Czersk (województwo mazowieckie)

Czersk – wieś w gminie Góra Kalwaria w powiecie piaseczyńskim w województwie mazowieckim. Przez Czersk z Coniewa do Brzumina prowadzi droga wojewódzka nr 739, która łączy wieś z drogą krajową nr 79

Do 1954 roku istniała gmina Czersk. W latach 1975-1998 miejscowość położona była w województwie warszawskim.

Jedno z najstarszych miast na Mazowszu i stolica jednego z księstw dzielnicowych. Obecnie Czersk znany jest głównie z ruin średniowiecznego zamku książąt mazowieckich, które są główną atrakcją turystyczną tej małej miejscowości i równocześnie jednym z najcenniejszych zabytków na Mazowszu.

Czersk znajduje się w odległości kilku kilometrów od Góry Kalwarii. Położony jest nad Jeziorem Czerskim, starorzeczem wiślanym. Kilkaset metrów dalej płynie Wisła.

Nazwa

Najwcześniejszą wzmiankę o nazwie notuje pod rokiem 1142 Latopis ławrentisjowski, jako Čьrnьsk.

Później pojawia się także w polskojęzycznych zapiskach: Cirnsk (1236-1237), Cyrnsko (1242), Czyersko (1456). Średniowieczna nazwa brzmiała Czyrńsk, Czyrńsko. W wyniku uproszczenia grupy spółgłoskowej przeszła ona w Czyrsko. Jeszcze w średniowieczu nastąpiła kolejna zmiana, grup -yr- i -ir- w -er-, dzięki czemu ukształtowała się współczesna forma. Nazwa grodu pochodzi najprawdopodobniej od nazwy rzeki Czarnej, mającej w pobliżu ujście do Wisły. Powstała ona poprzez dodanie do nazwy rzeki przyrostka -ъsko. Stąd też występowanie obu form męskich (Czyrńsk) i nijakich (Czyrńsko).

Historia

Początki osadnictwa na wzgórzu w miejscu obecnego Czerska datuje się na epokę kamienną. Okolica była atrakcyjnym miejscem dla założenia osady ze względu na położenie na skrzyżowaniu szlaków handlowych, umiejscowienie nad skarpą oraz dogodną przeprawę przez Wisłę.

Pierwszy znany gród powstał w XI wieku na miejscu istniejącej już osady z VII-VIII wieku. W XII wieku Czersk staje się siedzibą kasztelana a w 1252 archidiakonatu, podległego biskupstwu poznańskiemu, co czyniło go ważnym ośrodkiem politycznym. W tym samym wieku stał się Czersk stolicą Księstwa Mazowieckiego. W miejscowości powstał targ miejski.

Prawa miejskie uzyskał Czersk w 1350 roku, a w 1386 roku został lokowany na prawie chełmińskim. Na przełomie XIV i XV wieku książę Janusz I mazowiecki zbudował w Czersku wieloboczny zamek z dwoma wieżami oraz wieżą bramną (później dobudowano arkadowy most w miejsce zwodzonego). Od końca wieku powoli zaczął tracić znaczenie na rzecz Warszawy, dokąd w 1413 roku przeniesiona została siedziba księstwa. Janusz I Starszy przeniósł wtedy swoją główną siedzibę z podupadającego Czerska do nowego prężnie rozwijającego się ośrodka – Warszawy, czego wymownym znakiem było uczynienie z kościoła pod wezwaniem św. Jana kolegiaty, oraz zbudowanie zamku, (najstarszej części późniejszego Zamku Królewskiego). Do Warszawy, która zaczęła mieć bardziej dogodne położenie, przeniesiono kapitułę kolegiaty mazowieckiej. Przyczynę upadku miasta upatruje się często w przesunięciu się Wisły w XIV wieku

Ponowny okres rozkwitu przeżył Czersk, gdy rządziła nim królowa Bona, żona Zygmunta Starego. Otrzymała ona Czersk jako odprawę wdowią po śmierci Zygmunta Starego. Królowa chętnie przebywała w tym mieście i z jej inicjatywy powstały wtedy browary (sławne piwo czerskie), rozwinął się handel, uprawa winorośli i ogrodnictwo.

W czasie potopu szwedzkiego Czersk doznał bardzo poważnego uszczerbku. Wojska szwedzkie po doznaniu klęski od Stefana Czarnieckiego pod Warką wycofując się opanowały twierdzę czerską i doszczętnie ją zdewastowały. Od tego czasu nastąpił dalszy, systematyczny regres miasta. W latach 1762-1766 marszałek wielki koronny Franciszek Bieliński podjął próbę odbudowy zamku (wtedy powstał most przez fosę), jednak po dostaniu się pod zabór pruski mury zostały zburzone, co pozbawiło twierdzę resztek znaczenia militarnego. W 1869 roku zostały Czerskowi odebrane przez władze rosyjskie prawa miejskie. Do dziś z jednego z największych polskich miast średniowiecza, a obok Płocka największego na Mazowszu, pozostały ruiny zamku i brukowane ulice wychodzące na kilkanaście kilometrów w pole...

Zabytki

Najważniejszym zabytkiem w Czersku jest zamek. Prezentuje się on szczególnie imponująco od strony Wisły, zaś z jego wież roztacza się widok na okolicę. Zamek wpisany jest do rejestru zabytków pod nr 1009/116 z 25.01.1958

W Czersku znajduje się również kościół pw. Przemienienia Pańskiego wzniesiony w latach 1805-1806, a następnie w 1900 roku przebudowany. Jest on wpisany do rejestru zabytków wraz z cmentarzem kościelnym (nr rej. 1010/690/62 z 12.04.1962).

Ciekawostką turystyczną jest fakt, że obecny Czersk położony jest niezmiennie na średniowiecznym planie miasta. Niewiele jest tak małych miejscowości, które mogłyby się poszczycić targiem o średniowiecznym rodowodzie (obecnie plac Tysiąclecia). Średniowieczny układ urbanistyczny miasta również wpisany jest do rejestru pod nr A-1601 z 15.09.1999.

W 2009 w pobliżu zamku, na dnie pogłębianego stawu odnaleziono 500-letnią szkutę.

Galeria

• 

  Plac Tysiąclecia w Czersku - średniowieczny rynek miasta

• 

  Kościół pw. Przemienienia Pańskiego

• 

  Wnętrze kościoła pw. Przemienienia Pańskiego

• 

  Zamek i kościół w Czersku widoczne z podnóża skarpy wiślanej

Bibliografia

• Leszek Paweł Słupecki, Dzieje Czerska w XII – XIV wieku, w: Wschodni Rocznik Humanistyczny, t. III, 2006

Zobacz też

• Czersk (Jasieniec)