Iłża

Iłża – miasto w południowej części województwa mazowieckiego, w powiecie radomskim i jest siedzibą gminy miejsko-wiejskiej Iłża.

Według danych z 30 czerwca 2009 roku, miasto miało 5121 mieszkańców.

Położenie

Miasto położone jest nad rzeką Iłżanką w południowej części województwa mazowieckiego w obrębie Przedgórza Iłżeckiego, ok. 130 km od Warszawy i ok. 30 km na południe od Radomia. Przez miasto przebiega droga krajowa nr 9, która jest częścią trasy europejskiej.

Do 1975 miasto należało do powiatu iłżeckiego w województwie kieleckim.

W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. radomskiego.

Demografia

Historia

Iłża istniała już we wczesnym średniowieczu, od XII wieku do 1789 własność biskupów krakowskich. Osada zniszczona w 1241 i 1260 w czasie najazdów tatarskich. Prawa miejskie przez 1294 na prawie magdeburskim. Już w XIII wieku istniał tu gród obronny, a około 1340 wzniesiono tu z miejscowego kamienia zamek staraniem biskupa Jana Grota, z czasem rozbudowywany. Miasto stanowiło centrum biskupiego klucza dóbr iłżeckich obejmującego w 1645 roku 2 miasta i 23 wsie.

W XV wieku zasłynęła ceramika iłżecka i powstał miejscowy cech garncarzy. Rozwój miasta w XVI-XVII wieku w związku z ogólnym rozwojem handlu w kraju, a samo miasto znajdowało się na szlaku handlowym z głębi kraju w kierunku do portów na Wiśle w Solcu, Zawichoście i Sandomierzu i dalej do Gdańska.

W 1576 miasto zyskało ratusz na rynku, który w XVII wieku zyskał wieżę wzniesioną z nakazu biskupa Marcina Szyszkowskiego. Na iłżeckim zamku gościli polscy królowie: Władysław Jagiełło, Aleksander Jagiellończyk, Zygmunt III Waza i Władysław IV, a także biskupi, uczeni i wybitni humaniści, jak choćby Jan Kochanowski. W XVII wieku nadal kwitło tu garncarstwo, w latach 1615-1619 miejscowi kupcy dostarczyli kupcom krakowskim 312 transportów garnków.

Upadek miasta rozpoczął potop szwedzki i najazd wojsk Jerzego II Rakoczego w latach 1655-1660, w wyniku czego miasto i zamek uległy zniszczeniom. 17 lipca 1789 r. Iłża przeszła na własność skarbu państwa. Po III rozbiorze Polski w zaborze austriackim, w latach 1809-1815 w Księstwie Warszawskim, a po jego upadku w Królestwie Kongresowym w zaborze rosyjskim aż do 1915 r.

W 1823 roku w Iłży osiedlił się Żyd z Anglii, Levi Selig Sunderland, który założył tu słynną fabrykę fajansu. W 1831 w czasie powstania listopadowego miasto ponownie ulega zniszczeniom w czasie zwycięskiej dla powstańców bitwy stoczonej tu 9 sierpnia 1831 r. W 1850 powstaje tu gmina żydowska i w 1857 jest tu już 521 Żydów, czyli 26% ówczesnej ludności miasta. W 1864 dochodzi tu do bitwy w czasie powstania styczniowego dnia 17 stycznia 1864. W ramach sankcji carskich za udział mieszkańców w powstaniach miasto traci prawa miejskie w 1867 roku. Pomimo tego jako osada jest siedzibą powiatu iłżeckiego utworzonego w 1866 roku. W 1870 powstaje tu synagoga w Iłży, a w 1897 Żydzi stanowią już 49% ogółu mieszkańców. W 1903 w wyniku pożaru przestaje istnieć fabryka fajansu. W czasie rewolucji 1905 roku Iłża znalazła się w granicach tzw. Republiki Ostrowieckiej.

W 1915 w czasie I wojny światowej miasto znów ulega zniszczeniom w czasie walk rosyjsko-niemieckich, gdzie w rejonie Iłży i Pakosławia walczy Legion Puławski. W 1918 z podupadłego miasta przeniesiono siedzibę powiatu iłżeckiego do Starachowic. W 1921 miasto odzyskuje prawa miejskie i w okresie międzywojennym odbudowuje się i rozwija.

W czasie wojny obronnej w 1939 w dniach 8-9 września ma miejsce bitwa z Niemcami polskiego Zgrupowania Południowego Armii Odwodowej Prusy, w wyniku której zostają rozbite polskie dywizje. W 1941 powstaje tu żydowskie getto, zlikwidowane w 1942 przez wywóz do obozu zagłady w Treblince. W okresie okupacji hitlerowskiej rozwija się miejscowy ruch oporu - powstaje Oddział Iłżecki ZWZ AK, mieściła się tu też Komenda Obwodu BCh o kryptonimie 3. Silne wpływy mieli tu też komuniści z GL i AL (organizacja Świt). Partyzanci z AL zajmują Iłżę w dniach 16-17 maja 1944 i przeprowadzają akcję zaopatrzeniową. 16 stycznia 1945 r. wkroczyły do miasta wojska radzieckie Pierwszego Frontu Białoruskiego. W 1945 kadry nowej władzy ludowej w Radomiu pochodziły właśnie z oddziałów AL i GL rejonu iłżecko-starachowickiego.

