Lanckorona

Lanckorona – wieś w Polsce, w województwie małopolskim, w powiecie wadowickim, siedziba gminy Lanckorona.

Wieś leży w Beskidzie Makowskim, niedaleko na południe od Krakowa, nad rzeką Skawinką, na wysokości ok. 500 m n.p.m. Wieś zachowała oryginalną drewnianą zabudowę z drugiej połowy XIX wieku.

Lanckorona w latach 1366-1934 posiadała prawa miejskie. W latach 1975-1998 miejscowość położona była w województwie bielskim.

Historia

Średniowiecze

Lanckorona – pierwotnie osada – powstała prawdopodobnie na przełomie XII i XIII stulecia, kiedy to koloniści niemieccy założyli tu niewielką osadę, a na szczycie Góry Lanckorońskiej utworzono niewielki gródek strażniczy, który w tym czasie był nazywany Upik. Lanckorona początkowo była wzmiankowana pod nazwą Villa Hermani, co zapewne jest związane z imieniem kolonizatora (zasadźcy).

Wpływ na rozwój osady miała polityka Kazimierza Wielkiego i zrzeczenie się przez niego Śląska na rzecz Czech po traktacie w Namysłowie w 1348 r. Granica państwa polskiego biegła w dolinie rzeki Skawinki i władca, zdając sobie sprawę z niebezpiecznej odległości dzielącej jego stolicę od granicy czeskiej, postanowił wznieść tu murowany zamek. Budowa ta miała miejsce przed 1370 rokiem (ok. 1359 roku?); ruiny zamku do dziś znajdują się na szczycie Góry Lanckorońskiej. W 1361 r. Kazimierz Wielki zezwolił na lokację miasta, hojnie uposażając wójta poprzez nadanie mu 2 łanów frankońskich (czyli w przeliczeniu na obecne jednostki co najmniej 50 ha), a także liczne przywileje. Ostatecznie do samej lokacji doszło 31 marca 1366 roku. Kazimierz nadał dotychczasowej osadzie przywilej miejski na prawie magdeburskim. W przywileju tym zostały ustanowione cotygodniowe targi czwartkowe. Poza tym w akcie tym znajdowały się:

• prawo handlu w Krakowie i innych miastach królewskich,
• prawo wolnego wyrębu drzew w granicach miasta
• prawo przywozu piwa dla mieszczan,
• prawo składu,

a także obdarzył Lanckoronę prawami identycznymi, co miasto stołeczne Kraków.

Z tego czasu pochodzi niewiele informacji o zamku znajdującym się na Górze Lanckorońskiej. Z pojedynczych zapisków wiadomo, że pierwszym burgrabią fortecy był niejaki Orzeszko (lub Orzeszek), który pełnił tę funkcję w latach 1366-75. Poza tym na zamku często pojawiali się tu królowie: Kazimierz Wielki i Władysław Jagiełło, którzy wykorzystywali niewielką odległość Lanckorony od Wawelu i bogate w zwierzynę tereny łowieckie. Z kolei w latach 1375-91 nie odnotowano żadnego rządcy. Pierwszym tenutariuszem Lanckorony (od 1391) był Mikołaj Strasz herbu Odrowąż.

W 1336 r. roku w Lanckoronie został ufundowany kościół parafialny pod wezwaniem Narodzenia Św. Jana Chrzciciela (w późniejszych wiekach wielokrotnie przebudowywany).

Spytko z Melsztyna był tenutariuszem Lanckorony w latach 1397-99, a po jego śmierci w bitwie nad Worsklą 12 lub 16 sierpnia 1399, właścicielką tenuty stała się jego żona Elżbieta z Laczki.

Kolejnym właścicielem Lanckorony (zdaniem niektórych historyków lokalnych po wykupieniu od wyżej wymienionej Elżbiety Melsztyńskiej) został w roku 1410 w zastaw za 1000 grzywien Zbigniew z Brzezia (protoplasta rodu Lanckorońskich). Zbigniew szybko stał się jedną z najważniejszych postaci w państwie. Dochodząc do funkcji marszałka wielkiego koronnego, a także będąc członkiem 8-osobowej rady królewskiej, pierwszy z Zadorzyców na tenucie Lanckorońskiej nie dbał o swoje lanckorońskie włości, a zasłynął raczej jako dobrodziej krakowskiego klasztoru augustianów i sprawny polityk.

Kolejnymi starostami aż do 1512 roku byli potomkowie Zbigniewa, którzy przyjęli nazwisko Lanckorońskich. Po Zbigniewie władze w Lanckoronie przejął jego syn Mikołaj, bliski współpracownik królów polskich: Władysława Warneńczyka i Kazimierza Jagiellończyka, a także pełniący urząd marszałka koronnego. Mikołaj, podobnie jak ojciec, z braku czasu i z powodu zaangażowania w nurt wydarzeń politycznych nie zwracał większej uwagi na starostwo, jednak utrzymał tenutę w niezmienionych granicach, posiadającą ciągle od czasów Spytka 16 wsi. Prawdziwymi twórcami potęgi gospodarczej tenuty lanckorońskiej byli synowie Mikołaja: Jan i Stanisław. Bracia, dzięki posiadaniu bogatych królewszczyzn, zdobyli ogromne fortuny, stając się zarazem jednymi z najbogatszych możnych małopolskich.

