Powiat szydłowiecki

Powiat szydłowiecki – polski powiat znajdujący się w województwie mazowieckim, reaktywowany w 1999 roku w ramach reformy administracyjnej. Jego siedzibą jest miasto Szydłowiec.

Od północy graniczy z powiatem przysuskim i radomskim, od wschodu z powiatem starachowickim, od zachodu z powiatem koneckim, a od południa z powiatem skarżyskim. Południową, zachodnią i częściowo wschodnią granicę powiatu szydłowieckiego stanowi granica województwa mazowieckiego z województwem świętokrzyskim.

Gospodarkę tworzy głównie rolnictwo, następnie przemysł i handel. Liczne chronione tereny leśne na południu powiatu są znaczącym atutem, podobnie zabytki architektury i techniki które czynią turystykę elementem gospodarki, szczególnie w gminie Szydłowiec i Chlewiska.

Podział administracyjny

W skład powiatu wchodzą:

• gmina miejsko-wiejska: Szydłowiec
• gminy wiejskie: Chlewiska, Jastrząb, Mirów, Orońsko

Gmina	Liczba ludności (2006)	Powierzchnia
Szydłowiec (w tym miasto)	19 390 (62,3%)	138,15 km² (15,8%)
Chlewiska	6244	124,2 km²
Jastrząb	5059	54,79 km²
Mirów	3805	53,05 km²
Orońsko	5723	81,91 km²
Razem	40 204	452,22km²

W obrębie powiatu znajduje się 1 miasto i 99 miejscowości wiejskich, w 86 sołectwach.

Geografia

Powiat szydłowiecki położony jest na granicy różnych regionów (fizycznogeograficznego, administracyjnego, etnograficznego) co przyczynia się do różnorodności naturalnej i kulturowej całego powiatu. Obszar powiatu jest ściśle związany z regionem świętokrzyskim i Radomiem co powoduje pewną odmienność od mazowieckiej części województwa.

Położenie

Powiat szydłowiecki leży w przeważającej części na Przedgórzu Iłżeckim, południowo-wschodnią część powiatu zajmuje Garb Gielniowski. Obie te jednostki wchodzą w skład Wyżyny Kieleckiej, która jest częścią Wyżyny Małopolskiej. Niewielkie północne skrawki w gminie Orońsko pokrywa Równina Radomska, część Wzniesień Południowomazowieckich, Nizin Środkowopolskich.

Historycznie oraz kulturowo terytorium powiatu znajduje się w Małopolsce, w ziemi sandomierskiej Czasami potocznie powiat szydłowiecki nazywa się "ziemią szydłowiecką" leżącą na Mazowszu, co jednak nie jest prawdą gdyż nazwy jednostek podziału administracyjnego zwykle nie odzwierciedlają etnograficznego podziału na regiony.

Morfologia

Przechodząca przez powiat granica regionów powoduje duże zróżnicowanie wysokościowe terenu. Garb Gielniowski to pas wzniesień zbudowanych z piaskowców, które licznie występują w okolicach Szydłowca. Najwyższe wzniesienia przekraczają 300 m n.p.m., m.in. Altana – 408, która jest najwyższym wzniesieniem w województwie mazowieckim, Cymbra – 378 oraz Skłobska Góra – 347.

Przedgórze Iłżecie to liczne grzbiety zbudowane ze skał wapienno-marglistych, w których rozwijają się zjawiska krasowe, widoczne niekiedy na powierzchni w postaci lejów i zapadlisk. Równina Radomska to głównie obszar rolniczy, słabo porośnięty lasami. Na terytorium powiatu przeważają tereny lekko faliste.

Klimat

Powiat szydłowiecki położony jest w strefie umiarkowanej, kontynentalnej. Średnia temperatura powietrza w styczniu waha się od -4 do -3 °C. zaś w lipcu najczęściej odnotowywaną miarą jest 18 °C. Średnia temperatura roczna w powiecie wynosi około 7 °C.

