Pułtusk

Pułtusk – miasto w województwie mazowieckim, w powiecie pułtuskim (siedziba starostwa), siedziba władz gminy miejsko-wiejskiej Pułtusk. Położone w północnej części Mazowsza, na skraju Puszczy Białej nad Narwią, w mezoregionie Dolina Dolnej Narwi.

Do 1954 roku siedziba wiejskiej gminy Kleszewo. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa ciechanowskiego.

Wg danych GUS za rok 2010 miasto Pułtusk liczyło 19 078 mieszkańców.

Demografia

Historia

Powstało w IX-X wieku na miejscu dawnego grodu. Według przekazów na wzgórzu, które obecnie nosi nazwę Św. Krzyża, stała niegdyś pogańska świątynia – wówczas centrum osady.

Prawa miejskie: I lokacja: 1257 przez Siemowita I, II lokacja (na prawie chełmińskim): 1339 przez biskupa płockiego Klemensa Pierzchałę, potwierdzone w latach 1380 i 1405. Pułtusk był trzecim, po Warszawie i Płocku, miastem na Mazowszu z murowanymi fortyfikacjami.

W okresie XIII-XVIII wieku Pułtusk był własnością biskupów płockich, którzy rezydowali na pułtuskim zamku. Rozwój Pułtuska miał miejsce w XIV-XVI wieku, co było związane głównie z handlem zbożem, potem miasto podupadło w wyniku pożarów, powodzi i zniszczeń w wojnach szwedzkich. W poł. XV wieku w mieście wybudowano kolegiatę, w XVI w.: trzy kościoły, szpital, łaźnię miejską, apteki i przytułki dla ubogich.

W 1566 r. jezuici powołali słynące w całej I Rzeczypospolitej kolegium. Od poł. XVI w. przy jezuickiej szkole działał pierwszy w Polsce teatr publiczny. W sierpniu 1568 roku przedstawienie w Pułtusku oklaskiwał poeta Jan Kochanowski. Jeszcze wcześniej, bo w 1530 roku Pułtusku powstała pierwsza na Mazowszu drukarnia. Szkołę jezuicką kształtowali sławni nauczyciele m.in. ks. Piotr Skarga, Andrzej Bobola i Jakub Wujek, a także Wojciech Slaski, jak i uczniowie m.in. kanclerz wielki koronny Jerzy Ossoliński, biskup warmiński Andrzej Batory, poeta Maciej Kazimierz Sarbiewski. W 1590 roku na pułtuskim zamku gościł król Zygmunt III Waza. Podczas wielkiej wojny północnej król Szwecji Karol XII stoczył w roku 1703 pod Pułtuskiem kawaleryjską bitwę, w której rozbił dwukrotnie silniejszy korpus saski.

W 1806 roku rozegrała się tutaj niezwykle krwawa bitwa pod Pułtuskiem pomiędzy wojskami cesarza Napoleona a Rosjanami, co zostało upamiętnione na Łuku Triumfalnym w Paryżu. Napoleon Bonaparte gościł w Pułtusku dwukrotnie w 1806 r. i 1812 r.

30 stycznia 1868 roku ludność miasta i okolic była świadkiem niecodziennego zjawiska przyrodniczego – upadku meteorytu, zwanego później "pułtuskim". Jego największe okazy, o masie ok. 8–9 kg znajdują się w londyńskim British Museum i Muzeum Ziemi PAN w Warszawie. Siedem lat później mieszkańców Pułtuska dotknęła wielka klęska pożaru, który strawił większość zabudowy miejskiej. Spłonęły cenne pułtuskie księgozbiory. Pożar opisał w prasie warszawskiej Henryk Sienkiewicz, który przybył na miejsce tragedii. To wydarzenie posłużyło pisarzowi do opisu pożaru Rzymu w powieści Quo vadis.

W latach II Rzeczypospolitej Pułtusk był miastem garnizonowym. Stacjonował tu 13 Pułk Piechoty. W czasie II wojny światowej Pułtusk został zniszczony w ok. 85%. Miasto szczyci się najdłuższym w Europie (380 m) brukowanym rynkiem.

W latach 1946–1951 w okolicach Pułtuska w ramach podziemia niepodległościowego działał oddział Jana Kmiołka "Wira".

W 1985 miasto zostało odznaczone Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Miasto jest siedzibą Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora (dawniej Wyższa Szkoła Humanistyczna im. A. Gieysztora) utworzonej w 1994 r.

Zabytki

• gotycka Bazylika kolegiacka Zwiastowania NMP z XV wieku, z renesansową przebudową z XVI wieku (kolebkowe sklepienie wykonane w latach 1554-1561). W 1975 roku papież Paweł VI nadał kolegiacie tytuł bazyliki mniejszej
• zamek biskupi usytuowany na brzegu Narwi z XIV-XVI wieku, obecnie Dom Polonii. Właścicielem Domu Polonii jest Stowarzyszenie "Wspólnota Polska". W murach zamku przebywali m.in: król Zygmunt Waza, król szwedzki Karol XII, carowie rosyjscy Aleksander I i Aleksander II.
• Kaplica pw. Świętej Marii Magdaleny przy rynku. Pierwotnie odgrywała rolę kościoła parafialnego do czasu zbudowania kolegiaty. W 1944 r. została całkowicie zniszczona, zrekonstruowana w latach 1946-1951
• ratusz z wieżą ratuszową z XVI w (gotycko-renesansowa).
• Kościół pojezuicki, barokowy z XVII-XVIII w., odbudowany po pożarze w końcu XIX w. i po 1945 r.
• Kościół św. Krzyża z XVI w., późnogotycki z elementami barokowo-klasycznymi. Wokół świątyni rozciąga się najstarszy pułtuski cmentarz katolicki, z grobowcami z XIX w.
• Kościół św. Józefa z XVII w., poreformacki. Do budynku przylegają budynki dawnego klasztoru Bernardynów, w których w okresie zaborów i PRL znajdowało się więzienie.

