Jedlińsk

Jedlińsk – wieś w Polsce położona w województwie mazowieckim, w powiecie radomskim, w gminie Jedlińsk. Miejscowość jest siedzibą gminy Jedlińsk.

W latach 1975-1998 miejscowość położona była w województwie radomskim.

Położenie

Miejscowość położona przy trasie E77 w odległości 90 km na południe od Warszawy i 10 km na północ od Radomia nad rzeką Radomką i Tymianką.

Historia

Nazwa Jedlińsk wywodzi się od licznych jodeł, otaczających średniowieczną osadę.

W latach 1442-1457 właścicielami miejscowości byli Mikołaj i Zbigniew Czajkowie z Jaworu herbu Dębno, którzy byli synami Zawiszy z Oleśnicy, podsędka ziemi sandomierskiej.

W XVI wieku właścicielami wsi zostali Jedlińscy herbu Nabram, którzy lokowali miasto w 1530 roku na mocy przywileju króla Zygmunta I Starego. Od 1540 roku miasto posiadała prawo miecza. W latach 1560-1630 Jedlińsk pełnił rolę ważnego ośrodka kalwinizmu, którzy prowadzili zbór i szkołę konkurującą z Akademią Rakowską. W mieście osiedliło się wtedy wielu Szkotów. Po przejęciu miasta przez katolików, kalwiniści opuścili miasto, które wtedy podupadło.

W latach 1630-1669 pozostawał w posiadaniu Witowskich. Najazd szwedzki w 1655 roku spowodował zniszczenie miasteczka. W drugiej połowie XVII i w XVIII wieku miejscowe gimnazjum podlegało Akademii Krakowskiej. Po Witowskich majątek przejął Aleksander Załuski, mąż Teresy Witowskiej. Po nim Jedlińsk był w posiadaniu Józefa Sołtyka, od 1731 r. Franciszka na Słupowie Szembeka, od 1747 r. Teresy z Działyńskich Sikorskiej, od 1752 r. Stanisława Andrzeja Załuskiego, syna Aleksandra. Do 1793 r. wieś należała do Franciszka Lanckorońskiego, który sprzedał Jedlińsk Wilhelmowi Jacobsonowi.

W roku 1794 koło wsi kwaterował Tadeusz Kościuszko, przemieszczając się z wojskiem w kierunku Warszawy. Potem właścicielem był Tomasz Dangiel, a później generał Mikołaj Bronikowski. 11 czerwca 1809 roku odbyła się tu bitwa wojsk Księstwa Warszawskiego z Austriackimi (bitwa pod Jedlińskiem). Mogiła poległych mieści się przy drodze do Woli Gutowskiej. W 1860 roku zburzono gotycki kościółek szpitalny pw. św. Wojciecha. W roku 1869 Jedlińsk został pozbawiony praw miejskich, stając się niewielką osadą. W sierpniu 1890 roku w Jedlińsku wybuchł groźny pożar.

Od 1994 roku w Jedlińsku działa Towarzystwo Miłośników Ziemi Jedlińskiej, dzięki któremu powstało Muzeum Ziemi Jedlińskiej imienia księdza Jana Kloczkowskiego.

Zwyczaje

Co roku w ostatni wtorek przed Wielkim Postem mieszkańcy Jedlińska obchodzą wywodzący się prawdopodobnie z 1778 roku obrzęd ludowy, zwany ścięcie śmierci. Pierwsza wzmianka o tym obrzędzie pojawiła się 22 lutego 1860 r. w warszawskiej Gazecie Codziennej. Był to przedruk listu księdza Jana Kloczkowskiego, ówczesnego proboszcza parafii w Jedlińsku, który opisuje zapustne widowisko.

Ważne miejsca i zabytki

• Kościół Apostołów Piotra i Andrzeja w Jedlińsku – założony przez Stanisława Witowskiego, kasztelana brzezińskiego, wzniesiony staraniem jego syna Stanisława, kasztelana sandomierskiego. W 1655 roku został zrujnowany przez Szwedów. Odnowił go Aleksander Józef Załuski, wojewoda rawski. W 1752 roku gruntownie restaurował i przekształcił biskup Andrzej Stanisław Załuski.
• Cmentarz parafii rzymskokatolickiej św. Andrzeja Apostoła – założony w 1798 roku. Spoczywają tu m.in. rodziny dziedziczne Jedlińska.

Ulice i place

W Jedlińsku znajdują się następujące ulice:

Edukacja

Obecnie w miejscowości, przy ulicy Marii Konopnickiej 2, znajduje się plac, w którym mieści się Publiczna Szkoła Podstawowa im. Tadeusza Kościuszki i Publiczne Gimnazjum im. Bpa Piotra Gołębiowskiego.

