Maków Podhalański

Maków Podhalański – miasto w woj. małopolskim, w powiecie suskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Maków Podhalański. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. bielskiego. Położone nad rzeką Skawą, w Beskidzie Makowskim, u stóp Bryndzówki (698 m n.p.m.).

Siedziba gminy obejmującej miasto Maków Podhalański oraz wsie: Białka, Grzechynia, Juszczyn, Kojszówka, Wieprzec i Żarnówka.

Geografia

Na północ od miasta znajduje się Pasmo Koskowej Góry, nazwane tak od najwyższego punktu, Koskowej Góry (868 m n.p.m.). Jego częścią jest Makowska Góra. Inne wzgórza w pobliżu to Ostrysz (707 m n.p.m.), Kamienna Góra (719 m n.p.m.) i Stołowa Góra (841 m n.p.m.). Na południe od rzeki rozciąga się Pasmo Jałowieckie z m.in. Malikowskim Groniem (760 m n.p.m.). Dalej w kierunku południowym (na południe od doliny rzeki Skawicy, dopływu Skawy) wznosi się trochę wyższe Pasmo Policy (najwyższy punkt 1369 m n.p.m.). Jednak najbliżej Makowa Podhalańskiego leży góra Jawor (857 m n.p.m.) w pobliżu Juszczyna. Najbardziej na południe – na granicy ze Słowacją – widać Pasmo Babiej Góry.

Historia

Pierwsze wzmianki o Makowie jako osadzie starostów lanckorońskich pochodzą z 1378 r. Chociaż w 1358 r. znajdujemy najstarszą wzmiankę o istniejącej już rozległej parafii Makowskiej oraz kościele. Najważniejszy ośrodek pielgrzymkowy w Karpatach w Polsce przedrozbiorowej.

Od połowy XIV w. aż do rozbiorów Polski Maków Podhalański występuje jako wieś królewska i znajduje się na terytorium dawnego starostwa lanckorońskiego. Maków i okoliczne osiedla były dobrami królewskimi – stanowiły Makowszczyznę. Pierwotna osada Makowa skupiała się na osiedlu Młyny – Stary Rynek. Na środku starego rynku rosła ponad 400-letnia lipa, lecz spłonęła na początku XXI w. Przy budowie pawilonu handlowo – gastronomicznego Krokus natrafiono na ślady osiedla historycznego i obwarowanie drewniane starego rynku. Na skutek pośpiechu przy budowie, nie przekazano tego zdarzenia władzom miasta, celem przeprowadzenia skrupulatnych badań wykopaliskowych. Przypuszczalnie był to falochron, zabezpieczający centrum osiedla Maków przed wodami rzeki Skawy, która kiedyś płynęła u stóp Makowskiej Góry. Siła wody Skawy przesunęła koryto w obecne położenie natomiast ludzie wzmocnili nowe koryto budując tamę na osiedlu Jazy.

Makowianie od samych początków osady zajmowali się wyrębem drzew z otaczającej Maków puszczy beskidzkiej oraz bednarstwem. Już w XIV w. na potrzeby żupników wielickich zrębnicy z Makowa dostarczali beczki na sól. Tak więc bednarstwo było tradycyjnym rzemiosłem w Makowie. Wiadomo także, że w XVI w. Makowie istniał folwark, który historycy umiejscawiają tam, gdzie obecnie znajduje się stadion sportowy.

Na XVII w. przypada rozbudowa centrum Makowa Podhalańskiego. Budownictwo wkracza również na stoki górskie. Zabudowania stawiano tylko z drzewa, którego było pod dostatkiem w tutejszych lasach. Dachy były kryte gontami. Najazd szwedzki spowodował nie tylko upadek gospodarczy Makowa, ale przyczynił się do całkowitego jego zniszczenia. W 1657 r. król Jan Kazimierz Waza nadaje miastu przywilej wolnego wyrębu drzewa, związany z odbudową po zniszczeniach spowodowanych wojną ze Szwedami.

W 1772 r. wskutek I rozbioru Rzeczpospolitej Maków, jak większość południowej Polski przechodzi w ręce Austriaków.

W 1840 r. dawna wieś królewska staje się miastem. Maków otrzymuje swój herb (najstarszy pochodzi z 1873 r.)

