Jastrzębia (powiat radomski)

Jastrzębia – wieś w Polsce położona w województwie mazowieckim, w powiecie radomskim, w gminie Jastrzębia. Siedziba gminy Jastrzębia.

Położenia geograficzne i układ urbanistyczny

Jastrzębia jest położona na Równinie Kozienickiej w pobliżu Równiny Radomskiej. Leży w bezpośrednim sąsiedztwie Puszczy Kozienickiej i utworzonego na jej terenie Kozienickiego Parku Krajobrazowego. Niegdyś leżała nad Radomką, lecz obecnie zabudowania wsi są odsunięte od rzeki o około 1-2 kilometry na południowy wschód. W południowej części wsi na granicy z Wojciechowem płynie rzeczka Jastrzębianka, dopływ Radomki. Wzmiankowano też mniejsze cieki wodne.

Wieś rozciąga się wzdłuż drogi wiodącej z Jedlni do Bartodziej. Zabudowania wzdłuż drogi z Lesiowa do Mąkos Starych są mniej liczne. Większość budynków w Jastrzębi powstała po 1945.

Przed II wojną światową wieś poza swą główną częścią obejmowała także: Jastrzębską Dąbrowę (na północny wschód od centrum, w kierunku na Mąkosy), Jastrzębskie Komorniki (na północny wschód i równolegle do obecnie istniejącej drogi łączącej Jastrzębię z Bartodziejami), Jastrzębskie Poręby (na osi Jastrzębskich Komornik, ale nad samą Radomką) oraz Jastrzębskie Łąki (nad Radomką, lecz dalej z jej biegiem od Jastrzębskich Poręb). Zasadnicza część wsi, jak i pozostała reszta dzieliła się na mniejsze fragmenty o odmiennych nazwach i różnym, nie zawsze ustalonym, pochodzeniu. Obecnie Dąbrowa Jastrzębska stanowi samodzielną wieś. Jastrzębskie Komorniki są jej częścią. Jastrzębskie Poręby, w przeciwieństwie do Jastrzębskich Łąk, istnieją do dziś i dalej są częścią Jastrzębi.

Historia

Najstarsze ślady

Badania archeologiczne z lat 1902-1903 prowadzone przez Mariana Wawrzenieckiego i Szczęsnego Jastrzębowskiego ujawniły ślady osadnictwa z czasów prehistorycznych.

I Rzeczpospolita

Pierwsza pisana wzmianka o Jastrzębi pochodzi z 1191, kiedy to Kazimierz II Sprawiedliwy przeznaczył dziesięciny z Jastrzębi i Mąkos na rzecz prałatur w kolegiacie sandomierskiej. Kolejna wzmianka pochodzi z XV wieku. W latach 1554 i 1564 opisano liczbę mieszkańców, ich zajęcia oraz uiszczane daniny. Z 1559 pochodzi wzmianka o sporze granicznym z właścicielem Owadowa. Kolejne lustracje z lat 1602, 1615 i 1660 także opisują sytuację gospodarczą wsi, z tym, że ta ostatnia odnotowuje zniszczenia poczynione przez Szwedów. Po 1607 powstaje karczma dworska. W 1701 rozpoczyna się i trwa do lat trzydziestych XIX wieku spór graniczny z Goryniem na tle zmiennego przebiegu granicznej Radomki. Danych dotyczących Jastrzębi w XVIII wieku dostarczają Inwentarze Ekonomji J.K. Mości Kozienickiej. W 1760 powstaje nowa karczma. Około 1781 karczmę w Jastrzębi miał w arendzie Żyd. W latach 1784-1787 ma miejsce ponowny spór o granicę z Owadowem.

W czasach I Rzeczypospolitej w powiecie radomskim, województwa sandomierskiego w Małopolsce. Była własnością panujących, należała do ekonomii kozienickiej.

Czasy zaborów

Począwszy od 1796, aż do 1857 toczył się odnowiony spór o granicę z właścicielem Owadowa

Wskutek III rozbioru Polski Jastrzębia weszła w skład zaboru austriackiego. W latach 1795-1809 Cyrkuł radomski Nowej Galicji.

Po wojnie polsko-austriackiej w 1809 została wcielona do Księstwa Warszawskiego. W latach 1810-1815 powiat radomski departament radomski.

