Gmina Zawoja

Gmina Zawoja – gmina wiejska w województwie małopolskim, w powiecie suskim. W latach 1975-1998 gmina położona była w województwie bielskim. W skład gminy wchodzą dwie duże wsie Zawoja i Skawica. Siedzibą gminy jest ta pierwsza.

Według danych z 30 czerwca 2004 gminę zamieszkiwało 8815 osób.

Położenie

Gmina Zawoja położona jest w dolinie Skawicy (dopływ Skawy), między Pasmem Babiogórskim a Pasmem Jałowieckim (Beskid Żywiecki)). Obie wsie gminy ciągną się wzdłuż głównej drogi łączącej Maków Podhalański z Zubrzycą i Jabłonką przez Przełęcz Lipnicką.

Jest to największa gmina powiatu suskiego, ale ze względu na jej górzyste położenie średnia gęstość zaludnienia jest tutaj najniższa. Większa część ludności koncentruje się w dolinie. Aż 65% powierzchni gminy stanowią lasy.

Struktura powierzchni

Według danych z roku 2002 gmina Zawoja ma obszar 128,8 km², w tym:

• użytki rolne: 32%
• użytki leśne: 66%

Gmina stanowi 18,78% powierzchni powiatu.

Demografia

Dane z 30 czerwca 2004:

Historia

Teren dzisiejszej gminy należał od XIV wieku do końca XVIII wieku do starostwa lanckorońskiego. To właśnie ono prowadziło akcję osadniczą na tych terenach pod koniec XVI wieku. Z 1593 pochodzą pierwsze wzmianki o wsi Skawica. Charakterystyczną formą osadnictwa były tu tzw. zarębki. Osadnicy lokowani byli na porośniętym lasem terenie około 24 mórg, który musieli wykarczować, tworząc sztuczne leśne polany. Później zarębki te przekształcił się w większe osiedla – przysiółki, nazywane tutaj "rolami".

XVI i XVII wiek to okres osadnictwa wołoskiego, których śladem jest współczesne nazewnictwo geograficzne w tym obszarze. Sama Zawoja, o której pierwsza wzmianka pochodzi z 1646, była zasiedlona przez Wołochów. Nazwa ta (pierwotnie Zawoje) oznacza "podmokły las nad urwistym zakolem rzeki". Obok nazwy wołoskiej funkcjonowało jeszcze określenie Górna Skawica. Dopiero od 1836 obowiązującą nazwą jest Zawoja. Od tej pory obie osady uznawane są za oddzielne wsie.

Obie wsie, stanowiące królewszczyznę, były dzierżawione szlachcie, tworząc z innymi wsiami tzw. klucz makowski. Sytuacja chłopów była ciężka, tak że niekiedy dochodziło do wystąpień przeciwko właścicielom ziemskim. Największy z nich miał miejsce w 1699, a na jego czele stanął wójt Skawicy Jakub Śmietana. Bunt został jednak wkrótce stłumiony, a jego przywódca ścięty. W tym też okresie działali miejscowi zbójnicy, nazywani tutaj "beskidnikami".

Po I rozbiorze Polski obszar gminy zajęty został przez Austriaków. Wkrótce okoliczne dobra zajęte został przez skarb austriacki. W 1839 nabył je hrabia Filip Saint Genois d'Anneacourt, który rozwijał tu m.in. hutnictwo żelaza. Upadek tego drobnego przemysłu sprawił, że w 1878 jego syn sprzedał te dobra Habsburgom z Żywca. Pogorszenie sytuacji zmusiło mieszkańców do migracji zarobkowych. Pod koniec XIX wieku obie wsie zamieszkiwało już blisko 6,5 tys. mieszkańców. W Zawoi istniała szkoła i urząd pocztowy.

W połowie XIX wieku turyści odkrywają tę okolicę. Zawoja staje się ważną miejscowość letniskową, do której zmierzają turyści z Krakowa i całej Galicji. Na przełomie XIX i XX wieku powstała nowa droga łącząca Zawoję z Makowem. Zawoja rozwija się jeszcze szybciej po 1918, wówczas przybywało tu rocznie nawet do 5 tysięcy wczasowiczów. Wieś otrzymała regularne połączenie autobusowe z Krakowem. Walory turystyczne wsi znalazły potwierdzenie w przyznanym w 1927 statusie miejscowości klimatycznej. W 1924 część zawojskich lasów znalazło się w posiadaniu Polskiej Akademii Umiejętności. Rozwój tego obszaru zatrzymała II wojna światowa. Po 1945 przystąpiono do kolejnej rozbudowy bazy turystycznej gminy. Do dziś turystyka jest podstawą lokalnej ekonomii.

Turystyka

Cała gmina, a zwłaszcza Zawoja, są odwiedzane przez turystów już od 2. połowy XIX wieku. Szczególnym punktem na mapie turystycznej gminy jest szczyt Babiej Góry (1725 m n.p.m.). Inne wysokie szczyty to Polica (1369 m) oraz Jałowiec (1111 m).

Baza noclegowa liczy ponad 2,5 tys. miejsc noclegowych w kilkudziesięciu obiektach hotelowych i gospodarstwach agroturystycznych. Dla turystów górskich przygotowane są pola namiotowe i schroniska. Ciągle rozbudowana jest infrastruktura turystyczna. Przez gminę przebiegają liczne górskie szlaki turystyczne. Zaproponowanych jest także kilka szlaków tematycznych, m.in. szlak architektury drewnianej czy szlak owocowy.

Dorocznie organizowane są liczne imprezy plenerowe, do najciekawszych zaliczyć można Babiogórską Jesień, Wielką Majówkę oraz wyścigi na nartach po wyciągach w Zawoi. Publiczność przyciągała także występy lokalnych zespołów ludowych, przedstawiających folklor Babiogórców.

Zabytki

• Drewniany kościół z końca XIX wieku,
• Dworzec Babiogórski, drewniany pensjonat z początku XX wieku,
• Karczma z XIX wieku,
• Muzeum Babiogórskiego Parku Narodowego w zabytkowym XIX-wiecznym budynku zarządu lasów,
• Drewniana zabudowa z XIX i początku XX wieku – pensjonaty oraz zabudowania góralskie,
• Kamienne piwniczki kryte gontem,
• Kapliczki i figurki przydrożne, m.in. związana z wieloma legendami kapliczka zbójnicka,
• Klasztor Karmelitów Bosych w Zawoi,
• Skansen w Zawoi – Markowej.

Sąsiednie gminy

Bystra-Sidzina, Koszarawa, Lipnica Wielka, Maków Podhalański, gmina Stryszawa. Gmina sąsiaduje z Słowacją.