W powiecie można dostrzec przejściowość klimatu Polski pomiędzy wpływem oceanu i kontynentu. Powiat szydłowiecki leży w strefie klimatycznej, gdzie dominują czynniki kontynentalne. Toteż roczna średnia opadów atmosferycznych w powiecie waha się między 500 a 400 mm wody. Dość zapuszczona w głąb Polski strefa wpływu klimatu morskiego wpływa na powiat szydłowiecki długim okresem wegetacyjnym roślin, od około 200 do 210 dni.

Hydrologia

Terytorium powiatu szydłowieckiego znajduje się w dorzeczu Wisły. Średnia zasobność wód podziemnych, wykorzystywana jest w rolnictwie i przemyśle. Większość obszaru leży w zlewni rzeki Radomki. Główną oś hydrograficzną powiatu stanowi rzeka Szabasówka z dopływami: Korzeniówką, Jabłonicą i Oronką. Swoje źródła mają na terenie powiatu: Oleśnica, Iłżanka, Kamienna.

Największe zbiorniki wodne to zalewy w Koszorowie, Szydłowcu, Chlewiskach, Jastrzębiu i Aleksandrowie. Inne mniejsze to m.in. stawy w Łaziskach, Orłowie, Mirowie, Orońsku, Szydłowcu oraz fosa w Parku Radziwiłłowskim.

Geologia

Powiat szydłowiecki pod względem geologicznym zbudowany jest głównie z osadów mezozoicznych okresu jurajskiego oraz utworów trzeciorzędowych. Występują tu liczne surowce mineralne takie jak: ruda żelaza, wapień, margiel, piaskowiec, gliny ogniotrwałe i ceramiczne oraz żwiry i piaski.

Na terenie powiatu szydłowieckiego dominują gleby średniej i słabej jakości, klas V i VI bielicowe na podłożu kamiennym, piaszczystym i gliniastym. W powiecie występują także na niewielkich obszarach gleb brunatnych i rędzin mieszanych.

Turystyka

Powiat szydłowiecki należy do terenów atrakcyjnych turystycznie i kulturalnie w województwie mazowieckim. Występują tu liczne obiekty świadczące o bogatym dziedzictwie historycznym obszaru i położeniu w dawnej Puszczy Świętokrzyskiej. Atrakcje turystyczne stanowią nieczynne kamieniołomy, parki, pomniki przyrody, miejsca pamięci a także historyczne obiekty przeszłości.

Zabytki

Świadectwa historycznej przeszłości powiatu szydłowieckiego znajdują się głównie w gminach: Chlewiska, Orońsko oraz Szydłowiec. Historia wielu miejscowości leżących na obszarze powiatu sięga średniowiecza. Miejscowości te zawdzięczają swój rozwój eksploracji bogactw naturalnych, głównie kamienia piaskowca i rud żelaz, a następnie w późniejszym czasie rozwojowi przemysłu piwowarskiego, garbarskiego i metalowego.

Zespół urbanistyczny Szydłowca należy do najbardziej oryginalnych w regionie, poprzez monumentalne budowle: kościoła farnego, ratusza i zamku (zaliczanych do I grupy weryfikacyjnej) oraz nietypowego historycznego układu ulic, który pomimo dużych przekształceń w XIX i XX wieku, zachował swój średniowieczny charakter. Do innych zabytków na terenie miasta należą: kirkut, który jest największym cmentarzem żydowskim w subregionie, cmentarz parafialny, mieszczący kwatery żołnierzy z I i II wojny światowej oraz liczne kamieniołomy z Górą Trzech Krzyży.

W Orońsku swoją siedzibę ma Centrum Rzeźby Polskiej, które zajmuje XIX-wieczny zespół pałacowo-parkowy. Składa się on z odrestaurowanych budynków: pałacu, oficyny, kaplicy, oranżerii i zabudowań gospodarczych. Dworek związany jest z osobą Józefa Brandta, gdzie tworzył i prowadził szkołę przez większą część życia.

W siedzibie gminy Chlewiska są: kościół parafialny pw. św. Stanisława, wzniesiony na początku XVI wieku na miejscu pierwszego z 1121 roku, pałac obronny, dawny zamek rodu Chlewiskich wzniesiony w późnym średniowieczu, kapliczka na wyspie z figurą św. Jana Nepomucena oraz Huta Żelaza, wybudowana w latach 1882–1892 przez Francuskie Towarzystwo Metalurgiczne.

