Brzeszcze

Brzeszcze (wil. Brejskia, niem. Kohlendorf) – miasto w województwie małopolskim, w powiecie oświęcimskim. Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Brzeszcze. Brzeszcze zostały założone prawdopodobnie w XV wieku przez osadników flamandzkich. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa katowickiego.

Według danych z 30 czerwca 2007 r. miasto liczyło 11 714 mieszkańców.

Przez miejscowość przebiegają: droga wojewódzka nr 933 i droga wojewódzka nr 949, pozostałe połączenia drogowe mają charakter lokalny. Prowadzą tu drogi do Pszczyny, Oświęcimia, Zatora, Wilamowic oraz Bielska-Białej.

Etymologia nazwy

Zgodnie z przekazywaną ustnie tradycją nazwa miasta pochodzi od brzostu, gatunku drzewa z rodziny wiązowatych, który gęsto porastał brzegi rzeki Soły, gdy miasto było lokowane. W chwili obecnej na terenie Brzeszcz rośnie jedynie kilka drzew tego gatunku.

W Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego (tom I, wyd. 1880) miejscowość występuje także pod nazwą Brzeście. Oprócz tego, spotykane wersje pisowni to Breszcze, Brescze, Brzeszce czy Brzesczye.

Geografia

Brzeszcze leżą w Podkarpaciu Północnym, Kotlinie Oświęcimskiej, nad rzeką Wisłą, w dawnej wschodniej części historycznego Śląska, a obecnie w zachodniej Małopolsce. Rzeźba terenu jest jednolita, równinna. Pod względem geologicznym jest to Górnośląskie Zagłębie Węglowe. Brzeszcze graniczą z Jawiszowicami od południa, Wilczkowicami i Przecieszynem od wschodu, Rajskiem, Harmężami i Wolą od północy i Górą od zachodu. W odległości 50 kilometrów od miasta znajduje się dawne przejście graniczne w Cieszynie, zaś stolica województwa, Kraków, oddalona jest o 79 kilometrów.

Demografia

Dane z 30 czerwca 2005 r.:

Według danych z 2002 r. średni dochód na mieszkańca wynosił 1575,23 zł, bezrobocie utrzymywało się na poziomie 12,7%.

Ludność miasta wzrastała wraz z rozwojem kopalni; szacuje się, że o ile na początku XX w. nie przekraczała 2000 mieszkańców, to już w 1921 r. było ich 3 505, w 1931 r. liczba ta wynosiła 4138 osób. Dla porównania, w 1981 r. Brzeszcze zamieszkiwało 14 452 obywateli (w tym mężczyzn: 7274 i kobiet: 7 128).

Historia

Legendy podają, że Brzeszcze istniały już w XIII wieku, ich rozwój został jednak zatrzymany przez najazd Mongołów w 1241 r. Zgodnie ze źródłami, historia Brzeszcz sięga XV wieku – pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1438 r.. Należała ona do Księstwa Oświęcimskiego, od 1457 r. była własnością króla polskiego. Dzierżawili ją m.in. Jakub z Dębna herbu Dębno, Mikołaj Słup herbu Kornicz, Myszkowscy herbu Jastrzębiec, Tęczyńscy herbu Topór, Komorowscy herbu Korczak, Małachowscy herbu Nałęcz. Ludność zajmowała się głównie rolnictwem, hodowlą zwierząt i ryb.

Miejscowość została spalona podczas potopu szwedzkiego. W 1772 r. w wyniku I rozbioru Polski zostały przyłączone do Austrii. Zastój gospodarczy i tzw. "bieda galicyjska" nie sprzyjały rozwojowi wsi. W 1778 r. Brzeszcze objął Fryderyk Dunin herbu Łabędź. Po jego śmierci wieś przejął Dominik Gherri, nadworny lekarz króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Ten umarł bezpotomnie, dobra swoje przekazując wychowanicy, Wiktorii Klose, która postanowiła je sprzedać. Wymieniła je na tzw. "dobra chrzanowskie" – Chrzanów wraz z przyległościami – z rodziną Habsburgów, którzy z kolei przekazali je w późniejszym okresie Polskiej Akademii Umiejętności. W II. poł. XIX wieku we wsi znajdowało się 226 domów. Według austriackiego spisu ludności z 1900 r. w 224 budynkach w Brzeszczach na obszarze 1766 ha mieszkało 1402 osób (gęstość zaludnienia 79,4 os./km²), z czego 1391 (99,2%) było katolikami, 1 grekokatolikiem, 4 wyznawcami judaizmu a 6 innej religii lub wyznania, 1386 (98,9%) osób było polsko- a 8 (0,6%) niemieckojęzycznych.