Od początku lat 30. XIX wieku mieszkańcy Jastrzębi starali się o zniesienie pańszczyzny w naturze na rzecz czynszu płaconego w pieniądzu. Te starania przyniosły skutek i w 1833 zawarto umowę dzierżawy na sześć lat. Przedłużano ją aż do 1864, kiedy to chłopi zostali uwłaszczeni. W 1839 mieszkańcy Jastrzębi rozpoczęli swoje starania o szkołę elementarną dla ich miejscowości. Na efekt musieli czekać aż do 1867. W 1848 przeprowadzono scalenie gruntów. Po 1849 powstała nowa karczma, w odmiennym miejscu niż stara, którą zlikwidowano. W latach 1848, 1855 i 1873 wieś nawiedza cholera. Podczas powstania styczniowego przez Jastrzębię przechodziły wojska tak rosyjskie jak i powstańcze. Ze wsi pochodził powstaniec Piotr Mróz, pochowany na cmentarzu w Jedlni. Na początku XX wieku zamknięto tutejszą karczmę. W trakcie rewolucji 1905 roku mieszkańcy Jastrzębi zawłaszczyli w listopadzie 1905 pewną ilość drewna opałowego z lasów państwowych, chcąc w ten sposób okazać solidarność z PPS i niechęć wobec władz. Interwencja policji i wojska zmusiła ich do zapłacenia ceny drewna i grzywny. Inicjatorów akcji nie ujęto.

Po likwidacji Księstwa Warszawskiego i utworzeniu w skutek postanowień kongresu wiedeńskiego Królestwa Kongresowego Jastrzębia znajduje się w jego składzie. W latach 1816-1837 w województwie sandomierskim obwodzie radomskim. W latach 1837-1844 w guberni sandomierskiej w powiecie radomskim. W latach 1844-1916 w guberni radomskiej w powiecie radomskim.

I wojna światowa

W czasie I wojny światowej we wsi doszło do jednej potyczki, w której zginął jeden żołnierz rosyjski, a dwóch żołnierzy austro-węgierskich zostało rannych. W 1914 wieś została splądrowana przez obie walczące strony. Około 20 mieszkańców wsi służyło w armiach zaborczych. Ośmiu z nich dostało się do niewoli niemieckiej po bitwie pod Tannenbergiem. Trzech Jastrzębian, wcielonych do armii carskiej, zaginęło bez wieści. Od końca lipca 1915 pod okupacją austro-węgierską, której głównym organem administracyjnym było Generalne Gubernatorstwo Lubelskie. W latach 1916-1918 na terenie utworzonego przez Niemców i Austro-Węgry Królestwa Polskiego.

II Rzeczpospolita

W 1930 powstał pierwszy kościół w miejscowości, a także cmentarz.

Z chwilą odzyskania przez Polskę niepodległości 11 listopada 1918 w jej składzie. W latach 1919-1939 w Gminie Kozłów powiatu radomskiego województwa kieleckiego. W 1921 liczyła 573 mieszkańców.

II wojna światowa

Po przegranej przez Polskę kampanii wrześniowej Jastrzębia znalazła się w powiecie radomskim dystryktu radomskiego Generalnego Gubernatorstwa. Jastrzębia znajdowała się w III, to jest kieleckim, okręgu Batalionów Chłopskich oraz w Obwodzie Radom Okręgu Radom-Kielce Armii Krajowej.

W pobliżu Jastrzębi w latach 1940-1944 funkcjonował niemiecki poligon artyleryjski Heeresgutsbezirk Truppenübungsplatz Mitte Radom. W 1944 niedaleko od Jastrzębi toczyły się walki o przyczółek warecko-magnuszewski. Dnia 14 stycznia 1945 zajęta przez wojska radzieckie.

Dzieje najnowsze

Po zakończeniu II wojny światowej na terenie odtworzonej Gminy Kozłów w województwie kieleckim, aż do jej zniesienia w 1954. Od 1973 w Gminie Jastrzębia. W województwie kieleckim do 1975, kiedy to powołano województwo radomskie.

Od 1999 w powiecie radomskim województwa mazowieckiego.

Ważniejsze obiekty i turystyka

• Kapliczka przydrożna pw. św. Jana Nepomucena z 1892 według rejestru zabytków KOBiDZ nr rej.: 539/A/94 z 8.03.1994 r.
• Drewniany dom nr 41 z 1873 według rejestru zabytków KOBiDZ nr rej.: 309/A z 8.08.1985 r.
• Stary kościół rzymskokatolicki
• Nowy kościół rzymskokatolicki
• Cmentarz choleryczny z połowy XIX wieku położony na południowy wschód od wsi.
• Cmentarz katolicki

Przez Jastrzębię przebiega żółty szlak rowerowy prowadzący z Lesiowa do Czarnolasu.

Transport i komunikacja

Przez Jastrzębię przebiegają jedynie drogi o klasie niższej niż droga wojewódzka.