Inne zabytki na terenie powiatu to kościoły w Jastrzębiu i Wysokiej, pałac w Łaziskach oraz park wiejski w Mirowie.

Przyroda

Południowa część powiatu to liczne lasy, rezerwaty i tereny rekreacyjne. Udział procentowy lasów jest najwyższy w subregionie i znacznie przewyższa średnią województwa 32% (województwo 22%). Na terenie powiatu znajdują się obszary podlegające ochronie, są to:

• rezerwaty przyrody – pow. 211 ha,
• obszary chronionego krajobrazu – pow. 18,4 tys. ha,
• pomniki przyrody – 30 okazów

W skład rezerwatów przyrody wchodzą: rezerwat "Polesie" na terenie gminy Chlewiska oraz rezerwaty "Cis A" i "Cis B" w pobliżu Majdowa w gminie Szydłowiec. Dwa ostatnie, o powierzchni 9,25 ha i 6,1 ha, utworzono w roku 1953 dla ochrony naturalnego środowiska cisa. Rosnące na wilgotnych terenach cisy w formie drzewiastej i krzewiastej dorastają do 9 m wysokości.

Na terenie gminy Mirów prowadzone są prace nad ustanowieniem rezerwatu "Góra Piekło". Rezerwat "Piekło Mirowskie" ma zostać utworzony celu zachowania unikalnych form skałkowych zbudowanych z piaskowców środkowojurajskich z oryginalnymi formami skalnymi takimi jak: platformy, progi, występy i bloki i chronioną roślinnością: podrzeń żebrowiec i widłaki.

Obszary chronionego krajobrazu tworzą duży kompleks leśny zwany Lasami Przysusko-Szydłowieckimi. W kompleksie występują różne gatunki drzew takie jak: sosna, jodła, buk zwyczajny, modrzew polski, jawor, dąb szypułkowy. Większość lasów na terenie powiatu, wchodzi w Obręb Leśny Szydłowiec, nadleśnictwa Skarżysko.

Na terenie powiatu występują liczne pomniki przyrody, w gminie Orońsko znajduje się zabytkowy park z czarną olchą oraz pomnik przyrody ożywionej – aleja z XIX wiecznymi lipami, jesionami i klonami. Szczególnie atrakcyjne krajobrazowo są okolice: Aleksandrowa, Borek, Huty, Leszczyn i Majdanek gdzie występują liczne cisy, dęby oraz lipy szerokolistne, pochodzące z XVII wieku. Natomiast w gminie Szydłowiec znajduje się duży kompleks leśny z XIX wiecznymi bukami, klonami, jaworami.

Miejsca pamięci

W powiecie szydłowieckim istnieje wiele miejsc pamięci, które są ściśle powiązane z wojskami które przemierzały ten teren. Większość z nich pochodzi z okresu powstania styczniowego i II wojny światowej.

Obiekty tego typu znajdują się w miejscowościach: Barak, gdzie 8 września 1939 roku 36 DP rez. stoczyła krwawy bój z oddziałami 2 DL Wehrmachtu, Antoniów gdzie 21 sierpnia 1944 roku oddział Wybranieckich AK stoczył zwycięską bitwę z oddziałami niemieckimi, Barak gdzie znajduje się pomnik upamiętniający bitwę z 8 września 1939 roku, Ciechostowice gdzie miała miejsce bitwa partyzantów z wojskami niemieckimi, Guzów gdzie w 1607 stoczono roku bitwę wojsk koronnych z rokoszanami, Skłoby gdzie hitlerowcy dokonali pacyfikacji 11 kwietnia 1940 roku, zabijając 261 mieszkańców i paląc całą zabudowę wsi, Stefankowie gdzie 22 kwietnia 1863 roku doszło do zwycięskiej potyczki powstańców z wojskami rosyjskimi.