 Zobacz więcej na temat struktur wyznaniowych w Brzeszczach w osobnym artykule: Struktury wyznaniowe w Brzeszczach

Dopiero gdy w 1904 r. wybudowano kopalnię węgla kamiennego, Brzeszcze weszły na drogę rozwoju. Budowano nowe osiedla i sprowadzano robotników. Miasto rozwijało się też kulturalnie, założono oddział Towarzystwa Szkoły Ludowej, w 1909 r. rozpoczął działalność Teatr Włościański. Jego tradycje po I wojnie światowej kontynuował zespół teatralny przy TSL, wystawiający m.in. Krakowiaków i Górali.

W 1914 r. powstał oddział Powiatowego Komitetu Narodowego organizujący werbunek do Legionów Polskich. Z Brzeszcz wyruszyło 75 ochotników. W okresie międzywojennym w mieście działało około 20 organizacji, m.in.: Związek Legionistów, Związek Strzelecki, Liga Obrony Przeciwlotniczej.

W 1939 r. wybuchła wojna, która odcisnęła się piętnem na tutejszej tradycji i historii. Założono w Brzeszczach dwa podobozy koncentracyjne KL Auschwitz, których więźniowie pracowali w szkółce drzew, cieplarni, chlewni i kopalni, budowali także elektrownię "Andreas", która miała wejść w skład koncernu Hermann Göring, nigdy jednak jej nie ukończono. W obozie żeńskim zlokalizowanym na Borze w październiku 1942 r. doszło do masakry więźniarek. Zginęło około 90 kobiet, wśród których znajdowały się głównie żydówki francuskie. Miejscowa ludność angażowała się w pomoc więźniom, działały tu struktury Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich, Gwardii Ludowej PPS. Działacz PPS Jan Nosal został w 1944 r. rozstrzelany przez niemieckie władze. Brzeszcze zostały wyzwolone przez wojska radzieckie prawdopodobnie 27 stycznia 1945 r., choć trwają o to spory.

15 października 1949 r. do Brzeszcz przybył batalion Wojskowego Korpusu Górniczego, by podjąć pracę w kopalni.

Po wojnie osada zaczęła rozwijać się gospodarczo i w lipcu 1962 r. nadano jej prawa miejskie, otrzymała też (w 1967 r.) Krzyż Grunwaldu III klasy za niesienie pomocy więźniom w czasie II wojny światowej. W tamtych czasach zaczęło się rozwijać życie kulturalne i społeczne w mieście. Wybudowano dwa kina, Ośrodek Kultury, kilka szkół i przedszkoli oraz zaczął nabierać znaczenia lokalny klub sportowy Górnik Brzeszcze.

Po wydarzeniach 1989 r. miejscowość utrzymała się – w przeciwieństwie do wielu innych osad górniczych – w dobrej sytuacji gospodarczej. Kopalnia nabrała na znaczeniu i w 2005 r. dokonała fuzji z Kopalnią Węgla Kamiennego "Silesia".

Od 21 kwietnia 2008 r. miastem partnerskim Brzeszcz jest włoska miejscowość Londa.

Mniejszości narodowe

Niewiele wiadomo o mniejszościach zamieszkujących Brzeszcze. Istnieją źródła potwierdzające, iż w okresie dwudziestolecia międzywojennego w ówczesnej wsi mieszkała kilkudziesięcioosobowa grupa żydów, wśród których znajdowali się zarówno ci ortodoksyjni, jak i postępowi. Różne było ich zaangażowanie w życie społeczne, niechętnie brali udział w wyborach (lub nie głosowali w nich na partie żydowskie), współtworzyli jednak lokalny klub sportowy; zajmowali się handlem, posiadali dom modlitwy. Podczas holocaustu w 1941 r. trafili do gett w Będzinie, Chrzanowie i Sosnowcu, żaden z nich po wojnie nie wrócił do wsi na stałe.

Przemysł

Na terenie miasta działa jeden duży zakład przemysłowy: Kopalnia Węgla Kamiennego Brzeszcze-Silesia, w której wydobycie rozpoczęto w 1907 r., zaś poszukiwania złóż rozpoczął już w 1901 r. Alfred Rappaport. Warto zaznaczyć, że w okresie międzywojennym była to jedyna kopalnia węgla kamiennego w całości należąca do państwa. Podczas II wojny światowej weszła w skład koncernu Hermann Göring, pracowali w niej jeńcy obozu Auschwitz przeniesieni na ten okres do podobozu Jawischowitz.

Załoga angażowała się w ogólnokrajowe protesty górników na początku lat 80. XX w. W 1993 r. kopalnia weszła w skład Nadwiślańskiej Spółki Węglowej, a w 2003 r. w skład Kompanii Węglowej. Obecnie stanowi największy zakład produkcyjny na terenie miasta, jest też największym pracodawcą.