Od 1885 w pobliżu wsi przebiega linia kolejowa łącząca Dęblin z Radomiem – przystanek Jedlnia Kościelna. Od 1934 w pobliżu wsi przebiega linia kolejowa łącząca Warszawę z Radomiem – stacja Bartodzieje i przystanek Lesiów.

Miejscowość jest obsługiwana w zakresie komunikacji autobusowej przez przedsiębiorstwa MPK Radom oraz PPKS Radom.

Gospodarka i zajęcia ludności

Jastrzębia jest lokalnym ośrodkiem handlowo-usługowym dla mieszkańców gminy. Ludność utrzymuje się z rolnictwa i hodowli oraz z handlu i usług. Część mieszkańców pracuje poza miejscem zamieszkania.

W dawniejszych czasach ludność trudniła się rolnictwem, hodowlą, bartnictwem i pszczelarstwem oraz pracą przy eksploatacji pobliskiego lasu. Niektórzy mieszkańcy wsi trudnili się drobnym rzemiosłem. Rozwój przestrzenny gruntów rolnych w Jastrzębi na przestrzeni lat przedstawia się następująco:

• koniec XV wieku – 7 łanów
• 1554 – 7 łanów, we wsi żyło 5 bartników
• 1564 – 7 łanów
• 1602 – 7 łanów
• 1615 – 7 łanów
• 1660 – 7 łanów z czego tylko 4 w uprawie
• 1842 – 1559 morg 262 pręty
• 1847 – 2043 morgi 212 prętów (po komasacji)
• 1880 – 2125 morg ziemi włościańskiej
• 1935 – 2166 morg 98 prętów, czyli 1212,86 ha

We wsi żyli obok kmieci także zagrodnicy i komornicy. Istniała zagroda przeznaczona dla kowala, choć bywały okresy, gdy nie była wykorzystywana ze względu na brak takiego rzemieślnika we wsi. O ile powierzchnia gospodarstw była przez długi czas stała, to sytuacja ekonomiczna każdego z nich zależała także od rodzaju gruntów, na których gospodarowano. Na kondycję gospodarstw duży wpływ miała też sytuacja demograficzna. Zmiany przyniosła komasacja gruntów. Na sposób gospodarowania poza rodzajem gruntów miał także wpływ postęp technologiczny, a więc i poziom wiedzy rolniczej.

Edukacja i ochrona zdrowia

Szkołę w Jastrzębi założono w 1867 i była to trzynasta szkoła elementarna w ówczesnym powiecie radomskim

Obecnie we wsi funkcjonują następujące placówki edukacyjne:

• Samorządowe Przedszkole
• Publiczna Szkoła Podstawowa im. Kazimierza Mroza
• Publiczne Gimnazjum im. Biskupa Jana Chrapka

We wsi funkcjonuje Biblioteka Publiczna i ośrodek zdrowia.

Życie społeczne i bezpieczeństwo

We wsi funkcjonuje klub sportowy Akcja Jastrzębia

We wsi funkcjonuje koło gospodyń wiejskich.

We wsi znajduje się posterunek policji i działa jednostka OSP. Straż pożarna została powołana do życia w 1926 lecz w początkowych latach swego istnienia nie działała sprawnie. W 1929 drewnianą remizę przerobiono na pierwszy w historii wsi kościół i rozpoczęto budowę nowej, także drewnianej. Ta jednak, ze względu na zmianę umiejscowienia na bardziej uboczne, straciła rolę miejsca zebrań, którą pełniła pierwsza remiza. W latach trzydziestych XX w. straż działała już sprawniej i obok swej podstawowej roli była też zaangażowana w rozwój życia kulturalnego wsi. Powojenne losy remizy nie są znane, zapewne uległa zniszczeniu.

Religie

Katolicyzm

W XV wieku Jastrzębia należała do parafii w Radomiu. W 1712 r. znajdowała się w parafii Jedlnia, ale nie wiadomo od kiedy. Po długich staraniach, 25 marca 1930 nastąpiło poświęcenie miejscowego kościółka, który powstał po przerobieniu na cele sakralne remizy straży pożarnej. Niedługo potem, bo 7 września 1930 poświęcono miejscowy cmentarz. Obecnie kościół ten nie istnieje. Nie jest jednak jasne, czy został zniszczony podczas II wojny światowej, co jest najbardziej prawdopodobne, czy też został rozebrany po wojnie.

Obecnie Jastrzębia znajduje się w rzymskokatolickiej parafii Zwiastowania NMP, w dekanacie jedlińskim. We wsi znajduje się kościół parafialny.

