną. Do dziś pozostaje on symbolem tragicznej historii masowej zagłady ok. 1,1-1,5 mln niewinnych ludzi, różnej narodowości i wyznań. Około 90% ofiar stanowili Żydzi. Drugą nacją wśród ofiar stanowili Polacy w liczbie około 75 tysięcy.

Okres powojenny

Po wyzwoleniu obozu, NKWD utworzyło na jego terenie dwa obozy przejściowe dla jeńców niemieckich. Obóz w Oświęcimiu funkcjonował przypuszczalnie do jesieni 1945, natomiast drugi z nich – założony w obrębie byłego KL Auschwitz II-Birkenau w Brzezince – do wiosny 1946. W obozach tych przebywało około piętnaście tysięcy osób. Ich komendantem był sowiecki pułkownik o nazwisku Masłobojew.

Ponadto w Oświęcimiu istniał obóz Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, który został utworzony niedaleko dworca kolejowego w Oświęcimiu na terenie byłego „Gemeinschaftslagru”. Trzy bloki, które wchodziły kiedyś w skład „Gemeinschaftslagru”, zachowane do dzisiaj, są położone w połowie drogi między muzeum Auschwitz a Birkenau. W usytuowanych obok pięciu drewnianych barakach powstał obóz, w którym komunistyczne władze polskie umieszczały osoby podejrzane o członkostwo w NSDAP, Hitlerjugend i BDM oraz niemieckich cywilów i volksdeutscherów, jak również Górnoślązaków podejrzewanych o brak lojalności wobec Polski. Obóz był dookoła ogrodzony i strzeżony przez wartowników. Więźniowie tego obozu m.in. demontowali urządzenia w zakładach chemicznych w Monowicach, które następnie były wywożone do ZSRR. Obóz został zlikwidowany prawdopodobnie w marcu 1946. Od 20 kwietnia 1945 do lutego 1946 odnotowano tam 144 zgony osób pochodzących głównie z okolic Bielska-Białej oraz ze Śląska i z Niemiec.

Obecnie na terenie byłego obozu znajduje się Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, powstałe w 1947 r., a w 1979 r. wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. 26 czerwca 2004, na „II Forum Polskich Miast i Miejsc UNESCO”, miasta i obiekty w Polsce, znajdujące się na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, w celu przekazywania informacji, współpracy i promocji skupiły się w Ligę Polskich Miast i Miejsc UNESCO. Siedzibą Ligi został Toruń, a jej pierwszym prezesem Marcin Zamoyski.

W 1952 r. powstał powiat oświęcimski, który po reformie administracyjnej w 1975 wszedł w skład województwa bielskiego. W 1979 utworzono urząd Prezydenta Miasta. W 1999 w wyniku nowego podziału administracyjnego ponownie miasto stało się siedzibą powiatu wchodzącego w skład województwa małopolskiego.

Podczas pierwszej pielgrzymki do Polski (1979) miasto i muzeum znalazło się na trasie pielgrzymki Papieża Jana Pawła II.

1 września 1980 w Zakładach Chemicznych „Oświęcim” założono Komisję Kombinatu NSZZ „Solidarność” (Region Podbeskidzie). Redagowano zakładowe pismo Solidarności – „Ozon”. Po wprowadzeniu Stanu Wojennego w mieście organizowano podziemną działalność Solidarności, pomagano osobom represjonowanym oraz kolportowano wydawnictwa podziemne. Jednym z ówczesnych działaczy oświęcimskiego podziemia był Andrzej Chlewicki. 29 kwietnia 1983 (w czasie zawieszenia Stanu Wojennego) w Zakładach Chemicznych „Oświęcim” milicja zatrzymała 3-osobową nieformalną grupę kolporterów ulotek i wydawnictw.

W roku 2006 w dniu 28 maja Oświęcim odwiedził Papież Benedykt XVI.

25 czerwca 2006 na terenie miasta odbyło się referendum lokalne w sprawie wystąpienia do Rady Ministrów z wnioskiem o połączenie Gminy Miasto Oświęcim z okalającą ją Gminą Oświęcim w jedną jednostkę samorządu terytorialnego. Referendum okazało się nieważne ze względu na niską frekwencję (wzięło w nim udział 2362 osoby co stanowiło 6,97% uprawnionych do głosowania).