Zabytki

Za największy zabytek miasta uważany jest XIX-wieczny kościół murowany w stylu neobarokowym pod wezwaniem św.Urbana, pod którego kamień węgielny położono w 1874 r., parafię zaś erygowano tam w 1904 r. Budowa trwała ponad 30 lat, czego powodem były trudności formalne, a także finansowe. Ówcześnie wieś liczyła niewiele ponad 2000 mieszkańców, więc wyposażenie gromadzono latami, licząc na darowizny. Na uwagę zasługuje fakt, że jego dębowe ołtarze boczne w stylu barokowym zostały sprowadzone z Kościoła Mariackiego w Krakowie. Decyzję o tym podjęto w 1890 r. dzięki wsparciu pochodzącego z Brzeszcz ks. Józefa Bielenina. Pierwszym proboszczem został Julian Migdałek, sprawujący posługę w latach 1904–1925.

Oprócz wymienionej budowli, w mieście zobaczyć można także:

• XVIII-wieczny słup graniczny, austriacki;
• szereg XIX-wiecznych przydrożnych kapliczek;
• w trakcie badań archeologicznych jest teren, na którym odkryto pozostałości drewnianego kościoła z XVI wieku, pw. św. Otylii, spalonego wg podania w 1655 r. przez Szwedów;

Osobliwości przyrodnicze

Krajobraz miasta uległ poważnym zmianom po wybudowaniu kopalni na początku XX wieku. Mimo tego udało się zachować w nienaruszonym stanie kompleks stawów "Nazieleńce" i aleje dębowe prowadzące do dawnych dworów, będące pozostałościami po czasach, kiedy głównym źródłem utrzymania mieszkańców były: rolnictwo i rybołówstwo. Jedynym pozytywnym skutkiem działalności kopalni jest – z przyrodniczego punktu widzenia – sprowadzenie do Brzeszcz platana klonolistnego zasadzonego przy willi dyrektora tegoż zakładu, gdzie obecnie znajduje się basen Pod platanem. Warto zaznaczyć, że na terenie miasta znajduje się starorzecze Wisły.

Edukacja

Najstarszą placówką oświatową na terenie miasta jest Szkoła Podstawowa nr 1, działająca od 1857 r., największą zaś Szkoła Podstawowa nr 2 im. Mikołaja Kopernika prowadząca zajęcia od 1 października 1962 r. Reforma edukacji z 1999 r. doprowadziła do likwidacji działającej na terenie miasta SP nr 3 im. Więźniów Oświęcimia (zał. 1969 r.), na jej miejscu powstało zaś Gimnazjum nr 2.

Istniejąca szkoła średnia początkowo miała charakter stricte górniczy: jej zadaniem było szkolenie nowych kadr dla KWK Brzeszcze. Wraz ze zmianami ustrojowymi, a także malejącym zapotrzebowaniem na węgiel kamienny na świecie, zarzucono tę działalność, placówka zaś zmieniła charakter, otwierając nowe profile takie jak towaroznawstwo. Od roku szkolnego 2005/2006 ponownie otwarto klasy o profilu górniczym, częściowo przywracając szkole jej pierwotny charakter.

Młodzieżowy Parlament Gminy Brzeszcze ma uczyć zasad prawidłowego funkcjonowania samorządu terytorialnego, a najlepsi uczniowie są corocznie wyróżniani tytułem "Uczeń Roku", który przyznawany jest w dwóch kategoriach: szkoły podstawowe i gimnazja.

Szkoły podstawowe:

• Szkoła Podstawowa nr 1 im. Stanisława Staszica;
• Szkoła Podstawowa nr 2 im. Mikołaja Kopernika;

Gimnazja:

• Gimnazjum nr 1 im. Jana Twardowskiego;
• Gimnazjum nr 2;

Szkoły średnie:

• Powiatowy Zespół nr 6 Szkół Zawodowych i Ogólnokształcących im. prof. Kazimierza Bielenina;

Kultura

Brzeszczanie od czasów wybudowania kopalni chętnie angażowali się w lokalne inicjatywy społeczne – przyczyną tego mógł być fakt, że stanowili grupę osób przybyłych do pracy w kopalni często z najdalszych części zaboru austriackiego i II Rzeczypospolitej, a co za tym idzie – poszukiwali sposobu na integrację społeczną. Pierwszą organizacją na terenie ówczesnej wsi było Kółko Rolnicze założone 11 maja 1884 r. z inicjatywy ówczesnego proboszcza – jego celem była lepsza współpraca lokalnych rolników.