Szlaki

Przez teren powiatu przebiega szlak Partyzancki łączący Szydłowiec, Chlewiska, Ruski Bród, Anielin oraz Inowłódz. Szlak rozpoczyna się na cmentarzu partyzanckim pod Skarbową Górą, przebiega przez lasy jodłowe Garbu Gielniowskiego oraz sosnowe bory Puszczy Pilickiej. Na trasie znajdują się miejsca związane z walkami oddziału dowodzonego przez mjr Hubala oraz innych oddziałów partyzanckich z czasów II wojny światowej, jak również liczne zabytki architektury obronnej i sakralnej.

Władze powiatu wprowadziły w 2007 roku 10 szlaków rowerowych, polegający na stworzeniu jednolitego systemu identyfikacji szlaków oraz współpracy ze Stowarzyszeniem Rozwoju Ziemi Szydłowieckiej. W ramach projektu utworzono kilka szlaków rowerowych:

• I szlak pomarańczowy, dł. 23 km (33 km): Szydłowiec-Kolejowa→ Szydłowiec PKP→ Sadek→ Barak→ (Skarbowa Góra)→ Szydłowiec-Podgórze
• II szlak zielony, dł. 20 km (32 km): Szydłowiec-Stara Wieś→ Budki II→ Hucisko→ Leszczyny→ Huta→ Aleksandrów→ (Antoniów)→ Budki I→ Szydłowiec-Zalew
• III szlak żółty, dł. 24 km: Szydłowiec-Książek→ Budki I→ Aleksandrów→ Chlewiska→ Koszorów→ Szydłowiec-Wymysłów
• IV szlak fioletowy, dł. 37 km: Szydłowiec-Podzamcze→ Pawłów→ Chlewiska→ Stefanków→ Skłoby→ Nadolna→ Rzuców→ Smagów→ Jabłonica→ Zawonia→ Ostałów→ Broniów→ Krawara→ Marywil→ Szydłowiec-Praga
• V szlak niebieski, dł. 38 km: Szydłowiec-Centrum→ Wysocko→ Krzcięcin→ Wilcza Wola→ Korzyce→ Pogroszyn→ Koryciska→ Omięcin→ Zaborowie→ Chałupki Łaziskie→ Łaziska→ Ciepła→ Świniów→ Zdziechów→ Szydłowiec-Irena
• VI szlak granatowy, dł. 25 km: Szydłowiec-Wschód→ Szydłówek→ Śmiłów→ Gąsawy Rządowe-Kurkoć→ Gąsawy Plebańskie → Jastrząb→ Lipienice Dolne→ Lipienice Górne→Wola Lipieniecka Mała→ Wola Lipieniecka Mała→ Kuźnia→ Jastrząb→ Orłów→ Szydłówek→ Szydłowiec-Centrum
• VII szlak seledynowy dł. 37 km: Szydłowiec-Centrum→ Szydłowiec-PKP→ Gąsawy Rządowe→ Bieszków Dolny→ Rogów→ Zbijów Duży→ Kierz Niedźwiedzi→ Sadek→ Szydłowiec-Polanki
• VIII szlak różowy dł. 24 km: Szydłowiec-Centrum→ Majdów→ Ciechostowice→ Hucisko→ Budki II→ Szydłowiec-Książek
• IX szlak czerwony dł. 60 km: Szydłowiec-Centrum→ Zdziechów→ Ciepła→ Łaziska→ Orońsko→ Helenów→ Tomaszów→Śniadków→ Dobrut→ Wola Lipeniecka Mała→ Nowy Dwór→ Mirówek→ Mirów→ Rogów→ Bieszków→ Gąsawy Plebańskie→ Jastrząb→ Orłów→ Szydłówek→ Świerczek→ Szydłowiec-Irena
• X szlak czarny dł. 57 km: Szydłowiec-Centrum→ Hucisko→ Leszczyny→ Huta→ Chlewiska→ Stanisławów→ Cukrówka→ Smagów→ Zawonia→ Pogroszyn→ Omięcin→ Zaborowie→ Zastronie→ Wysocko→ Długosz→ Szydłowiec-Praga

Historia

Pierwsze formalne związki miasta z najbliższą okolicą zaczynają się już w 1553 roku, kiedy to Mikołaj Radziwiłł utworzył hrabstwo szydłowieckie. Powiat szydłowiecki istniał w latach 1809–1866 i obejmował dobra rządowe samsonowskie, suchedniowskie i bodzentyńskie, a więc poważną część Staropolskiego Zagłębia Przemysłowego. W kilka lat później Szydłowiec stał się siedzibą nadleśnictwa oraz dyrekcji obwodu górniczego. W 1802 roku, po śmierci Macieja Radziwiłła dobra Szydłowieckie przeszły w drodze licytacji w ręce księżnej Anny Sapieżyny, która z kolei w 1828 roku odsprzedała dobra Szydłowieckie skarbowi Królestwa Polskiego.

