Pruszków

Pruszków (ros. Прушков; jidysz פּרושקאָוו, Pruszkow) – miasto i gmina w województwie mazowieckim, w powiecie pruszkowskim, położone nad Utratą. Pruszków jest częścią aglomeracji warszawskiej.

Według danych z 31 grudnia 2010 r. miasto miało 56 929 mieszkańców.

Ośrodek przemysłowo-usługowy i mieszkaniowy. Różnorodny przemysł, zakłady farmaceutyczne (Herbapol) i kosmetyczne (L'Oréal), a także centra logistyczne (np. Millennium Logistic Park) i kolejowy terminal kontenerowy.

Ośrodek sportu i rekreacji południowo-zachodniej części aglomeracji warszawskiej, który obejmuje: halę sportową "Znicz", Stadion piłkarski, Olimpijski Tor Kolarski "BGŻ Arena", na którym odbyły się we wrześniu 2008 roku Mistrzostwa Europy, a w 2009 roku Mistrzostwa Świata w kolarstwie torowym, Aqua Park "Kapry", cztery parki (w tym park Potulickich z unikatowym układem przestrzennym), zaplecze naukowo-dydaktyczne w postaci Wyższej Szkoły Kultury Fizycznej i Turystyki, siedziba Polskiego Związku Kolarskiego.

Dojazd Warszawską Koleją Dojazdową, Szybką Koleją Miejską lub Kolejami Mazowieckimi z Pruszkowa do samego centrum Warszawy trwa od 21 do 26 minut.

Położenie

Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 19,19 km². Miasto stanowi 7,77% powierzchni powiatu.

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa warszawskiego.

Pruszków jest częścią aglomeracji warszawskiej. Do Pruszkowa prowadzą Aleje Jerozolimskie, których przedłużenie na terenie miasta stanowi aleja Wojska Polskiego.

Według danych z roku 2002 Pruszków ma obszar 19,15 km², w tym:

• użytki rolne: 18%
• użytki leśne: 0%.

Sąsiednie gminy: Brwinów, Michałowice, Ożarów Mazowiecki, Piastów.

Historia

Jedna z pierwszych wzmianek o Pruszkowie pochodzi z XV wieku. W rękopisie Metryki mazowieckiej (zbiory AGAD) z czasów Janusza Starszego można przeczytać o rycerzu Święsku (Swansek), który pochodził "de Praskow" (październik 1414 roku). Prawa miejskie osada otrzymała w 1916 roku. Korzystnie na rozwój Pruszkowa wpłynęło uruchomienie Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej w XIX wieku i w 1927 roku – Elektrycznej Kolei Dojazdowej.

W czasie powstania styczniowego w nocy z 1 na 2 listopada 1864 roku dwa szwadrony powstańcze rozpoczęły szturm na rosyjskie posterunki wojskowe położone na stacjach kolejowych w Pruszkowie i Grodzisku Maz.

We wsi Tworki (obecnie dzielnica Pruszkowa) w 1891 roku wybudowano szpital dla psychicznie chorych.

W czasie I wojny światowej, 12–18 października 1914 roku została stoczona bitwa o Pruszków. Podczas walk wojskom rosyjskim udało się odepchnąć Niemców na zachód..

W 1923 roku powstał klub sportowy TUR Pruszków.

W 1944 roku mieścił się tu niemiecki obóz przejściowy Dulag 121 dla wysiedlonych przez hitlerowców mieszkańców Warszawy (Dulag 121 Pruszków).

W czasie II wojny światowej zginęło z rąk hitlerowców ok. 1500 Żydów (prawie cała ludność żydowska mieszkająca w Pruszkowie). Prawie 100 mieszkańców Pruszkowa zginęło jako żołnierze Wojska Polskiego na frontach II wojny światowej, a przeszło tyle samo pruszkowian zginęło jako żołnierze AK.

17 stycznia 1945 roku Pruszków został wyzwolony spod okupacji niemieckiej i zajęty przez należące do koalicji antyhitlerowskiej oddziały Armii Czerwonej.

26 marca 1945 roku – szesnastu przedstawicieli Polskiego Państwa Podziemnego, zaproszonych na rozmowy do Pruszkowa, do willi przy obecnej al. Armii Krajowej, zostało aresztowanych przez NKWD i wywiezionych do Moskwy (zobacz: proces szesnastu).

