Zator (województwo małopolskie)

Zator (wil. Naojśtaod, austr. niem. hist. Neuenstadt an der Schaue) – miasto w woj. małopolskim, w powiecie oświęcimskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Zator.

Według danych z 31 grudnia 2010 r. miasto miało 3718 mieszkańców.

Położenie

Miasto położone nad Skawą, w Kotlinie Oświęcimskiej. Znane z hodowli ryb – zwłaszcza karpia królewskiego – i cyklicznej imprezy, Zatorskie Dni Karpia. Stolica Doliny Karpia.

Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 11,52 km².

W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. bielskiego.

Toponimia

Po raz pierwszy Zator wspomniany jest w 1228 roku w dokumencie wystawionym rzekomo przez księcia Kazimierza I opolskiego jako darowizna dla Komesa Klemensa z rodu Świebodziców: Contuli etiam prefate comiti Zator villam cum hominibus super Scauam et omni iure eorum (dokument uchodzi za sfałszowany). Kasztelan Klemens zaś fundując klasztor Benedyktynek w Staniątkach obdarzył go Zatorem, co potwierdzał Konrad I mazowiecki w 1242 r. wymieniając Zator cum castoribus (z regale bobrowym, a więc prawem do łowienia bobrów). W 1243 r. mamy Zathor. Książę Bolesław V Wstydliwy w dokumencie wystawionym w Sandomierzu 23 II 1254 r. kilkukrotnie wymienia Zator.

Zator to nazwa kulturowa od wyrazu zator = "zaparcie toru", czyli drogi lub nurtu rzeki, zobacz też: Zatory, porównaj Zawada. Sebastian Fabian Klonowic pisał w roku 1595 w poemacie krajobrazowo-obyczajowym pt. Flis, to jest spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającymi:

gdy coraz dawny zamula a torem mknie Wisła nowym, zowią to zatorem.

Osada powstała więc w miejscu gdzie prosty bieg rzeki został przez wzniesienie zahamowany a rzeka zmuszona do obejścia przeszkody. Taki naturalny zator jest widoczny na północ od Zatoru, a na południe od wsi Palczowice, gdzie Skawa ostro skręca na zachód. Oprócz naturalnej przeszkody nie brakowało też usypanych ręką człowieka gdyż miejscowość od dawna słynęła z hodowli ryb, a konkretnie karpia.

Lustracja z 1564 roku wyliczała w Zatorze 9 stawów; tj. 6 stawów w Łęgu (tzn. na przekopie od Skawy): Niżny, Bonar, Dąbrowny, Olszowy, Trzciany, Podwiesny (dodatkowo 5 odroślisk - gdzie odrastał narybek i 5 tarlisk) i 3 stawy w górnicy (tzn. na przekopie Wieprzówki): Borowy, Szydłowiecki, Staw Nowy.

Historia

• 1179 – prawdopodobnie powstanie gródka granicznego mającego strzec szlaku handlowego prowadzącego z Krakowa na Śląsk
• 1228 – pierwsze zapiski o wsi Zator
• 1292 – prawa miejskie z nadania księcia cieszyńskiego Mieszka
• 1445 – 1564 stolica księstwa zatorskiego powstałego z podziału księstwa oświęcimskiego
• 1513 – włączenie do Korony, siedziba starostwa niegrodowego
• XVI i XVII wiek – centrum reformacji
• 1772–1918 pod zaborem austriackim. Cesarze austriaccy tytułowali się jako książę Zatora (Herzog von Zator).
• Od XIX wieku rozwój drobnego przemysłu
• Od 1815 do 1866 na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Zator był włączony do Związku Niemieckiego.
• 1896–1934 – pozbawienie praw miejskich
• Podczas II wojny światowej wcielony do Rzeszy Niemieckiej. Wyzwolony 26 stycznia 1945