Czasy nowożytne

Śmierć Stanisława w 1489 i Jana w 1496 roku rozpoczyna okres schyłkowy panowania rodu Lanckorońskich w Starostwie. Po śmierci Jana panami na włościach lanckorońskich zostają 3 synowie Stanisława (Jan był bezpłodny lub w ogóle nie posiadał żony): Stanisław (junior), Mikołaj i Przecław. Dwaj starsi bracia stosunkowo szybko przestali interesować się wyżej wspomnianą tenutą. Stanisław tylko raz wymieniany jest jako starosta lanckoroński (w 1504 roku). W 1508 roku osiadł w Kamieńcu Podolskim, piastując urząd starosty kamieńskiego, a później wojewody podolskiego. Podczas pobytu na kresach południowo-wschodnich brał on udział w bitwach z Tatarami, m.in. pod Wiśniowcem i Trembowlą. Stanisław był gorącym zwolennikiem ułożenia dobrych stosunków polsko-mołdawskich. Ostatecznie umarł w 1535 roku, w ukochanym przez siebie Kamieńcu Podolskim. Mikołaj natomiast związał swoją karierę z dworem, piastując stanowisko burgrabiego krakowskiego. Najmłodszy z braci, Przecław (lub Krzesław), najdłużej rezydował w Lanckoronie, bo aż do 1511 lub 1512 roku. Za 200 florenów wydzierżawił tenutę lanckorońską z 15 wsiami Mikołajowi Jordanowi z Zakliczyna, a rok później na dobre sprzedał miasteczko ze wszystkimi włościami Spytkowi z Jarosławia.

Okres największego dobrobytu Tenuty Lanckorońskiej przypada na czas rządów na Lanckoronie rodu Wolskich. Kolejni starostowie z tego rodu doprowadzili do rozkwitu miasta i jego zaplecza. Na terenie królewszczyzny trwała akcja kolonizacyjna, która doprowadziła do zwiększenia liczby wsi z 15 do 22; powstały wówczas, między innymi, takie osady jak Baczyn czy Podchybie. Także w 1537 roku, kiedy dobrami lanckorońskimi zarządzał Mikołaj Wolski herbu Połkozic, król Zygmunt Stary potwierdził przywileje Lanckorony i nadał jej prawo organizowania dwóch jarmarków na św. Jana (czerwiec) i św. Bartłomieja (sierpień), a dodatkowo przeniósł targi z czwartku na niedzielę. To właśnie za Wolskich tenuta lanckorońska stała się potężnym i złotodajnym latyfundium. Dobrobyt starostwa nie trwa długo. Już w 1574 roku Olbracht Łaski zdobył zamek lanckoroński – co prawda ostatniej z Wolskich udało się odzyskać w 1576 utracone włości, to jednak było to zapowiedzią Lanckorony w przyszłym stuleciu, który zaowocuje upadkiem gospodarczym tenuty (szczególnie przyczynił się do tego potop szwedzki).

Na początku XVII wieku Lanckorona była własnością wojewody krakowskiego Mikołaja Zebrzydowskiego, który obrażony na Zygmunta III przebywał na tamtejszym zamku, układając plany pamiętnego rokoszu. Podczas konfederacji barskiej zamek lanckoroński służył konfederatom jako punkt oparcia. Tu 21 maja 1771 wojska rosyjskie Aleksandra Suworowa pobiły w bitwie konfederatów dowodzonych przez generała Dumourieza. Po przegranej bitwie 8 czerwca 1772 r. konfederaci poddali zamek lanckoroński wojskom austriackim. 17 marca 1774 r. starostwo lanckorońskie zostało podzielone na trzy klucze (lanckoroński, myślenicki i makowski), następnie sprzedane. 17 stycznia 1777 klucz lanckoroński został nabyty przez księżnę Kurlandii Franciszkę Krasińską za sumę 464 662 zł.

18 marca 1797 roku cesarz Franciszek II potwierdził przywileje grodzkie Lanckorony, ustanowił magistrat oraz nadał miastu herb, w którym wieniec laurowy zwieńczony koroną został otoczony napisem Sigillum regiae civitatis Landskoronensis.

Współczesność

W 1869 r. pożar plebańskiej stodoły, podpalonej w wyniku zemsty za mianowanie proboszczem lanckorońskiej parafii przyjezdnego ks. Zdrzelskiego, rozprzestrzenił się trawiąc 79 domów wokół rynku. Po kilkunastu latach, w roku 1887 powołana do życia została Ochotnicza Straż Pożarna.

Podczas powodzi w 2010 roku doszło do osunięć ziemi.

Toponimia

Ogólnie przyjęta wersja wywodzi nazwę miasta od zestawienia niemieckich słów Land – kraj i Krone – korona. Z kolei Kazimierz Wiśniak, znawca dziejów i kultury Lanckorony, wywodzi jej nazwę od niemieckiego rodu rycerskiego Landeskrone. Ród ten, wiernie służący książętom piastowskim Śląska, a zarazem często odgrywający tam ważną rolę, uzyskał wiele majątków na Dolnym Śląsku.

Pierwotnie nazwa "Lanckoron" odnosiła się do zamku. Z 1476 roku pochodzi zapisek, w którym pojawia się nazwisko "Lanszkorunski de Brzezie".