Po wojnie Pruszków stał się jednym z większych ośrodków przemysłowych na Mazowszu.

W Pruszkowie znajduje się Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego oraz dwór i park krajobrazowy z XIX wieku.

Najstarszą dzielnicą obecnego Pruszkowa jest Żbików (obejmujący północną część miasta), który był wzmiankowany już w 1236 roku.

Demografia

Dane z 31 grudnia 2006:

Pruszków jest częścią aglomeracji warszawskiej liczącej w 2004 r. 2 678 900 mieszkańców.

• Ludność Pruszkowa

Osoby związane z Pruszkowem

• Bogdan Bartołd – ksiądz katolicki, wieloletni rektor kościoła akademickiego Św. Anny w Warszawie, proboszcz parafii archikatedralnej pw. Św Jana Chrzciciela w Warszawie
• Bronisław Chajęcki – pedagog, harcmistrz, żołnierz WP, zastępca prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego
• Józef Cichecki - samorządowiec, działacz społeczny, burmistrz Pruszkowa w latach 1920-1936, nastepnie burmistrz Wołomina; ur. 1888 zm. 1953, pochowany na cmentarzu w Pruszkowie.
• Michał Głowiński – pisarz, eseista, historyk i teoretyk literatury, wykładowca akademicki,
• Jacek Gmoch – piłkarz, trener, selekcjoner reprezentacji Polski,
• Henryk Hoser – arcybiskup
• Piotr Ferdynand Hoser – warszawski ogrodnik i hodowca roślin, pomolog, wykładowca akademicki
• Roman Indrzejczyk – proboszcz parafii św. Edwarda w latach 1966-1986, kapelan pruszkowskiej "Solidarności", kapelan Prezydenta RP w latach 2005-2010, poeta,
• Kazimierz Janczewski – litewski działacz społeczny i gospodarczy, jeden z liderów mniejszości polskiej na Litwie
• Zbigniew Jerzyna – poeta, dramaturg, eseista, edytor,
• Aleksander Kamiński – harcmistrz, pedagog, wychowawca, twórca metody zuchowej, autor "Kamieni na szaniec"
• Koji Kamoji - rzeźbiarz, malarz i grafik
• Bronisław Komorowski – polityk, Minister Obrony Narodowej, marszałek Sejmu, od 6 sierpnia 2010 r. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej
• Andrzej Kolikowski – przywódca gangu pruszkowskiego
• Józef Kwasiborski – polski dziennikarz i działacz chrześcijańsko-demokratyczny, samorządowiec II RP
• Władysław Lasocki - dowódca oddziału specjalnego Gwardii Ludowej w stopniu sierżanta.
• Jan Lechoń – poeta, prozaik, krytyk literacki, członek grupy poetyckiej Skamander,
• Robert Lewandowski – piłkarz Znicza Pruszków w latach 2006-2008, reprezentant Polski
• Alicja Majewska – piosenkarka,
• Radosław Majewski - piłkarz Znicza Pruszków w latach 2004-2007, reprezentant Polski
• Wojciech Młynarski – piosenkarz, autor tekstów, poeta,
• Andrzej Stelmachowski – prawnik i polityk, żołnierz AK,
• Jan Twardowski – ksiądz rzymskokatolicki, poeta, żołnierz AK, rektor kościoła sióstr Wizytek w Warszawie,
• Stefan Woyda – archeolog, twórca i dyrektor Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego
• Wojciech Żukrowski – pisarz, prozaik, poeta, reportażysta

Wspólnoty wyznaniowe

Na terenie miasta działalność duszpasterską prowadzą następujące kościoły:

Katolickie

• Kościół Rzymskokatolicki

Protestanckie

• Kościół Zielonoświątkowy

Inne

• Świadkowie Jehowy, (Sala Królestwa)

Przemysł

• Zakłady przemysłowe założone pod koniec XIX wieku:
  • fabryka ołówków "Majewski St. i S-ka"
  • fabryka wyrobów fajansowych Jakuba Teichfelda, później Zakłady Porcelitu Stołowego "Pruszków"
  • cegielnia "Żbików" braci Hoser,
  • fabryka ultramaryny "Sommer i Nower"
  • Warsztaty Naprawy Wagonów Towarowych, później ZNTK Pruszków

Z powyższych zakładów do dnia dzisiejszego funkcjonuje jedynie fabryka ołówków.

