Skaryszew

Skaryszew (dawn. Skaryszów) – miasto położone nad rzeką Kobylanką w woj. mazowieckim, w powiecie radomskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Skaryszew. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. radomskiego.

Przez miasto przebiega trasa drogi wojewódzkiej nr 733.

Według danych z 30 czerwca 2009 miasto miało 4135 mieszkańców.

Ośrodek usługowo-mieszkaniowy, drobny przemysł.

Historia

Pierwszy wiarygodny przekaz historyczny o Skaryszewie pochodzi z 1198 – dotyczy on przejścia osady na własność klasztoru Bożogrobców w Miechowie. Uzyskanie od Kazimierza Sprawiedliwego wolności targowej, dla targu w Skaryszewie w drugiej połowie XII wieku. Wolność targowa była dla osady skaryszewskiej pierwszym prawem typu lokacyjnego, które należy uważać za świadectwo osadnictwa na prawie polskim. Prawa miejskie Skaryszew otrzymał w 1264 roku.

Na rynku wybudowany zostaje ratusz przed rokiem 1618, na wschodnim obrzeżu miasta powstaje szpital w 1629. W czasie wojen szwedzkich miasto zostaje spalone, drugi pożar niszczy zabudowę w 1670. Po zniszczeniach tego wieku miasto liczy tylko 363 mieszkańców i na długi okres traci znaczenie jako ośrodek miejski. Dopiero XVIII wiek przynosi ożywienie gospodarcze miasteczka. Z 1787 pochodzą pierwsze wzmianki o Żydach osiedlających się w mieście.

Pomimo zakazu osiedlania się Żydów w Skaryszewie, obowiązującym do 1862, w 1827 mieszkało ich w nim około 82. Po upadku powstania styczniowego Skaryszew utracił prawa miejskie w 1870. Synagoga w Skaryszewie powstała około 1900. Żydowski cmentarz powstał wcześniej, bo już w drugiej połowie XIX wieku.

W 1921 Skaryszew liczył około 2072 mieszkańców, z czego było 820 Żydów. Prawa miejskie Skaryszew odzyskał w 1922. Skaryszew przeżywał szybki rozwój demograficzny i gospodarczy. Rozwijało się rzemiosło, natomiast upadło znaczenie jarmarków i targów. Jako siedziba gminy i lokalny ośrodek rzemieślniczo – usługowy miasto otrzymało nowe obiekty administracyjne, usługowe i mieszkalne. Przeprowadzona w 1938 komasacja wprowadziła nowe ulice i nowe targowisko.

II wojna światowa przyniosła duże zniszczenia miasta. W marcu 1941 do Skaryszewa przesiedlono część Żydów z Przytyka. 18 stycznia 1942 powołano do życia liczącą siedem osób Żydowską Służbę Porządkową w Skaryszewie. Getto w Skaryszewie powstało w kwietniu 1942. Mieszkało w nim, zależnie od okresu, pomiędzy 400 a 1200 ludzi. Miały miejsce egzekucje Żydów w radomskim więzieniu za opuszczanie terenu getta w Skaryszewie. W Skaryszewie istniała delegatura radomskiego komitetu Żydowskiej Samopomocy Społecznej. Skaryszewskie getto zostało zlikwidowane w drugiej połowie sierpnia 1942, kiedy wszystkich mieszkańców wywieziono do getta w Szydłowcu, a stamtąd 23 września do obozu w Treblince.

Po wyzwoleniu w 1945 z okupacji hitlerowskiej Skaryszew nadal jest miastem rolniczo-rzemieślniczym z niewielkim zapleczem produkcyjnym. Miasto wzbogaciło się w nowe obiekty mieszkalne i usługowe oraz administracyjne.

"Wstępy Skaryszewskie" – targi koni

"Wstępy", czyli jarmark konny jest organizowany w Skaryszewie bez przerw od 1432 (według legendy przywilej targowy nadał sam Władysław Jagiełło w podzięce za dostarczenie koni walczącym w Bitwie pod Grunwaldem). Jarmark był organizowany w maju, w święto Wniebowstąpienia Pańskiego.

W 1633 król Władysław IV w dekrecie zezwolił by targi koni były w mieście organizowane w pierwszy (wstępny – stąd nazwa) poniedziałek po Środzie Popielcowej. I tradycja ta pozostała do dzisiejszego dnia. Drugi dzień targów (wtorek) był dniem "poprawin".

Jarmark ten jest do dziś dnia jednym z najstarszych, najsłynniejszych i najpopularniejszych tego typu targiem w Europie.

W związku z "końskimi" tradycjami miejscowości w marcu 2011 stanął na rynku drewniany koń - zabawka, będący inicjatywą prywatną jednego z mieszkańców - Daniela Rogali.

Wstępom odbywającym się w 2012 roku towarzyszyły protesty przeciwko niehumanitarnemu traktowaniu koni,

Zabytki

• barokowy kościół św. Jakuba z przełomu XVII i XVIII wieku.
• Cmentarz katolicki z kaplicą i nagrobkami z XIX wieku (nie wpisany do rejestru zabytków)

Literatura i film

W Skaryszewie Jarosław Iwaszkiewicz umieścił akcję głośnego opowiadania "Kościół w Skaryszewie" (1968). Do miejscowego wikarego pewnego razu przychodzi partyzant "Ryś". Ma on wykonać wyrok śmierci na rzekomym zdrajcy i konfidencie, stalmachu Alojzie, chce jednak wcześniej przystąpić do spowiedzi. Ksiądz Konrad wątpi jednak w słuszność wyroku, dopatrując się pomyłki. Chcąc ochronić duszę młodego partyzanta kapłan postanawia własnoręcznie wykonać egzekucję, uważając że grzech, który uchroni innego przed potępieniem, zostanie mu wybaczony.

Opowiadanie było nowatorskim spojrzeniem na rzeczywistość okupacji hitlerowskiej, nikt z polskich pisarzy nie podejmował dotąd podobnej problematyki. Uważano, że jest to doskonały temat na film lub sztukę teatralną. W 1969 powstała etiuda szkolna "Kościół w Skaryszewie" w reżyserii Władysława Wasilewskiego, a w 1981 Stanisław Różewicz nakręcił pełnometrażowy film pod tytułem "Ryś".

Chociaż wydarzenie jest fikcją literacką - jak przyznał sam Iwaszkiewicz - to świadomie wykorzystał w opowiadaniu scenerię miasteczka i samą nazwę.

Sport

W Skaryszewie działa klub piłkarski Skaryszewianka Skaryszew, występujący w radomskiej lidze okręgowej.