Historia Żydów w Oświęcimiu

Pierwsi Żydzi przybyli do Oświęcimia w połowie XVI wieku. W 1563 wydano zakaz osiedlania się Żydom w mieście, jednak już w 1588 udało im się tutaj zbudować bóżnicę z kirkutem. W 1666 Żydzi mieli w mieście 20 budynków. Kahał powstał w drugiej połowie XVIII wieku, obejmując swoją władzą obszar dawnego Księstwa Oświęcimskiego. W drugiej połowie XIX wieku znaczne tu były wpływy chasydyzmu. W 1765 mieszkało w Oświęcimiu 133 Żydów, w 1910-3 tys., a w 1921-4950 (40% ludności).

W czasie II wojny światowej Oświęcimscy Żydzi zostali umieszczeni w gettach w Chrzanowie, Będzinie i Sosnowcu (1941), skąd po ich likwidacji trafili do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau.

Po wojnie nieliczni ocaleni Żydzi powrócili do Oświęcimia. W 1946 roku żyło tutaj 186 Żydów. Do 1955 roku prawdopodobnie wszyscy wyemigrowali. W latach 60. do miasta wrócił Szymon Kluger.

W 1998 roku nastąpiło uroczyste przekazanie Gminie Wyznaniowej Żydowskiej z Bielska-Białej synagogi Chewra Lomdei Misznajot przy placu ks. J. Skarbka 3, przy której wybudowane zostało Edukacyjne Centrum Żydowskie. Otwarcie centrum nastąpiło 12 września 2000 roku. Celem ośrodka jest upamiętnianie ofiar Zagłady poprzez studia nad historią i kulturą Żydów polskich na przykładzie Oświęcimia. W 2000 roku zmarł Szymon Kluger, ostatni do końca mieszkający w Oświęcimiu Żyd. Został pochowany na miejscowym kirkucie.

Wojnę przetrwała również synagoga należąca do chasydów z Bobowej. Jednak w 2005 roku, ze względu na fatalny stan techniczny została wyburzona. Znajdowała się niedaleko nieistniejącej Wielkiej Synagogi, spalonej w 1939 roku.

Zabytki

• Miejsce Pamięci Auschwitz-Birkenau
• Zamek w Oświęcimiu wraz z wieżą
• Tunele w Oświęcimiu
• Kaplica św. Jacka w Oświęcimiu
• Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Oświęcimiu
• Kościół Matki Bożej Wspomożenia Wiernych w Oświęcimiu
• Kościół Matki Bożej Bolesnej w Oświęcimiu
• Rynek w Oświęcimiu
• Ratusz w Oświęcimiu
• Liczne kamienice
• Cmentarz parafialny w Oświęcimiu
• Cmentarz żydowski w Oświęcimiu
• Synagoga Chewra Lomdei Misznajot
• Pałac Ślubów
• Zbiory Historyczno-Etnograficzne
• Kaplica Hallerów w Dworach

Osiedla w Oświęcimiu

Jednostki pomocnicze miasta Oświęcim:

• Osiedle Błonie
• Osiedle Północ
• Osiedle Południe
• Osiedle Wschód
• Osiedle Zachód
• Osiedle Domki Szeregowe
• Osiedle Dwory-Kruki
• Osiedle Monowice
• Osiedle Pod Borem
• Osiedle Stare Miasto
• Osiedle Stare Stawy
• Osiedle Zasole

Powyższy podział nie uwzględnia nazw zwyczajowych. Szczególnie dotyczy to osiedla Chemików, które ze względu na swoją wielkość zostało podzielone na cztery jednostki pomocnicze gminy: Osiedle Północ (największe, ok. 6 tys. mieszkańców), Osiedle Południe, Osiedle Wschód i Osiedle Zachód.

Ze względu na odmienną architekturę (bloki 10-piętrowe), wyróżnia się jeszcze osiedle S-Centrum, które formalnie jest częścią Osiedla Zachód.

Połączenia

Oświęcim leży na skrzyżowaniu się wielu ciągów komunikacyjnych, takich jak:

• droga krajowa nr 44 – Gliwice – Tychy- Kraków
• droga wojewódzka nr 933 – Wodzisław Śląski – Pszczyna- Chrzanów
• droga wojewódzka nr 948 – Oświęcim – Kęty – Żywiec

Dodatkowo Oświęcim jest ważnym węzłem kolejowym z połączeniami krajowymi i międzynarodowymi:

• Czechowice-Dziedzice
• Katowice
• Kraków
• Trzebinia
• Praga
• Wiedeń
• Żylina

Najbliższe porty lotnicze:

• Port lotniczy Kraków-Balice – ok. 60 km
• Port lotniczy Katowice-Pyrzowice – ok. 75 km

W Oświęcimiu rozpoczyna się Droga Wodna Górnej Wisły.