• Zakłady przemysłowe założone na początku XX wieku:
  • elektrociepłownia
  • wytwórnia obrabiarek, później Zakłady Przemysłowe "1-go Maja"

• Zakłady przemysłowe założone w drugiej połowie XX wieku:
  • Zakłady Zielarskie "Herbapol" Pruszków
  • fabryka telewizorów Daewoo Electronics Manufacturing Poland Sp. z o.o.

Zabytki

(wg wykazu KOBiDZ z 2009)

Centrum miasta

• kościół par. pw. sw. Kazimierza, ul. Hubala, pocz. XX, nr rej.: 1091/1041 z 27.12.1973
• cmentarz par. rzym.-kat., ul. Cmentarna, 1914, nr rej.: 1338 z 5.09.1988
  • mauzoleum Bielawskich, nr rej.: j.w.
• Cmentarz żydowski w Pruszkowie, ul. Lipowa 50, pocz. XX, nr rej.: 1339 z 27.12.1988
  • dom pogrzebowy, nr rej.: j.w.
• dworzec kolejowy, ul. Sienkiewicza 2, 1924, nr rej.: A-778 z 7.01.2008
  • budynek gospodarczy, 1924, nr rej.: j.w.
  • wodociągowa wieża ciśnień, 1924-30, nr rej.: j.w.
• willa „Orleówka” z ogrodem, ul. Dąbrowskiego 3, 1930, nr rej.: 1272-A z 23.09.1985

• pałacyk „Sokoła”, ul. Kościuszki 41, 1867, nr rej.: A-664 z 4.01.2006
• zespół dworski Potulickich, ul. Prusa / Kościuszki, XIX, nr rej.: 1089/491/62 z 26.03.1962:
  • pałacyk
  • park
  • lodownia, ul. Prusa 9, nr rej.: 1287 z 16.02.1987
• pałac, ul. 17 Stycznia 77 / Prusa 25/27, 1900, nr rej.: 889 z 24.05.1976

Żbików

• Zakłady Napraw Taboru Kolejowego, ul. 3 Maja 8, k. XIX-XX, nr rej.: 1-A z 29.03.1999:
  • budynek dyrekcji
  • park
  • kuźnia
  • odlewnia
  • modelarnia
  • obręczarnia
  • hala remontu obrabiarek
  • hala napraw wagonów osobowych
  • hala napraw wagonów towarowych
  • bocznica kolej. z pomnikiem
  • brama z fragm. ogrodzenia
  • bunkier
  • 3 wieżyczki strzelnicze
• kościół par. pw. Niepokalanego Poczęcia NMP, ul. 3 Maja 126, pocz. XX, nr rej.: 1092/1042 z 27.12.1973
• cmentarz par. rzym.-kat., ul. Domaniewska, 1 poł. XVIII – XX, nr rej.: 1472 z 20.02.1991
• zespół ogrodniczy Hosera, ul. Żbikowska 56, 1898-XX:
  • willa, nr rej.: 1501-A z 8.01.1992
  • park-arboretum, nr rej.: j.w.
  • ogrodzenie z brama, nr rej.: j.w.
  • ogrodnictwo, nr rej.: 1500-A z 8.01.1992:
  • budynek zarządcy
  • szklarnia
  • stajnia
  • piwnica
  • wiatrak
  • transformator
  • ogród
  • ogrodzenie

Tworki

• zespół urbanistyczno-architektoniczny szpitala, ul. Partyzantów 2/4, 1881-XX, nr rej.: 1281 z 2.01.1987:
  • 22 budynki
  • cerkiew, ob. kościół rzymsko-katolicki
  • cmentarz z 1939 r.
  • ogrodzenie
• cmentarz przy szpitalu psychiatrycznym, ul. Partyzantów 9, nr rej.: 1342 z 27.09.1988

• • kaplica, nr rej.: j.w.