W okresie powojennym miasto kolejny raz podnosi się ze zniszczeń, a silne tradycje garncarskie kultywuje Spółdzielnia Chałupnik, która eksportuje swoje wyroby m.in. do Australii, Francji, USA, ZSRR i RFN. Miasto jednak pozbawione jest przemysłu i jako znajdujące się na uboczu już w okresie PRL powoli się wyludnia na rzecz Starachowic.

Od 1987 odbywają się tu Dni Leśmianowskie dla upamiętnienia związków wybitnego poety Bolesława Leśmiana z tym miastem oraz jego twórczości. Od 1997 w ruinach zamku biskupiego w Iłży odbywa się corocznie turniej rycerski (początek maja), a w lipcu, w Domu Kultury - Festiwal Folkloru im. Józefa Myszki.

Przemysł i usługi

W Iłży swoje siedziby mają:

• Bank Spółdzielczy
• Bank Śląski
• Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska

Zabytki i atrakcje turystyczne

• Zamek w Iłży - na Górze Zamkowej pozostałości kamiennego zamku biskupów krakowskich, wzniesionego około 1340 r. przez biskupa Jana Grota, przekształconego około 1560 r. w renesansową rezydencję
  • okrągła wieża bez szczytu z końca XIII wieku lub I poł. XIV wieku,
  • podstawa kwadratowej wieży z XIV wieku,
  • ślady wjazdu - filary mostu wjazdowego,
  • jedna ściana zewnętrzna z kluczowymi strzelnicami.
• Końcowa stacja Starachowickiej Kolei Wąskotorowej - stacja znajduje się ul. Błazińskiej - można do niej dotrzeć kierując się z centrum miasta droga krajową nr 9 w kierunku Starachowic i Rzeszowa. Kolejką wąskotorową można dojechać do Centrum Edukacji Leśnej Nadleśnictwa Marcule gdzie znajduje się popularne pośród turystów arboretum (kolekcja drzew i krzewów występujących w polskich lasach). Kolej wąskotorowa kursuje w każdą niedzielę od 1 maja do 30 września.
• Kościół farny Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny - pierwotnie wzniesiony w 1326 r., ponownie w 1603 z fundacji Marcina Szyszkowskiego, wielokrotnie niszczony i restaurowany:
  • wczesnobarokowe ołtarze (boczny - marmurowy, przeniesiony z katedry wawelskiej),
  • w nawie głównej stiukowa dekoracja sklepienia z XVII wieku,
  • piękne portale: piaskowcowe i kamienne z kartuszami herbowymi oraz marmurowy portal wejściowy do kaplicy z 1629 r.,
  • marmurowa tablica inskrypcyjna w późnorenesansowym obramowaniu z piaskowca,
  • późnorenesansowa kaplica św. Krzyża, zbudowana z ciosów w 1629 r.,
  • pięciokondygnacyjna barokowa dzwonnica z 1758 r.
  • zabudowania parafialne z XVII wieku, w bibliotece 150 tomów starodruków z XV-XVIII wieku o tematyce teologicznej
• Kościół Św. Ducha z 1448, odbudowany 1922, z łamanego kamienia
• dawny budynek szpitalny z 1754 w miejscu poprzedniego z XV wieku, od 1980 Muzeum Regionalne
• cmentarz parafialny na wzgórzu Św. Leonarda - czynny od 1832 z mauzoleum poległych w 1939
• grodzisko Kopiec Tatarski przy drodze do Chwałowic
• Mury obronne - brak śladów
• Cmentarz żydowski z XIX wieku, zdewastowany w 1942

Szlaki turystyczne

Iłża jest punktem początkowym żółtego szlaku turystycznego prowadzącego do Starachowic.

Kultura

W Iłży praktykowane jest od XVII wieku barabanienie, z krótką przerwą w czasie stanu wojennego.

W Iłży działa Artystyczna Pracownia Rzeźby i Konserwacji Zabytków "Kamar", która wykonała odlewy m.in. wykonanej w Orońsku Kwadrygi Apollina nad wejście do gmachu Teatru Narodowego w Warszawie, pomnik Jana III Sobieskiego w Wilanowie, pomnik Fryderyka Chopina w Paryżu oraz pomnik Józefa Piłsudskiego w Płocku.

Administracja

Iłża jest członkiem stowarzyszenia Unia Miasteczek Polskich.

Sport

W mieście siedzibę ma klub piłkarski Polonia Iłża, występujący w IV lidze mazowieckiej, posiadający także sekcję bokserską. Działa również młodzieżowy klub siatkarski Volley Iłża.

Ciekawostki

• Na wakacje przyjeżdżał tu Bolesław Leśmian, spokrewniony przez matkę z rodziną Sunderlandów - właścicieli fabryki fajansu. Tu też poznał jedną z 3 miłości swojego życia - Dorę Lebenthal. W Iłży znajdował się słynny malinowy chruśniak.

Zobacz też

• Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Iłży
• Iłża (stacja kolejowa)
• Józef Myszka