W 1844 r. zaczęto budowę huty żelaza Maurycy, lecz ze względu na niską opłacalność zostaje zamknięta w 1863 r. Pod koniec XIX w. Maków zostaje połączony linią kolejową z Krakowem (na pn.) i Chabówką (na pd.).

Podczas I wojny światowej wielu mieszkańców z Makowa i okolic zaciągało się do legionów Józefa Piłsudskiego, który osobiście przebywał w Makowie w listopadzie 1914 r. i w 1916 r.

Maków dwukrotnie w swej historii był siedzibą starostwa. W 1914 r. z powodu działań wojennych starostwo nie rozpoczęło urzędowania. Ponownie starostwo powołano już w wolnej Polsce w 1923 r.

Do powiatu makowskiego wchodził okręg sądowy suski z 10 gminami, jordanowski z 16 gminami oraz makowski z 10 gminami. Przed 1929 r. przyłączone zostały gminy Ponice, Chabówka oraz miasto Rabka. Ogółem powiat obejmował 823 km² powierzchni, a zamieszkiwało go 69 000 mieszkańców (1931) – sam Maków odpowiednio 22,03 km² powierzchni i 4111 mieszkańców.

W tym czasie Maków dzięki specyficznemu mikroklimatowi i dogodnym warunkom geograficznym sukcesywnie przekształcał się w duży ośrodek wczasowy dla mniej zamożnych turystów i kuracjuszy. W latach 20. XX w. rozpoczął się okres budowy domów letniskowych, rozwijało się budownictwo miejscowe, a w 1933 r. na stokach Makowskiej Góry wybudowano ośrodek wczasowy dla kolejarzy (obecnie sanatorium przeciwgruźlicze).

Dość pomyślnie rysujące się perspektywy rozwojowe na początku lat 30. XX w. zostały przyhamowane. Złożyły się na to 2 czynniki: likwidacja powiatu makowskiego (pomimo jego bardzo dobrego prosperowania) oraz konsekwencje wielkiego kryzysu ekonomicznego. Ostatecznie rozwój miasta zahamowała II. wojna światowa.

3 września 1939 r. oddziały hitlerowskie zajęły Maków bez napotkania najmniejszego oporu, tym samym rozpoczynając kolejny rozdział w historii miasta. Maków wszedł w skład Generalnego Gubernatorstwa i był miastem granicznym, gdyż na Skawie przebiegała granica z III Rzeszą.

Przez cały okres okupacji w na terenie Makowa (przede wszystkim w lasach) i w okolicy działała partyzantka, której wielu mieszkańców miasta pomagało. Jednak aktywni byli również Niemcy, którzy swoją siedzibę mieli w willi Marysin, gdzie dokonywano przesłuchań i licznych egzekucji. Do największej z nich doszło 25 sierpnia 1942 r. kiedy to rozstrzelano 72 osoby. Makabrycznej zbrodni hitlerowcy dokonali na Osiedlu Zagórze z 4 na 5 kwietnia 1944 r. – pacyfikując, mordując i żywcem paląc 42 osoby.

28 stycznia 1945 r. po blisko tygodniowej walce armia radziecka wraz z oddziałem Walka płk Kalinowskiego wyzwoliła Maków. W walkach o oswobodzenie Makowa poległo blisko 1000 żołnierzy radzieckich.

Po wyzwoleniu miasto powoli podnosiło się z upadku. Dopiero od lat 60. XX w. zaczął się dla miasta okres ponownego rozwoju, choć przemiany ustrojowe na początku lat 90 XX w. ponownie go przyhamowały. Miasto stale rozbudowuje się i jeśli w pełni postawi na rozwój turystyki to ma szanse stać się znaczącym ośrodkiem wczasowo – sanatoryjnym – zwłaszcza że ma ku temu wszelkie warunki.

W 1979 r. obraz Matki Boskiej Makowskiej został ukoronowany przez papieża Jana Pawła II.

25 lipca 2001 r. miasto nawiedziła silna powódź, która zniszczyła centrum miasta, gdzie z brzegów wystąpił przepływający tu Księży Potok. Suma opadów atmosferycznych tego dnia wyniosła aż 190,8 mm.

Prawa miejskie otrzymało w 1840.