Sport

W Pruszkowie są dwa kluby sportowe biorące udział w rozgrywkach na poziomie pierwszoligowym – Miejski Klub Sportowy "Znicz" (piłka nożna) i "Znicz Basket" (koszykówka mężczyzn) oraz występujący od sezonu 2009/2010 w ekstraklasie PTS "Lider" (koszykówka kobiet). Na terenie miasta działa również kilka mniejszych klubów sportowych. Poniższa lista przedstawia najważniejsze kluby sportowe:

• Amatorski Parafialny KS "Solidarni" – lekkoatletyka
• Karate Klubu Pruszków – karate tradycyjne
• Klub Sportowy "Kanku" – sporty walki
• Miejski Klub Sportowy "Znicz" – koszykówka (I liga ), piłka nożna (II liga), piłka ręczna dziewcząt
• Międzyszkolny Ośrodek Sportowy – koszykówka chłopców, akrobatyka, piłka siatkowa dziewcząt
• Młodzieżowy Klub Kolarski "Mazowsze Pruszków" – kolarstwo
• Polski Związek Kolarski
• Pruszkowski Klub Kajakarzy "Karamura"
• Pruszkowski Klub Kick Boxingu i Boksu "Kowal-Boxing"
• Uczniowski Klub Sportowy "Kata" – judo
• Uczniowski Klub Sportowy "Lider" – koszykówka dziewcząt
• Uczniowski Klub Sportowy "New Power" – kulturystyka
• Uczniowski Klub Sportowy "Ósemka" – piłka siatkowa dziewcząt
• Pruszkowskie Towarzystwo Cyklistów (PTC Pruszków) – kolarstwo
• Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej "Zefir" – Tenis ziemny
• Uczniowski Klub Sportowy "Gladiatorzy Pruszków" - Hokej na rolkach

Pruszków posiada też krytą pływalnię, kryty tor kolarski BGŻ Arena i halę widowiskowo-sportową.

Dzielnice i osiedla Pruszkowa

Miasto podzielone jest na osiedla i dzielnice:

• Bąki – północno-wschodnia część miasta, graniczy z Piastowem
• Gąsin – północno-zachodnia część miasta, Elektrownia Pruszków
• Malichy – północno-wschodnia część miasta, graniczy z Piastowem
• Ostoja – południowo-wschodnia część miasta
• Osiedle Staszica (A i B) – zachodnia część miasta
• Tworki – centrum miasta, Zakład Psychiatryczny
• Osiedle Parkowe – centrum miasta, park i dwór Potulickich
• Osiedle Prusa – południowa część miasta
• Wyględówek – wschodnia część miasta
• Żbików – północna część miasta.
• Śródmieście - centralna część Pruszkowa, obejmująca m.in. park "Sokoła"

Transport

W mieście krzyżują się drogi wojewódzkie:

• 718 kierunek Ożarów Mazowiecki
• 719 kierunek Warszawa-Pruszków-Żyrardów

Przez miasto przebiega linia kolejowa nr 1 Warszawa – Katowice oraz linia WKD Warszawa – Grodzisk Mazowiecki/Milanówek. Od 12 grudnia 2010 kursuje linia szybkiej kolei miejskiej S1 dojeżdżającej do stacji Otwock. Linia ta zastąpiła kursującą od 1 lipca 2006 r. linię S2. 1 marca 2011 r. uruchomiono długo oczekiwaną linię L11, kursującą na trasie Dworzec PKP - Osiedle Staszica. W autobusach tej linii honorowane są bilety ZTM Warszawa. Nocą do osiedla Staszica z Dworca Centralnego w Warszawie dociera linia N85.

Władze Pruszkowa

• Burmistrzowie:
  • Edmund Wargenau (1917–1919)
  • Józef Piltz (1919–1920)
  • Józef Cichecki (1920–1934)
  • Stanisław Gruszczyński (1934–1939)
  • Franciszek Piątek (1939)
  • Franciszek Jagodziński (1939–1940)
  • Antoni Hebrowski (1940–1941)
  • Stanisław Koper (1941)
  • Julian Winer (1941–1945)

• Prezydenci:
  • Wacław Mańkowski (1945)
  • Stefan Witkowski (1945)
  • Edward Paszke (1945–1946)
  • Stanisław Koper (1946–1948)
  • Zygmunt Zmorzyński (1948–1950)

• • Andrzej Rokita (1980–1987)
  • Andrzej Antoni Pawliński (1987–1989)
  • Józef Michalak (1989–1990)
  • Konrad Kosiński (1990–1992)
  • Jerzy Sierak (1992–1995)
  • Euzebiusz Kiełkiewicz (1995–1998)
  • Jan Starzyński (od 1998)

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

• Esslingen am Neckar
• Impruneta
• Prószków