Prawosławie

W XIX wieku i na początku XX wieku we wsi mieszkali nieliczni Rosjanie, bądź to jako karczmarze, bądź to jako leśniczy, którzy byli wyznawcami prawosławia. Podlegali parafii w Radomiu.

Judaizm

Żydzi nie osiedlali się w Jastrzębi. Ci nieliczni, co do których istnieje przypuszczenie, że mogli mieszkać w Jastrzębi, to jest karczmarze, należeli do radomskiej gminy.

Demografia

Opis rozwoju demograficznego Jastrzębi napotyka na kilka utrudnień. Przede wszystkim najwcześniejsze wzmianki nie określają liczby ludności, a jedynie liczbę rodzin zamieszkałych we wsi. Z kolei dane z XIX wieku i pierwszej połowy XX wieku są z różnych powodów niedokładne. Z tego powodu należy je traktować jedynie orientacyjnie.

Liczba mieszkańców Jastrzębi na przestrzeni lat:

• W 1554 – 21 rodzin
• W 1564 – 22 rodziny
• W 1602 – 23 rodziny
• W 1615 – 23 rodziny
• W 1660 – 8 rodzin
• W 1715 – 20 rodzin
• W 1718 – 14 rodzin
• W 1736 – 29 rodzin
• W 1784 – 45 rodzin
• W 1794 – 48 rodzin
• W 1827 – 336 osób w 53 domach
• W 1847 – 85 rodzin
• W 1871 – 643 osoby
• W 1880 – 685 osób w 113 domach
• W 1897 – 1066 osób
• W 1921 – 573 osoby lub 926 osób, a w tej liczbie 467 mężczyzn, 459 kobiet, 917 katolików, 9 prawosławnych, 923 Polaków, 3 Francuzów w 160 domach
• W 1928 – 1050 osób
• W 1930 – 828 osób

• • W grupach wiekowych z uwzględnieniem ludności czasowo przebywającej w Jastrzębi (pracownicy sezonowi, służba itp.):
    • 0-7 lat – 65 mężczyzn 65 kobiet – łącznie 130 osób
    • 7-14 lat – 62 mężczyzn 50 kobiet – łącznie 112 osób
    • 14-20 lat – 77 mężczyzn 60 kobiet – łącznie 137 osób
    • 20-30 lat – 54 mężczyzn 42 kobiety – łącznie 96 osób
    • 30-40 lat – 46 mężczyzn 60 kobiet – łącznie 106 osób
    • 40-50 lat – 56 mężczyzn 59 kobiet – łącznie 115 osób
    • 50-60 lat – 36 mężczyzn 23 kobiet – łącznie 59 osób
    • 60-70 lat – 30 mężczyzn 32 kobiety – łącznie 62 osoby
    • 70-80 lat – 7 mężczyzn 3 kobiety – łącznie 10 osób
    • 80-90 lat – 1 mężczyzna 0 kobiet – łącznie 1 osoba

• • W grupach wiekowych bez uwzględnienia ludności czasowo przebywającej w Jastrzębi:
    • 0-7 lat – 65 mężczyzn 65 kobiet – łącznie 130 osób
    • 7-14 lat – 61 mężczyzn 50 kobiet – łącznie 111 osób
    • 14-20 lat – 71 mężczyzn 58 kobiet – łącznie 129 osób
    • 20-30 lat – 53 mężczyzn 42 kobiety – łącznie 95 osób
    • 30-40 lat – 46 mężczyzn 59 kobiet – łącznie 105 osób
    • 40-50 lat – 56 mężczyzn 58 kobiet – łącznie 114 osób
    • 50-60 lat – 36 mężczyzn 23 kobiety – łącznie 59 osób
    • 60-70 lat – 30 mężczyzn 32 kobiety – łącznie 62 osoby
    • 70-80 lat – 7 mężczyzn 3 kobiety – łącznie 10 osób
    • 80-90 lat – 1 mężczyzna 0 kobiet – łącznie 1 osoba

• W 1931 – 848 osób
• W 1932 – 847 osób

• W 2006 1011 osób

• • W grupach wiekowych:
    • 0-3 lata – 31 osób
    • 4-12 lat – 127 osób
    • 13-18 lat – 139 osób
    • 19-24 lat – 139 osób
    • 25-35 lat – 163 osób
    • 36-50 lat – 200 osób
    • 51-65 lat – 133 osoby
    • 66-100 lat – 79 osób

Związani z Jastrzębią

• Kazimierz Mróz – nauczyciel i regionalista, autor monografii Jastrzębi
• Bolesław Machnio – poseł na Sejm