Edukacja

Szkoły podstawowe i gimnazja:

• Publiczne Gimnazjum nr 1 im. Klaudyny Potockiej
• Zespół Szkół nr 2 z oddziałami integracyjnymi (Publiczna Szkoła Podstawowa im. Henryka Sucharskiego i Publiczne Gimnazjum im. Jana Pawła II)
• Publiczna Szkoła Podstawowa nr 3 im. Tadeusza Kościuszki
• Zespół Szkół nr 4 (Publiczna Szkoła Podstawowa im. Ireny Szewińskiej i Publiczne Gimnazjum im. Andrzeja Noskowskiego)
• Zespół Szkół Niepublicznych STO

Szkoły ponadgimnazjalne:

• Liceum Ogólnokształcące im. Piotra Skargi
• Zespół Szkół Zawodowych im. Jana Ruszkowskiego
• Zespół Szkół im. Bolesława Prusa

Szkoły wyższe:

• Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora

Transport

Transport drogowy

• Przez Pułtusk przebiega jedna z głównych dróg krajowych łącząc województwo mazowieckie z województwem podlaskim:

61 Warszawa – Jabłonna – Serock – Pułtusk - Ostrołęka – Łomża – Grajewo – Augustów

• Przebiagają także drogi wojewódzkie:

618 Wyszków - Pułtusk - Gołymin-Ośrodek

571 (łaczy Naruszewo z Pułtuskiem) Naruszewo - Czerwińsk - Nasielsk - Winnica - Pułtusk

Transport kolejowy

Kolej łącząca Pułtusk z Nasielskiem istniała od 1950 r. do 2002 r. W 2002 roku Nasielską Kolej Dojazdową (in. Nasielska Kolejka Wąskotorowa) zamknięto z powodu niskich przychodów. Kolej służyła mieszkańcom Pułtuska do dojechania do normalnotorowej stacji kolejowej Nasielsk, skąd można było dojechać do Warszawy. Służyła także do dostarczania węgla do elektrowni w Pułtusku.

Transport miejski

Za organizację transportu miejskiego w Pułtusku odpowiedzialny jest PKS Ciechanów.

Media

Prasa

Na terenie miasta, jak i całego powiatu pułtuskiego wydawanych jest 5 gazet lokalnych, tygodników:

• Nowy Kurier Pułtuski
• Pułtuska Gazeta Powiatowa
• Tygodnik Pułtuski
• Tygodnik Ciechanowski (wydanie pułtuskie)
• KW - Kurier Wyszkowski

Radio

• Akademickie Radio Atena - obecnie jego działanie jest zawieszone.

Telewizja Internetowa

• Pultusk.tv

Ciekawostki

30 stycznia 1868 w okolicy miasta spadł duży rój meteorytowy. Okazy z tego spadku znane są w nauce pod nazwą meteoryt Pułtusk i należą do najliczniejszych polskich meteorytów. Kawałki tego meteorytu można znaleźć w okolicach Ponikwi – wsi leżącej niedaleko Pułtuska.

Pułtusk w literaturze i filmie

• Potop (1886) – Henryk Sienkiewicz
• Wspomnienia niebieskiego mundurka (1906) – Wiktor Gomulicki
• Klub Włóczykijów (1970) – Edmund Niziurski
• Kuzynki (2003) – Andrzej Pilipiuk
• Trzecie pokolenie (2006) – Henryk Purzycki

• Planeta krawiec (1984) – reż. Jerzy Domaradzki
• Alternatywy 4 (1986), odc. 1 – reż. Stanisław Bareja
• Sztos (1997) – reż. Olaf Lubaszenko
• Dom (2000), kilka odcinków ostatniej serii – reż. Jan Łomnicki
• Ekipa (2007), odc. 3 i 4 – reż. Agnieszka Holland
• 39 i pół (2008), odc. 11 (jako Zielona Góra) – reż. Mitja Okorn i Łukasz Palkowski
• Handlarz cudów (2009), – reż. Bolesław Pawica i Jarosław Szoda
• Klan(2011),- Maciek daje koncert na Rynku pułtuskim

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

• New Britain
• Senica
• Montmorency

Honorowi obywatele miasta

• Andrzej Bartnicki (1997)
• Aleksander Gieysztor (1998)
• Jan Paweł II (1999)
• Lucjan Pawlak (2002)
• Adam Koseski (2004)
• Stanisław Wielgus (2005)
• Henryk Samsonowicz (2008)

Zobacz też

• Cerkiew Św. Trójcy w Pułtusku
• Synagoga w Pułtusku
• Cmentarz żydowski w Pułtusku