Komunikacja

W Oświęcimiu funkcjonuje:

• Miejski Zakład Komunikacji w Oświęcimiu – 10 linii miejskich, 16 podmiejskich, 50 autobusów
• Przedsiębiorstwo Komunikacji Samochodowej i Spedycji w Oświęcimiu – miasta objęte połączeniami: Kraków, Bielsko-Biała, Kęty, Libiąż, Wola, Osiek, Polanka Wielka, Malec, Zator, Tychy, Wadowice, Wilamowice.
• Busy – dojazd do, m.in.: Chrzanowa, Krakowa, Kęt, Katowic, Tychów, Zatora, Spytkowic, Polanki Wielkiej.
• MZK Kęty – bezpośredni dojazd do Kęt

Z Oświęcimia można bezpośrednio dostać się do następujących miast: Wałbrzych, Opole, Nowy Sącz, Rabka, Racibórz, Zakopane, Żary, Zawoja, Gliwice, Krynica.

Bezpośrednie połączenia kolejowe z miastami: Kraków, Katowice, Czechowice-Dziedzice, Trzebinia, Praga, Wiedeń, Żylina, Budapeszt.

Brak bezpośredniego połączenia do Warszawy, które ułatwiłoby turystom dojazd do KL Auschwitz I i KL Auschwitz II Birkenau.

Kultura

W Oświęcimiu funkcjonują liczne placówki kulturalne i oświatowe. Ich zadaniem jest kreowanie wizerunku Oświęcimia jako miasta pokoju, popularyzowanie podejmowanych w nim inicjatyw pokojowych oraz promocja miejscowych środowisk twórczych w kraju i za granicą. Działające instytucje:

• Państwowa Szkoła Muzyczna im. Karola Szymanowskiego
• Oświęcimskie Centrum Kultury
  • Amatorski Klub Filmowy "Chemik" przy Oświęcimskim Centrum Kultury
• Miejska Biblioteka Publiczna
• Młodzieżowy Dom Kultury
• Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
• Międzynarodowy Dom Spotkań Młodzieży w Oświęcimiu

Uczelnie

• Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Oświęcimiu

Sport

Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji

• Kryta pływalnia, ul Chemików 2
• Hala lodowa, ul Chemików 4
• Boiska do piłki nożnej: w międzywalu Soły i na osiedlu „Domki Szeregowe”
• Zespół boisk na osiedlu Stare Stawy
• „Hotel Olimpijski”

Kluby sportowe

• UKS Jocker Oświęcim – klub brydżowy
• TH Unia Oświęcim – klub hokejowy
• UKP Unia Oświęcim – klub pływacki
• UKŁF Unia Oświęcim – klub łyżwiarstwa figurowego
• UKH Unia Oświęcim – uczniowski klub hokejowy
• UKHK Unia Oświęcim – klub hokejowy kobiet
• KS Niwa – koszykówka
• UKS Kadet – łucznictwo
• UKS Polfin – tenis stołowy lekkoatletyka
• UKS Jocker Oświęcim – klub siatkówka
• UKS Setbol Oświęcim – uczniowski klub sportowy siatkówka
• KS Spartans Oświęcim – Oświęcimski Klub Lacrosse lacrosse
• MKP Unia Oświęcim, KS Soła Oświęcim, LKS Monowice, LKS Zaborzanka – kluby piłkarskie

Wspólnoty wyznaniowe

Kościół rzymskokatolicki

• Dekanat Oświęcim

Kościoły protestanckie

• Kościół Zielonoświątkowy w RP – zbór „Salem”,
• Kościół Adwentystów Dnia Siódmego – zbór w Oświęcimiu,
• Wspólnota Chrześcijańska "Golgota" – Misja Nadziei.

Inne

• Świadkowie Jehowy – Sala Królestwa zborów w Oświęcimu,

• Świecki Ruch Misyjny "Epifania" – zbór w Oświęcimiu,

Demografia

Dane z 31 grudnia 2010:

Osoby związane z Oświęcimiem

Postaci oświecenia: Łukasz Górnicki, Jan Sacranus, Syreniusz-twórca „Zielnika Polskiego”. Tadeusz Makowski.

Honorowi obywatele Oświęcimia

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

• Kerpen, Niemcy
• La Confluence, Francja
• Sambor, Ukraina
• Arezzo, Włochy
• Breisach, Niemcy