Nazwa miasta

Do początku XX w. powszechnie funkcjonowała nazwa Maków. Jest to nazwa dzierżawcza, pochodzi prawdopodobnie od imienia chłopa zasadźcy Maka. Popularna etymologia wiążę jednak tę nazwę z rośliną makiem, co znalazło odzwierciedlenie w herbie miasta.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. na obszarze Polski były dwa miasteczka o takiej nazwie (drugie to Maków Mazowiecki). O uporządkowanie nazewnictwa wnioskowała kolej. Zaproponowano kilka określeń, które mogły być drugim członem nazwy: Krakowski, Podgórski, Małopolski i Podhalański. Ostatecznie przyjęta została ta ostatnia wersja, choć z geograficznego i historycznego punktu widzenia jest ona niepoprawna – kraina Podhale zaczyna się kilkadziesiąt kilometrów od miasta. Decyzję tę zaakceptowało Ministerstwo Spraw Wewnętrznych 16 października 1930 r.

W latach 1924-1933 Maków był siedzibą powiatu makowskiego.

Turystyka

Spokojne miasteczko, położone w dolinie o specyficznym mikroklimacie, już w latach międzywojennych przyciągnęło wiele osób, które postawiły tutaj swoje wille. Na stoku Makowskiej Góry powstało także sanatorium przeciwgruźlicze. Miasto jest znane ze swoje szkoły krawieckiej, założonej w 1896 r., w której uczy się typowego dla tego obszaru haftu makowskiego. Wyroby lokalnego rękodzieła ludowego są popularnymi pamiątkami z tego regionu.

Zabytki

• Kościół klasycystyczny z XIX w.
• Sanktuarium Matki Bożej Królowej Rodzin
• Pozostałości huty Maurycy z XIX w.
• Domy drewniane z I połowy XIX w.
• Budynek Miejskiej Biblioteki Publicznej
• Murowana kapliczka przy ul. 3 Maja, a wzniesiona w 1845 r. przez J. K. Filasa
• Kapliczki i pomniki przydrożne

Szlaki turystyczne

• Sucha Beskidzka – Mioduszyna – Maków Podhalański – Grzechynia – dojście do z Suchej Beskidzkiej do Zawoi Dolnej
• Maków Podhalański – Budzów – Chełm Wschodni – Stronie – Kalwaria Zebrzydowska
• Maków Podhalański – Stańkowa – Koskowa Góra – Parszywka – Przełęcz Dział – Groń – Pcim

Wydarzenia sportowe i kulturalne

• Tydzień Kultury Beskidzkiej (TKB) – sierpień
• Międzynarodowy Bieg Uliczny po Ziemi Makowskiej – maj
• Dni Makowa Podhalańskiego – lipiec
• Rajd Podbabiogórskie Miasta
• Rajd Krakowski – kwiecień
• Rajd Pieszy Koskowa Góra
• Terenowy Wyścig Rowerowy – wrzesień
• Międzynarodowy Plener Rzeźbiarsko-Malarski w Makowie Podhalańskim

Ośrodki turystyczne

• Hotel Halniak,
• Hotel Carlton (dawna Willa Marysin)
• Ośrodek Wczasowo-Campingowy Jazy
• Willa Świt (Pensjonat)
• Ośrodek Wypoczynkowy Pod Łysą Górą
• Ośrodek Wypoczynkowy Podhale
• Młodzieżowe Schronisko Turystyczne
• Zajazd Aśka

Urzędy oraz inne ważniejsze instytucje w Makowie Podhalańskim

• Urząd Miejski
• Urząd Pocztowy
• Komisariat Policji
• Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej (MOPS)
• Miejski Dom Kultury
• Gminny Zarząd Placówek Oświatowych (GZPO)
• Miejska Biblioteka Publiczna
• Przedsiębiorstwo Wodno-Kanalizacyjne Eko-Skawa Sp. z o.o. (dawne MZWiK)
• Ochotnicza Straż Pożarna (OSP) w Makowie Podhalańskim-Centrum
• Ochotnicza Straż Pożarna (OSP) w Makowie Podhalańskim-Dolnym
• Dom Pomocy Społecznej (DPS)

Placówki medyczne

• Szpital im. księdza dr Stanisława Czartoryskiego, al. Kasztanowa
• Zakład Długoterminowej Opieki Medycznej im. św. Katarzyny Sieneńskiej (dawne sanatorium przeciwgruźlicze), ul. Mickiewicza
• Miejska Przychodnia Zdrowia, ul. Kościuszki
• Poradnie Specjalistyczne (przy szpitalu im. księdza dr Stanisława Czartoryskiego)

5 aptek, 2 sklepy medyczne, 1 sklep optyczny.