Szkołę (obecnie oddzielnie gimnazjum i szkoła podstawowa) założyli Arianie przebywający w Jedlińsku w latach 1560–1630. Sprowadzili do niej nauczycieli z Rakowa. W 1630 roku chorąży łęczycki Stanisław Witowski kupił Jedlińsk, usunął Arian z miasta, a szkołę oddał pod nadzór Akademii Krakowskiej. Wówczas nauczycielami szkoły byli: Sebastian Fafrowicz, Fabian Czaplic, Wojciech Zabłocki, Jan Złomański, Wincenty Ujazdowski i Piotr Struszewski. W 1794 roku ksiądz Michał Dmowski ufundował szkółkę elementarną przy kościele, która istniała do 1815 roku. Przez kolejne dziewięć lat mieszczanie sami szukali nauczycieli i opłacali ich, aż w 1824 roku z poręki rządu przysłano do Jedlińska nauczyciela Tomasza Kozłowskiego. Po nim uczył Antoni Ziembicki, mieszkaniec Jedlińska. Wtedy szkoła znajdowała się w jego domu. Po 16 latach Kurator Okręgu Naukowego Warszawskiego nominował na nauczyciela tej szkoły Karola Zieleniewskiego. Następnie uczył tu Michał Wereszczyński, później zaś Tomasz Barabasz, a po nim Paweł Jopkiewicz, Wincenty Przybyłowski, Stanisław Pytkowski i Szymon Wolski. W 1870 roku do szkoły chodziło 80 dzieci z Jedlińska i trzech okolicznych wsi: Woli Gutowskiej, Piaseczna i Lisowa. Za naukę dzieci włościanie płacili nauczycielowi 30 rubli rosyjskich i 50 kopiejek. W 1885 roku wybudowano nowy budynek szkolny – drewniany z jedną dużą salą szkolną i mieszkaniem dla nauczyciela. Nauka odbywała się w nim do wybuchu pożaru w 1890 roku. Pracę nad budową nowej szkoły rozpoczęto dopiero w 1927 roku. W nowym budynku były cztery sale lekcyjne, kancelaria i pokój nauczycielski, a dalsze dwie sale lekcyjne dobudowano w 1938 roku.

Podczas II wojny światowej Niemcy zajęli część szkoły, robiąc w jednej sali warsztat do remontu samochodów, w drugiej mieszkanie dla mechaników. Dzieci uczyły się na tajnych kompletach w prywatnych mieszkaniach, nawet w stodole u pana Salewskiego. W 1945 roku po zakończeniu wojny, kierownikiem szkoły została miejscowa nauczycielka Wacława Ziembicka. Budynek szkolny był zniszczony, toteż nauka odbywała się w pomieszczeniach wynajętych u miejscowej ludności. Remontem budynku szkolnego zajął się Komitet Rodzicielski i przy dużej pomocy ludności przywrócono szkole dawny wygląd. W latach 1952–1955 kierownictwo szkoły objęła Helena Jurkowska. Przez następne trzy lata kierownikiem był Edward Wrona. Od 1958 do 1972 roku szkołą kierował Kazimierz Foremniak. Wtedy przeprowadzono remont kapitalny istniejącej części i dobudowano 3 pomieszczenia, które przeznaczono na szatnię, umywalnię i bibliotekę. Ważnym wydarzeniem dla oświaty była przeprowadzona w 1999 roku reforma. Zlikwidowane zostały ośmioklasowe szkoły podstawowe i na ich bazie z dniem 1 września 1999 roku w Jedlińsku powstały sześcioklasowa szkoła podstawowa i trzyletnie gimnazjum.

W latach 2000–2002 trwała rozbudowa budynku szkolnego w Jedlińsku. Dobudowano 10 sal lekcyjnych, świetlicę, bibliotekę z czytelnią, szatnie i salę gimnastyczną o wymiarach 36 m x 18 m z zapleczem dla potrzeb Publicznego Gimnazjum w Jedlińsku. Wyremontowano część starego budynku szkolnego i uzyskano dodatkowo pięć sal lekcyjnych oraz pokój nauczycielski dla gimnazjum.

Sport

Ośrodki sportowe

W Jedlińsku mieści się Gminny Ośrodek Sportu i Rekreacji (GOSiR). Na jego terenie mieszczą się:

• boisko piłkarskie – główny obiekt LKS-u Jedlińsk;
• boisko do koszykówki;
• boisko do piłki siatkowej plażowej;
• korty tenisowe;
• domki kempingowe.

Kluby sportowe

Na terenie miejscowości mieści się siedziba i boisko klubu piłkarskiego – LKS Jedlińsk, powstałego w 1946 jako Klub Sportowy Błyskawica Jedlińsk, w latach 1994 - 95 pod nazwą "STIV" Jedlińsk wywalczył awans do ligi okręgowej. Od 1996 LKS Berta. Klub posiada niebiesko-granatowe barwy. Przed sezonem 2004/2005 "Berta" połączyła się z piątoligowcem – Mirax Bierwce. Obie drużyny jako Mirax Berta w sezonie 2005/2006 rozgrywały swe mecze w piątej lidze mazowieckiej (południe). Po nieudanej grze jesienią, drużyna wycofała się z rozgrywek. Klub wznowił grę w sezonie 2006/2007 od B-klasy, którą wygrał i w sezonie 2007/2008 gra w A-klasie. Aktualna nazwa klubu z Jedlińska to LKS Jedlińsk.

Znane postacie z Jedlińska

• Małgorzata Foremniak – aktorka
• Piotr Gołębiowski – biskup diecezji sandomierskiej

Zobacz też

• Cmentarz żydowski w Jedlińsku