Powiat szydłowiecki reaktywowano 1 października 1954 roku w województwie kieleckim, jako jeden z pierwszych powiatów utworzonych tuż po wprowadzeniu gromad w miejsce dotychczasowych gmin (29 września 1954) jako podstawowych jednostek administracyjnych PRL. Na powiat szydłowiecki złożyły się 1 miasto i 22 gromad, które wyłączono z dwóch powiatów w województwie kieleckim (w praktyce gromady te należały do tych powiatów przez zaledwie dwa dni):

• Z powiatu radomskiego:
  • miasto Szydłowiec
  • gromady Barak, Chronów, Gąsawy Rządowe, Jastrząb, Kowala, Majdów, Mirów Stary, Młodocin Większy, Orońsko, Ostałówek, Pogroszyn, Rogów, Ruda Wielka, Śmiłów, Wałsnów, Wierzbica, Wola Lipieniecka, Wysoka i Zdziechów
• Z powiatu koneckiego:
  • gromady Chlewiska, Huta i Pawłów

1 stycznia 1956 roku gromady Kowala i Młodocin (Większy) powróciły do powiatu radomskiego (gromadę Młodocin zlikwidowano 31 grudnia 1961 roku). 1 stycznia 1959 roku zniesiono gromadę Barak a jej obszar włączono do gromady Śmiłów. 31 grudnia 1959 roku zniesiono gromady Rogów (włączono do gromad Mirów i Gąsawy Rządowe), Wola Lipieniecka (włączono do gromad Wałsnów i Jastrząb) i Zdziechów (włączono do gromad Śmiłów i Wysoka).

31 grudnia 1961 roku siedzibę gromady Chronów przeniesiono z Chronowa-Kolonii do Łazisk a siedzibę gromady Śmiłów przeniesiono ze Śmiłowa do Szydłowca; nazwy jednostek zmieniono na gromada Łaziska i gromada Szydłowiec; tego dnia zniesiono też gromadę Wałsnów jej obszar włączono do gromad Chronów, Jastrząb i Orońsko. 1 stycznia 1969 roku do powiatu szydłowieckiego przyłączono gromadę Skarżysko Książęce z powiatu iłżeckiego.

Po zniesieniu gromad i reaktywacji gmin z dniem 1 stycznia 1973 roku powiat szydłowiecki podzielono na 1 miasto i 7 gmin :

• miasto Szydłowiec
• gminy Bliżyn, Chlewiska, Jastrząb, Mirów, Orońsko, Szydłowiec i Wierzbica

Po reformie administracyjnej obowiązującej od 1 czerwca 1975 roku terytorium zniesionego powiatu szydłowieckiego włączono do nowo utworzonego województwa radomskiego, oprócz gminy Bliżyn, która pozostała w województwie kieleckim (mocno zmniejszonym). Wraz z reformą administracyjną z 1999 roku przywrócono w województwie mazowieckim powiat szydłowiecki o obszarze mniejszym od granic z 1975 roku (gmina Wierzbica znalazła się w powiecie radomskim w tymże województwie a gmina Bliżyn w powiecie skarżyskim w województwie świętokrzyskim). Porównując obszar dzisiejszego powiatu szydłowieckiego z obszarem z 1954 roku można zauważyć że niektóre tereny znajdują się obecnie w powiatach radomskim i przysuskim.