Osiedla mieszkaniowe

• Osiedle Tysiąclecia
• Tzw. „nowe” bloki przy ul. 3 Maja

Muzea

• Izba Regionalna w Miejskiej Bibliotece Publicznej
• Muzeum Historyczne Makowa Podhalańskiego (MHMP)

Biblioteki

• Miejska Biblioteka Publiczna
• Biblioteka Parafialna przy parafii rzymskokatolickiej pw. Przemienienia Pańskiego

Transport

W Makowie Podhalańskim istnieje komunikacja miejska, międzymiastowa i międzynarodowa. Można tutaj podróżować pociągami (PKP, PKP Intercity), autobusami i tzw. busami (różnych linii), oraz taksówkami. W latach 1990-2003 istniała w Makowie Podhalańskim komunikacja miejska, wykonywana przez Miejski Zakład Komunalny (MZK). Autobusy miejskie, kursujące na liniach o numeracji od 1 do 8, łączyły Maków z wsiami na terenie gminy, a także Suchą Beskidzką, Stryszawą i Skawicą.

Najbliższe lotniska znajdują się w Krakowie i w Katowicach.

Drogi

• droga krajowa 28

Kolej

• Stacja kolejowa PKP Maków Podhalański, ul. Kolejowa
• Linia kolejowa Kraków-Zakopane
• PLK 098 Sucha Beskidzka – Chabówka

Mosty

• Most nad rzeką Skawą

• Most łączący Maków Podhalański i Suchą Beskidzką
• Most łączący Maków Podhalański i Białkę
• Most Grzechyński

• Most Jedziński

Gospodarka

Przemysł w gminie Maków Podhalański

• drzewny i meblarski
• odzieżowy
• spożywczy

Handel

W mieście funkcjonują liczne sklepy i hurtownie.

Kluby, stowarzyszenia, fundacje

• Polana Makowska – zespół regionalny
• Miejski Klub Sportowy Halniak
• Stowarzyszenie Babiogórska Grupa Krótkofalowców
• Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Makowskiej
• Małopolskie Stowarzyszenie Promocji Agroturystyki
• Stowarzyszenie Rodzina Kolpinga przy parafii rzymskokatolickiej pw. Przemienienia Pańskiego
• Feniks – Klub bilardowy
• Stowarzyszenie Gmin Babiogórskich (SGB)
• Beskidzkie Stowarzyszenie Kombatantów i Osób Represjonowanych
• Babiogórskie Stowarzyszenie Twórców Kultury
• Związek Podhalan
• Polski Związek Wędkarski (PZW)
• Fundacja Aktywnej Rehabilitacji (FAR)
• Ognisko Muzyczne Moderato
• Gminna Orkiestra Dęta Maków Podhalański
• The Chilloud – zespół rockowy (dawniej Narwana)
• Zespoły Szkolne (np. chór Septyma)

Kościoły i związki wyznaniowe

Edukacja

Przedszkola

• Gminne Przedszkole Samorządowe
• Przedszkole Niepubliczne Sióstr Serafitek pw. św. Anny
• Prywatne Przedszkole Słoneczny Uśmiech

Szkoły podstawowe

• Szkoła Podstawowa nr 1 im. Henryka Sienkiewicza
• Szkoła Podstawowa nr 2 im. Bolesława Prusa

Gimnazjum

• Gimnazjum im. ks. dr Stanisława Czartoryskiego

Szkoły ponadgimnazjalne

• Zespół Szkół im. św. J. Kantego:
  • Liceum Ogólnokształcące (LO)
  • Liceum Profilowane (LP)
  • Uzupełniające Liceum Ogólnokształcące (po ukończeniu ZSZ)
  • Technikum (T)
  • Zasadnicza Szkoła Zawodowa (ZSZ)
• Niepubliczne Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych Zaoczne, ul. Wolności

Szkoła policealna

• Asystent Osoby Niepełnosprawnej (w Zespole Szkół im. św. J. Kantego)

Pozostałe placówki szkolne

• Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy (SOSW)
  • Szkoła Podstawowa, ul. Orkana,
  • Gimnazjum, ul. Orkana,
  • Internat, ul. Moniuszki.