Zabytki

• Kościół parafialny pw. św. Wojciecha i św. Jerzego z (1393). Gotycki z elementami neogotyku. Kilkukrotnie restaurowany, ostatnio w latach 1959–73 z częściową przebudową wnętrza. Wewnątrz kościoła liczne pamiątki. Obok kościoła grobowiec księżnej Apolonii Poniatowskiej, właścicielki dóbr zatorskich w XVIII/XIX w. W krypcie pod kościołem spoczywają kolatorzy zatorskiej świątyni m.in. Anna z Tyszkiewiczów Potocka-Wąsowiczowa i jej mąż gen. St. Wąsowicz, adiutant Napoleona I oraz Maurycy i Ludwika Potoccy. Wewnątrz kościoła neogotycki ołtarz z obrazem Matki Boskiej Śnieżnej okrytym srebrną sukienką oraz droga krzyżowa autorstwa słowackiego malarza Bohuna. Obraz Chrystusa w koronie cierniowej, dwa inne w nawie prawej. Tył wnętrza kościoła nowoczesny, żelbetonowy. Chór organowy modernistyczny. Organy dwuwieżowe, piszczałkowe o barokowym brzmieniu, nowoczesne. Jest to kościół dziekański.
• Zamek pierwotnie o cechach obronnych, książęcy z 1445 r. W późniejszym okresie przebudowany na rezydencję magnacką. Gruntownie odrestaurowany przez Potockich w 1836 r. wg projektu F. M. Lanciego, następnie po wojnie w latach 1960-70. Sale na parterze udostępnione zwiedzającym.

• Relikty fortyfikacji miejskich – zachowane fragmenty średniowiecznych obwarowań miejskich w zachodniej części miasta.
• Kompleksy stawów rybnych o średniowiecznej genezie.
• Cmentarz komunalny z 1784 r.
• Cmentarz żydowski z poł. XIX w.
• Aleja lipowa – pomnik przyrody.
• Folwark "Podlipki".
• Figury (m.in. św. Jana Kantego, św. Jana Nepomucena i wiele innych) oraz liczne krzyże przydrożne
• Park z (XIX wieku)
• Około 50 budowli na terenie miasta posiada cechy zabytkowe.

Urodzeni w Zatorze

• Z Zatora pochodził profesor Uniwersytetu Krakowskiego i kaznodzieja mistrz Paweł, który na pogrzebie króla Władysława Jagiełły, w dniu 18 czerwca 1434, wygłosił mowę po polsku. Wyliczył zbożne i najlepsze czyny króla i tym czułym przemówieniem wycisnął łzy wszystkim zebranym. Mistrz Paweł z Zatora wraz z zakonnikiem Piotrem z Borzykowej, w latach 1446 i 1447, przepisał nieistniejący już dziś kodeks łysogórski (kodeks został spalony wraz z innymi rękopisami klasztoru świętokrzyskiego w 1944, podczas Powstania Warszawskiego w gmachu Biblioteki Ordynacji Krasińskich).
• W Zatorze 3 sierpnia 1887 urodził się profesor Roman Rybarski – polski ekonomista i polityk Narodowej Demokracji, pracownik naukowy Uniwersytetu Jagiellońskiego, Politechniki Warszawskiej i Uniwersytetu Warszawskiego. Od 1928 do 1935 zasiadał w sejmie z ramienia Stronnictwa Narodowego.
• 20 sierpnia 1915 w Zatorze urodził się polski rzeźbiarz Wiesław Müldner-Nieckowski, jego ojciec prof. inż. Gustaw Müldner budował tu wówczas most nad Skawą.
• Prof. Konstanty Grzybowski (ur. 17 lutego 1901 w Zatorze, zm. 19 czerwca 1970 w Krakowie), prawnik polski, historyk prawa, historyk idei, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, członek-korespondent PAN.
• Anna Seniuk - dzieciństwo spędziła w Zatorze

Turystyka

• Największy w Polsce park ruchomych dinozaurów DinoZatorLand, posiadający własne kino 5D
• Liczne Łowiska Wędkarskie m.in.: Łowisko "Podlipki", Zakole A, Zbiornik Piastowski, Zbiornik Tęczak
• Zimą czynny Park Świętego Mikołaja

Sport

• LKS Zatorzanka Zator – klub piłkarski
• UKS Sokół Zator – klub kolarski
• UKS Start Zator – klub zapaśniczy

Drogi krajowe

Droga 28 Zator – Wadowice – Nowy Sącz – Gorlice – Biecz – Jasło – Krosno – Sanok – Medyka.

Droga 44 Gliwice – Mikołów – Tychy – Oświęcim – Zator – Skawina – Kraków.

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

• Berekfürdö, Węgry
• Bojnice, Słowacja