Demografia

Liczba ludności (dane z 30 czerwca 2005):

Komunikacja

transport drogowy

• Główną arterią powiatu jest droga krajowa nr 7E77 (Gdańsk→Warszawa→Kraków→Chyżne). Część tej trasy tworzy obwodnicę Szydłowca i krzyzuje się na wysokości miejscowości Szydłówek z drogą wojewódzką nr 727 (Klwów→Przysucha→Szydłowiec→Wierzbica). Odcinek Szydłowiec→Wierzbica tej trasy jest przystosowany do ruchu ciężarowego.
• Drogi powiatowe:
  • 34301 (Rzuców→Cukrówka→Pawłów)
  • 34305 (Rzuców→Ostałów→Krzęcin)
  • 34308 (Chustki→Wysoka→Korzyce→Wieniawa)
  • 34310 (Ostałów-Kresy→Borkowice)
  • 34311 (Chlewiska→Cukrówka→Ostałów→Korzyce)
  • 34312 (Chlewiska→Nadolna→Borkowice)
  • 34313 (Szydłowiec-Książek→Aleksandrów→Niekłań Wielki→Stąporków)
  • 34315 (Chlewiska→Aleksandrów→Huta→Mroczków)
  • 34316 (Ruski Bród→Skłoby→Stefanków)
  • 34401 (Chronów-Kolonia Górna→Wawrzyszów→Wolanów)
  • 34467 (Wierzbica→Mirów→Mirzec)
  • 34471 (Orońsko→Kowala)
  • 34472 (Orońsko→Wierzbica)
  • 34474 (Dobrut→Lipienice)
  • 34475 (Jastrząb→Kolonia Kuźnia)
  • 34476 (Jastrząb→Gąsawy Rządowe)
  • 34477 (Szydłowiec→Gąsawy Rządowe→Mirów→Osiny)
  • 34478 (Barak→Sadek→Zbijów Duży→Trębowiec)
  • 34479 (Szydłowiec→Sadek→Szydłowiec-stacja kolejowa)
  • 34481 (Szydłowiec-Książek→Majdów→Bliżyn)
  • 34482 (Ciechostowice→Łazy)
  • 34483 (Szydłowiec-Praga→Krzęcin→Omięcin→Mniszek)
  • 34484 (Zaborowie→Omięcin→Wieniawa)
  • 34485 (Zastronie→Zaborowie→Łaziska)
  • 34486 (Szydłowiec-Irena→Zdziechów→Ciepła→Łaziska)
  • 34487 (Wałsnów→Ciepła)
  • 34488 (Orońsko→Łaziska→Wolanów)
  • 34489 (Łaziska→Chronów-Kolonia Górna→Guzów)
  • 34490 (Chronów-Kolonia Górna→Mniszek)
  • 34491 (Orońsko→Guzów→Wolanów)

Kolej

Przez powiat przechodzą dwie zelektryfikowane linie kolejowe pierwszego rzędu. Pierwszą z nich jest linia relacji Warszawa→Radom→Kielce→Kraków. Na terenie powiatu znajdują się trzy stacje tej linii: Gąsawy, Jastrząb i Szydłowiec. Druga to linia relacji Radom→Tomaszów Mazowiecki→Koluszki, która posiada jedną stację na terenie tego powiatu, w Chronowie.

Zmiany terytorialne

• 1 stycznia 2000 r. – secesja miejscowości Pogorzałe i Skarżysko Książęce (Gmina Szydłowiec) i włączenie w granice administracyjne miasta Skarżyska-Kamiennej, województwo świętokrzyskie
• 1 stycznia 2004 r. Kierz Niedźwiedzi przechodzi do województwa świętokrzyskiego, powiat skarżyski, gmina Skarżysko Kościelne.

Samorząd

Rada Powiatu IV kadencji\

• Marek Sokołowski – przewodniczący
• Adam Wlazło – wiceprzewodniczący
• Jan Stanisław Gula – wiceprzewodniczący
• Roman Woźniak – wicestarosta
• Monika Stanik – członek zarządu
• Barbara Majewska – członek zarządu
• Marek Figarski – członek zarządu
• Artur Ludew
• Krystyna Adamczyk
• Jarosław Zbigniew Basiak
• Marek Sadownik
• Krzysztof Ziółkowski
• Cezary Sierawski
• Dariusz Mamla
• Waldemar Sowiński
• Andrzej Bracha
• Mirosława Hanna Siembiot

Starosta

• Włodzimierz Górlicki