Znane osoby pochodzące z gminy Maków Podhalański

• Kazimierz Jancarz (ur. 9 grudnia 1947 w Suchej Beskidzkiej, zm. 25 marca 1993 w Luborzycy) – polski ksiądz katolicki, działacz opozycji w PRL
• Andrzej Sasuła (ur. 23 kwietnia 1957 w Makowie Podhalańskim) – polski samorządowiec, nauczyciel, były wicemarszałek województwa małopolskiego
• Andrzej Chowaniec (ur. 1 stycznia 1958 w Kojszówce koło Makowa Podhalańskiego) – hokeista
• Tomasz Hajto (ur. 16 października 1972 w Makowie Podhalańskim) – piłkarz
• Jan Pęczek (ur. 1950 roku w Makowie Podhalańskim) – polski aktor.
• Piotr Natanek (ur. 1960 duchowny Kościoła katolickiego)

Znane osoby związane z Makowem Podhalańskim

• Franciszek Kopetschny (1830-1893) – pod koniec XIX w. był dyrektorem hamerni w Makowie Podhalańskim i w Suchej Beskidzkiej, był Austriakiem czeskiego pochodzenia. Franciszek Kopetschny jest pochowany na cmentarzu w Makowie.
• Alojzy Tadeusz Schuster (ur. 17 marca 1890 w Makowie Podhalańskim, 17 kwietnia 1940 zamordowany przez NKWD w Charkowie) -Ppłk
• Stanisław Czartoryski (ur. 1902 w Pełkiniach k. Jarosławia, zm. 9 sierpnia 1982 w Krakowie, spoczął na cmentarzu w Makowie Podhalańskim) – ksiądz dr, pronotariusz apostolski, dziekan-infułat Kapituły Metropolitalnej Krakowskiej, w latach okupacji 1939-1946, proboszcz parafii w Makowie Podhalańskim
• Franciszek Dźwigoński (1913-1993) – ksiądz, proboszcz parafii w Makowie Podhalańskim w latach 1962-1989
• Służebnica Boża Rozalia Celakówna (ur. 19 września 1901 w podhalańskiej wsi Jachówka koło Makowa Podhalańskiego, zm. 13 września 1944 w Krakowie) – pielęgniarka, polska mistyczka katolicka
• Jan Paweł II właśc. Karol Józef Wojtyła (ur. 18 maja 1920 w Wadowicach, zm. 2 kwietnia 2005 w Watykanie) – polski duchowny katolicki, arcybiskup krakowski, kardynał, papież (16 października 1978-2 kwietnia 2005), sługa boży Kościoła katolickiego, kawaler Orderu Orła Białego
• Franciszek Macharski (ur. 20 maja 1927 w Krakowie) – polski duchowny katolicki, kardynał prezbiter, arcybiskup senior krakowski, w latach 1979-2005 arcybiskup metropolita krakowski
• Stanisław Dziwisz (ur. 27 kwietnia 1939 w Rabie Wyżnej, k. Rabki) – polski duchowny katolicki, były makowski wikary, kardynał prezbiter Santa Maria del Popolo, doktor teologii, członek Kongregacji Wychowania Katolickiego i Rady ds. Środków Masowego Przekazu, od 27 sierpnia 2005 arcybiskup metropolita krakowski
• Andrzej Buś (ur. 21 września 1941 w Krakowie, zm. 2 września 2003) – wielki znawca historii regionu wadowickiego, działacz kultury, dziennikarz, publicysta
• Zbigniew Żak (ur. 20 stycznia 1944 r. w Makowie Podhalańskim, spoczął w Krakowie w Alei Zasłużonych na cmentarzu Rakowickim) – członek Komitetu Organizacyjnego Izb Lekarskich, sekretarz Okręgowej Izby Lekarskiej w Krakowie, przewodniczący Komisji Rewizyjnej OIL, wiceprzewodniczący ORL oraz wiceprezes Naczelnej Rady Lekarskiej
• Jan Pęczek (ur. 1950 w Makowie Podhalańskim) – polski aktor
• Monika Sewioło (ur. 2 maja 1977 w Makowie Podhalańskim) – polska aktorka, piosenkarka i uczestniczka programu „Big Brother”

Zobacz więcej

• herb Makowa Podhalańskiego
• dekanat Maków Podhalański
• parafia Przemienienia Pańskiego w Makowie Podhalańskim