W pierwszej dekadzie XXI wieku odżyło lokalne życie kulturalne. Ośrodek Kultury organizuje koncerty (m.in. zespoły Dżem, Lombard, Mafia) i przedstawienia (Kabaret Łowcy.B, Kabaret pod Wyrwigroszem, Cezary Pazura, i inne), które cieszą się popularnością. Co roku odbywa się Rock Reggae Festiwal, na którym występują polskie gwiazdy muzyki rock, ska i reggae (m.in. Blade Loki, Indios Bravos, Cała Góra Barwinków, Brygada Kryzys, Farben Lehre). Z Brzeszcz pochodzi wielu znanych sportowców i artystów. Przez pewien czas w mieście mieszkał m.in. Arkadiusz Skrzypaszek. Na terenie miasta ukazuje się miesięcznik Odgłosy Brzeszcz. Wydawanie czasopisma Rezonans Brzeszcz zostało wstrzymane w 2007 r.

Poniższa lista przedstawia wszystkie brzeszczańskie organizacje pozarządowe i stowarzyszenia.

• Stowarzyszenie na rzecz Gminy Brzeszcze Brzost;
• Stowarzyszenie Ekologiczne Bios;
• Młodzieżowy Parlament Gminy Brzeszcze;
• Fundacja Pomocy Społecznej w Brzeszczach;
• Stowarzyszenie Lingua;
• Stowarzyszenie Sportowe Siódemka;
• Uczniowski Klub Sportowy Gminy Brzeszcze;
• Kółko Rolnicze w Brzeszczach;
• Stowarzyszenie Amazonek w Brzeszczach;

Sport

Klub Sportowy Górnik założono już w 1922 r., lecz występował pod różnymi nazwami. Istniały sekcje: piłkarska, lekkoatletyczna, pływacka i tenisowa. W okresie PRL Górnik był sponsorowany przez KWK Brzeszcze. Zaowocowało to rozwojem sportu. Co roku odbywał się w Brzeszczach międzynarodowy maraton na wysoką skalę, a piłkarze byli w czołówce ówczesnej ligi wojewódzkiej, raz ulegając jedynie Cracovii Kraków.

Kolejną falę dobrych występów zawodnicy klubu mieli w latach 90. XX w., kiedy sukcesy w mistrzostwach Polski odnosili lekkoatleci, a piłkarze rozgrywali swe mecze w IV lidze. 31 marca 1993 r. rozegrał się na brzeszczańskim stadionie mecz międzynarodowy Polska – Litwa. Z Brzeszcz do lig wyższych sprzedano wielu piłkarzy, takich jak Marcin Folga (Ruch Chorzów), czy Arkadiusz Kłoda (Włókniarz Kietrz, potem Zagłębie Sosnowiec).

W ostatnim czasie – od momentu zaprzestania sponsorowania klubu przez kopalnię – ten podupada. Zlikwidowano korty tenisowe, pływacy przenieśli się pod opiekę innych organizacji, piłkarze spadli do ligi okręgowej, a lekkoatleci ledwie utrzymują małą grupę. Działalność rozwija jedynie Uczniowski Klub Sportowy, który odnosi sukcesy w kategoriach juniorskich.

Na terenie Brzeszcz organizowane są mistrzostwa Europy w trialu rowerowym, odbywały się mistrzostwa Polski w półmaratonie. Z Brzeszcz pochodzi także Zbigniew Gabryś, znany kierowca rajdowy. Poza tym, istnieje także zespół siatkarski UKS Gminy Brzeszcze, który odnosił liczne sukcesy w IV lidze małopolskiej.

Miasta partnerskie

• Londa

Osoby związane z miastem

Poniższa lista przedstawia osoby z biogramami w Wikipedii, które mieszkały na terenie miasta Brzeszcze. Wyjątkiem jest Beata Szydło, jednak jej nazwisko zostało zawarte w tym zestawieniu ze względu na to, że pełniła funkcję burmistrza miasta.

• Kazimierz Bielenin, archeolog, odkrywca dymarek w Górach Świętokrzyskich;
• Maria Bobrzecka, farmaceutka, członkini konspiracyjnej grupy PPS;
• Krzysztof Chrapek, piłkarz;
• Janusz Halicki, artysta plastyk;
• Edward Hałoń, kierownik przyobozowej organizacji podziemnej PPS, dyrektor generalny PAN;
• Teresa Jankowska, burmistrz miasta od 15 grudnia 2006 r.;
• Arkadiusz Kłoda, piłkarz;
• Jan Nosal, poseł na Sejm RP;
• Helena Płotnicka, łączniczka Batalionów Chłopskich;
• Arkadiusz Skrzypaszek, dwukrotny złoty medalista olimpijski;
• Beata Szydło, posłanka na Sejm RP;

Zobacz też

• W cieniu Auschwitz, książka opisująca miasto przed II wojną światową i działalność lokalnego ruchu oporu